Օսմանյան հայերին միավորող հրատարակություն՝ պատրիարք Խրիմյանի «Արծիվ Վասպուրականի» թերթը

Զաքարիա Միլդանօղլու / zakaryamil@gmail.com/
Էմրե Ջան Դաղլըօղլու /misakmanusyan@gmail.com/

1869-1873 թթ. Պոլսո հայոց պատրիարքի աթոռը զբաղեցրած և 19-րդ դարում քաղաքական մեծ պարտավորություններ ստանձնած Մկրտիչ Խրիմյանի աշխատություններից մեկն էլ, որը հայոց պատմության մեջ կարևոր հետք է թողել, 1855-1864 թթ հրատարակած «Արծիվ Վասպուրականի» լրագիրն է: Թերթի պատմության և բովանդակության համար օգտվել ենք «Հուշամատյան» կայքում թեմայի վերաբերյալ առկա հոդվածից:

19-րդ դարի ընթացքում, երբ ողջ աշխարհում տարածվում էր ազգայնականությունը, և ազգերը թևակոխում էին պետականաշինության փուլ, օսմանահպատակ հայերն էլ տարբեր քաղաքական, սոցիալական, տնտեսական և գրական գործընթացների արդյունքում որպես հայրենիք «Հայաստան» հասկացությունը կերտեցին՝ իբրև հայերի «երազած համայնքի» ազգային խորհդանիշ: Այս ազգաշինության մեջ, ինչպես և մյուս բոլոր ազգերի դեպքում, ամենակարևոր միջոցներից մեկն էլ գրավոր աղբյուրներն ու թերթերն էին, որոնք նույն տարածքում, այսինքն՝ որոշակի սահմաններ ունեցող Հայաստանում և միևնույն ժամանակ նրա մի հատվածում ապրելու հնարավորություն էին ապահովում: Այս գործընթացում ավանդ ունեցած առաջին և ամենկարևոր թերթերից մեկը պատրիարք Մկրտիչ Խրիմյանի՝ 1855-1864 թթ. Վանում (Վասպուրական) հրատարակած «Արծիվ Վասպուրականի» ամսաթերթն էր, որի ամենակարևոր առանձնահատկություններից մեկն այն էր, որ, ի տարբերություն ժամանակի հրատարակվող բազմաթիվ հայերեն պարպերականների, լույս էր տեսնում Արևմտյան Հայաստան կոչվող շրջանում: Իսկ մյուս կարևոր առանձնահատկությունն էլ կայանում էր նրանում, որ թերթի խմբագիր Մկրտիչ Խրիմյանը, ելնելով հոգևորական կոչումից, իր ուրույն տեղն ուներ նաև քաղաքական գործընթացներում:

Թերթի՝ հայերի ազգային ինքնագիտակցության վրա ունեցած ազդեցության, այս շրջանակում գծված սահմանների և քննարկված թեմաներին անդրադարձել է Միչիգանի համալսարանի դոկտորանտուրայում սովորող Ծովինար Դերդերյանը, ում «Պատկերելով հայրենիքը. անցյալի հուշերով «Արծիվ Վասպուրականի» բարենորոգումները» հոդվածը հրապարակվել է Հուշամատյան կայքեջում, որից մեծապես օգտվել ենք:

Միջավայրը, որտեղ լույս էր տեսնում թերթը

Թերթը սկել է լույս տեսնել 1850-ական թթ. որը համընկնում է այն ժամանակին, երբ օսմանյան կառավարությունը փորձում էր ամրացնել գավառներում իր ներկայությունն ու մասնակցությունը: 1839 թ. Գյուլհանեի կայսերական հրովարտակով նոր թափ ստացած արդիականացման և դրա հետ մեկտեղ երևան եկած իշխանության կենտրոնացման ջանքերը ազդում են նաև հայոց պատրիարքարանի վրա: 1840 թ. հռչակված հրովարտակով Պոլսո հայոց պատրիարքարանը հարկադրված եղավ Բարձր դռան նկատմամբ ավելի մեծ ֆինանսական պարտավորություններ ստանձնել.. Եթե մինչ այդ հոգևորական դասն ազատված էր հարկերից, ապա այժմ դարձավ հարկատու: Պատրիարքարանի համար այս մեծ տնտեսական բեռան տակից դուրս գալու միակ ճանապարհը եկեղեցու ղեկավարության կենտրոնացումն ու արևելյան վիլայեթների եկեղեցիներից եկամուտ ստանալն էր լինելու: Սակայն ինչպես պետության ու գավառերի առաջնորդների միջև ի հայտ եկավ ճգնաժամ, այնպես էլ հայոց պատրիարքարանն առերեսվեց Պոլսի աշխարհիկ և կրոնական ղեկավարության միջև ժամանակ առ ժամանակ ուժգնացող բախումների հետ, քանի որ Պոլսի հայ մեծատունները մինչև այդ գավառահայերի վերաբերյալ բավականին սակավ գտելիքների էին տիրապետում և նրանց հետ գրեթե հարբերություններ չունեին: Ներառյալ 1850-ական թթ., երբ սկսեց լույս տեսնել «Արծիվ Վասպուականի» թերթը, Օսմանյան կայսրությունում լույս տեսնող մյուս հայերեն թերթերից «Մասիս» (Կ.Պոլիս), «Հայրենասեր» (Զմյուռնիա), որտեղ ավելի շատ տեղ էր հատկացվում Ամերիկայի, Հնդկաստանի և Չինաստանի վերաբերյալ նորություներին, Վանի, Էրզրումի և Օսմանյան կայսրության տարածքում հոծ խմբերով բնակվող հայերի վերաբերյալ տեղեկություները հազվագյուտ են: Ինչպես հայտնում Ժ. Ջ. Լիպարիտյանը, օսմանյան կարևոր կենտրոններց դուրս գտնված տարծքները, որտեղ ապրում էին հայերը, այսինքն՝ «պատմական Հայատանը» ընկալվում էր որպես օտար շրջան: Հետևաբար, քաղաքաբնակ հայերի համար Հայաստանը գավառական շրջան էր, Հայաստան եզրն էլ գավառական ինքնության նշանակություն ուներ: Նման միջավայրում Խրիմյանի՝ «Արծիվ Վասպուրականի» թերթը լույս ընծայելու հիմնական նպատակն էր վերացնել Պոլսի և գավառների միջև առկա բախումը, «Հայաստան» եզրը բոլոր հայերի երևակայության մեջ կենտրոնական վայր դարձնել և ապահովել, որպեսզի հայերը համատեղ ազգային գիտակցություն ունենան:

