Պատմական Հայաստանից մինչև Սանկտ Պետերբուրգ

«Ակունքն» իր ընթերցողներին է ներկայացնում է Ռուսական ազգագրության թանգարանի Կովկասի, Միջին Ասիայի, Ղազախստանի և Ղրիմի բաժնի ավագ գիտաշխատող Լուսինե Ղուշչյանի հետ հարցազրույցը:

-Ինչպե՞ս հավաքածուն հայտնվեց Ռուսական ազգագրության թանգարանում: Խնդրում եմ մի փոքր պատմեք՝ ինչպես ստեղծվեց այն:

Մեր թանգարանը կառուցվել է որպես կայսերական թանգարան 1902 թ.: Այն եղել է Ռուսական թանգարանի ազգագրության բաժինը, որը նվիրված է եղել Ռուսական կայսրության ժողովուրդների մշակույթին ու կենցաղին: Թանգարանը հիմնադրվել է անմիջապես Նիկոլայ 2-րդ կայսեր նախաձեռնությամբ, սակայն ղեկավարել է նրա եղբայրը: 1934 թվականից համարվում է առանձին հաստատություն:

Թանգարանի կարևոր առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ հիմնադրման օրվանից մինչև 1920-ական թթ., երբ դասական ազգագրագիտական նմուշները գոյություն ունեին շատ լայն ասպարեզում, թանգարանի աշխատակիցները հավաքել են նաև շատ հարուստ հայկական հավաքածու: Հարկ է նշել, որ թանգարանն ունի մոտ կես միլիոն ցուցանմուշ: Աշխարհում այն եզակի թանգարաններից է, որտեղ ավանդական ցուցանմուշներ են պահվում: Մյուս կարևոր առանձնահատկությունն էլ կայանում է նրանում, որ հենց սկզբից, երբ որ սկսել են ցուցանմուշներ հավաքել, այն գրանցել են ոչ թե տեղային, այլ ազգային սկզբունքի հիման վրա՝ հայկական, վրացական և այլն: Շատ հաճախ սա մեզ թույլ է տալիս ասել, թե որ ազգին է պատկանում: Ցուցամուշների անձնագրերը շատ մանրամասն տեղեկություններ են հաղորդում նրանց մասին. նշված է, թե որտեղից և ումից են գնել կամ նվեր ստացել:

Հայկական հավաքածուն սկսել են հավաքել հիմնադրման առաջին իսկ տարվանից: Հայկական ցուցանմուշներ հավաքել է Ա. Ա. Միլլերը, ով 1918 թ. դարձել է Ռուսական թանգարանի տնօրենը: Նա հայկական ավանդական մշակույթով սկսել է հետաքրքրվել 1910-ական թթ., գիտարշավով մեկնել է Ախալցխա, այնուհետև՝ Վան: Բացի այդ՝ հայկական նմուշներ հավաքել են Լ. Քալանթարը, Ս. Տեր Ավետիսյանը, ով հետագայում դարձել է Կովկասյան թանգարանի հնագիտության բաժնի ֆոնդապահ: Նրանք մեծ դեր են խաղացել կովկասագիտության մեջ:

Քանի որ կայսերական պատկերացումներում կարևորել են ոչ թե վարչական միավորը, այլ՝ էթնիկ սկզբունքը, մեր հայկական ցուցանմուշները տարբեր տեղերից են. լավ ցուցանմուշներ ունենք Պարսկաստանից, աղջկա շատ գեղեցիկ տարազի հավաքածու ունենք Արդվինից, որը 1909 թ. բերել է Ա.Ա. Ֆլորինսկին, ում մայրը հայ է եղել, և ապրել են Թբիլիսիում: Ա. Ա. Ֆլորինսկին Պետերբուրգում ուսանելու տարիներին եղել է մեր թանգարանի թղթակիցը: Տուն հանգստանալու գնալիս նա թանգարանի համար ցուցանմուշներ է բերել: Հայկական հավաքածուի համար ցուցանմուշներ է հավաքել նաև Կ. Զ. Քաֆթարաձեն, ով ևս ուսանողության տարիներին թղթակցել է թանգարանի և հետագայում դարձել նրա աշխատակից: Կ. Զ. Քաֆթարաձեն Շուշիից բերել է տղամարդու և կնոջ տարազների ամբողջական համալիրներ: Պետք է նշել, որ մեր թանգարանի ամենակարևոր առանձնահատկությունը, որով և տարբերվում է մնացած բոլոր թանգարաններից, այն է, որ մեր տարազները հավաքել են հնարավորինս ամբողջական: Օրինակ՝ Շուշիից բերված տարազը համալիր է, ամբողջությամբ վերցվել է մեկ մարդուց:

1916 թ. հայտնի կովկասագետ Ա. Ա. Միլլերը կատարել է գիտարշավ դեպի Վանա լիճ (Վասպուրական-Տարոն-Աղձնիք): Այս գիտարշավի ժամանակ հավաքած ցուցանմուշները, հավանաբար, մեր հավաքածուի ամենակարևոր նմուշներից են: Գիտարշավի, բացի ազգագրագետներից, մասնակցում էին հնագետներ Ն. Մառը, Հ. Օրբելին: Հստակ կարող ենք ասել, որ ազգագետներն այս գիտարշավի ժամանակ հատուկ նպատակ են ունեցել հավաքել հայկական նմուշներ: Մոտավորապես 400 ցուցանմուշ են բերել, որից 223-ը մտնում է մի հավաքածուի մեջ, մեծավ մասամբ կա՛մ տարազներ են, կա՛մ տարազների մասեր: Երկուսը կանացի ամբողջական տարազ է, որից մեկը Ալուրից է, մյուսը՝ Բաղեշից (Բիթլիսից), և երեքը՝ տղամարդու ամբողջական տարազ, երկուսը՝ Ալուրից, մեկը՝ Շատախից: Սա աշխարհում ամենահարուստ հավաքածուն է, որը հանդիսանում է գիտարշավի արդյունք: Հավաքվել է մի ժամանակահատվածում, երբ որ այդ մշակույթի կրողները բնակվում էին իրենց պատմական լանդշաֆտում:

-Նշեցիք, որ տարազները թանգարանում դասակարգվում են էթնիկ սկզբունքի հիման վրա, գիտենք, որ հայկական տարազները գավառից գավառ տարբերություն են ունեցել, շատ հետաքրքիր է՝ հայկական տարազները կրու՞մ են միջմշակութային ազդեցության դրոշմ, թե՞ ոչ:

Պետք է նշել, որ այդ տարածաշրջանում մշակույթներն առանձին-առանձին գոյություն չեն ունեցել, մշտապես ազդել են և ազդվել: Հիմնադրման առաջին տարվանից մեր թանգարանն առաջնորդվել է հետևյալ հայեցակարգով՝ ունենալով լայն ընտրության հնարավորություն՝ մասնագետները գերադասել են ձեռք բերել այն նմուշները, որոնք բացառապես ներկայացնում են այս կամ այն մշակույթի ավանդույթը: Այսպիսով՝ համեմատած ուրիշ ժողովուրդների հետ՝ մասնագետները փորձել են ընտրություն կատարել հայկական մշակույթին առավել բնորոշ նմուշների միջև: Օրինակ՝ Վանի շրջանից ունենք տղամարդու երկու տարազ՝ մեկը քրդական է, մյուսը՝ հայկական: Նկատելի շատ նմանություններ կան՝ տաբատը, գլխարկը, ելակը, գոտին:

Մեծ տարբերություն կա հատկապես այդ տարազի էլեմենտների մասերի զարդանախշի, զարդարելու ձևի և գույների նախընտրության մեջ: Նույնիսկ ոչ մասնագետը միանգամից կնկատի, որ հայկական տարազն ասեղնագործված է, շատ մանրակրկիտ աշխատանք է կատարված: Օրինակ՝ հայկական տարազի շապիկը շատ հարուստ նախշեր ունի և ձեռքով է ասեղնագործված, իսկ քրդականը ոչ:

Տարազի ուսումնասիրության մեջ կարևորում ենք նաև նրանց համադրելու, կրելու, կապելու ձևը, այսինքն՝ ոչ միայն ինչ են հագել, այլև ինչպես են հագել, երբ են կրել, եղել է ծիսակարգային, թե ամենօրյա և այլն:

Քրդական և հայկական տարազների նմանությունը բացատրելի է: Ե. Լալայանը գրում է, որ քրդերը շատ հաճախ պատվիրել են հայերի մոտ կամ վերցրել են հենց հայերի տարազի մասերը (կամ փոխանակել են՝ տարազի դիմաց ին- որ բան են տալով):

-Տարազներով կարելի՞ է որոշել տվյալ տարազը կրողի տարիքային շեմը, սոցիալական կարգավիճակը և այլն:

Անշու՛շտ: Գիտենք, որ թե՛ կանանց և թե տղամարդկանց տարազները տարբերվել են ըստ տարիքի և կարգավիճակի, ինչպես նաև՝ ըստ զբաղմունքի: Հատկապես կանանց տարազների դեպքում շատ շեշտված և կարևոր սկզբունք է: Ամուսնացած կանանց և աղջիկների տարազները տարբեր են եղել: Օրինակ՝ աղջկա և կնոջ գլխի հարդարանքը. աղջիկը հայոց մեջ ամենուր բաց հյուսերով է եղել: Արևմտյան Հայաստանում աղջիկները գլխին դրել են գդակ, որի գագաթը զարդարված է եղել մետաղի, հատկապես արծաթի «թասով»: Ամուսնանալուց հետո մազերն ամբողջովին փակել են գլխաշորով, և կարևորությունն անցել է ճակատին, որն ընդգծվել է հարուստ ճակատնոցով: Այն բաղկացած էր ժապավենից և արծաթյա կամ ոսկե կախիչներից: Հատուկ ճակատնոց են ունեցել Վանի կանայք: Նրանց ճակատազարդը, որը կոչվել է քնար, եղել է թագաձև, ամբողջովին պատրաստված արծաթից:

-Միգուցե հարցն այդքան էլ տեղին չէ, սակայն հաճախ ոչ մասնագիտական շրջանակներից հնչում են պնդումներ, թե հայերի մոտ կանանց՝ գլուխը ծածկելու սովորույթը տարածաշրջանում շատ ավելի իսլամական ազդեցության արդյունք է: Ի՞նչ կարող եք ասել այս պնդման վերաբերյալ:

Հարցին պատասխանելու համար եկեք նայենք ռուսական, ուկրայինական, Պավոլժեի կանացի տարազներին: Բաց գլխով կին տեսնու՞մ եք: Իհարկե ո՛չ: Ավանդական մշակույթը բաց գլխով կին չգիտի: Կինը պետք է լիներ փակ գլխով, առավել ևս մազերը չպետք է երևային: Աղջիկը կարող էր լինել բաց գլխով, հայերի մոտ էլ է այդպես եղել, սակայն կնոջ համար ծածկված գլուխը կարգավիճակի արտահայտում է: Այսպիսով՝ մենք նորից հնարավորություն ունենք գնահատելու ռուսաստանյան ազգագրական թանգարանի հավաքածուի հնարավորությունները, որոնք թույլ են տալիս համեմատել տարբեր ժողովուրդների ավանդական մշակույթը՝մի կողմից զատելով նրանց առանձնահատկությունները, մյուս կողմից նկատելով ընդհանրությունները:

Հարցազրույցը վարեց Անահիտ Քարտաշյանը

Սանկտ-Պետերբուրգ, 25.12.2014
Akunq.net