Լրագրի միավորման պատմությունը

Խրիմյանը, ով իրեն նվիրել էր կրթական ոլորտին, 1854 թ. նշանակվում է Աղթամարի վանքի քահանա, մեկ տաի անց, երբ վանականի կոչմամբ հետ է կանչվում Պոլիս, Պոլսի և գավառների միջև կապ հաստատելուն օգտակար լինելու մտադրությամբ որոշում է հիմնել լրագիր: Իդեալիստ հոգևորականը, գնելով տպագրիչ մեքենա, սկսում է Սկյութարի Սուրբ Խաչ եկեղեցու համալիրի մի սենյակում տպագրել լրագիրը:

1856 թ. Վան վերադարձած Խրիմյանը մեկ տարի անց կայացնելու էր որոշում, որը փոխելու էր թերթի ճակատագիրը: Խրիմյանը նշանակվում է Վարագավանքի վարդապետ և որոշում է բացել Ժառանգավորաց դպրցը, որն ուներ 25 աշակերտ: Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) տարբեր վայրերից եկած աշակերտներն ու ուսուցիչներն իրենց ներդրումն են ունենում «Արծիվ Վասպուրականի»-ի կայացման գործում, և դրա շնորհիվ Վարագավանքը դառնում է հասարակության հանդիպման և գաղափարների հղացման վայր: Այսպիսով, թերթը դառնալով Վանում հրատարկվող տեղական թերթ, դիմում էր Օսմանյան կայսրությունում բնակվող բոլոր հայերին:

Խրիմյանն էլ լրագրի այս առանձնահատկությունն օգտագործում է հայերի միջև ազգային կապ հաստատելու համար: Թերթում, որտեղ լույս էին տեսնում Էրզրումից մինչև Բուլղարիա, Իրանից մինչև Զմյուռնիա ընկած տարածքից եկած հոդվածները, տպագրվում էին նաև հայ կանանց հոդվածները, որոնց Խրիմյանը կրթության հարցում մեծ կարևորություն էր տալիս: 1850-ական թթ. վերջին «Արծիվ Վասպուրականի» թերթը սկսեցին բաժանել Վանում, Էրզրումում, Բիթլիսում, Զմյուռնիայում, Պոլսում, Տրապիզոնում և Իրանում: 1860-ական թթ. բաժանորդագրման ցանցն ընդլայնվում է՝ ներառելով Մուշը, Թիֆլիսը, Գանձակը, Ղարաբաղը, Ալեքսանդրապոլը, Բայազետը, Երևանը, Վերինը և Թավրիզը: 1860 թ. Խրիմյանն ու իր մի քանի աշակերտները լրագրի համար աջակցություն գտնելու և շրջանի հայերի հետ ծանոթանալու նպատակով ճանապարհորդում են դեպի Կովկաս, և այդուհետ թերթում հաճախ լուրեր են հրապարակում Ռուսաստանի և Կովկասի հայերի վիճակի վերաբերյալ: «Արծիվ Վասպուրականի» լրագիրը շրջանում նման լրագրեր բացելու ազդեցություն է ունենում: 1858 թ. Կարինում և 1868 թ. Կիլկիայում Վարագավանքի օրինակով դպրոց և թերթ է հիմնվում: 1868 թ. Տարոնում (Մուշ) հրատարակվում է «Արծվիկ Տարոնոյ» լրագիրը, որը բացահայտ հայտարարում է, որ նույն նպատակն է հետապնում, ինչ որ «Արծիվ Վասպուրականի» լրագիրը:

Թերթը, որին աշխատակցում էին այնպիսի առաջատար գրողներ և փիլիսոփաներ, ինչպիսիք էին Տևկանց եղբայրները, Գ Սվանձտյանցը, Հակոբ Մելիք Հակոբյանը (Րաֆֆի), Մ. Աղաբեկյանը, Պ. Մադաթյանը, Արսեն Թոքմաքյանը, մինչև 1861 թ. հրատարակվում էր գրաբարով, իսկ հետագա շրջանում խառը՝ գրաբար և աշխարհաբար: Ժամանակի Պոլիս-գավառ տարաձայնությունների շրջանակում հիմնական հարձակումների թիրախ դարձած Խրիմյանը և՛ օսմանյան արքունիքի և՛ Պոլսի հայերի մոտ անվստահություն է առաջացնում, և օսմանյան պալատի որոշմամբ թերթը 1864 թ. փակվում է:

Թերթի թեմաները

Թերթի օրակարգային թեմաները գլխավորում էին Օսմանյան կայսրության տարբեր շրջաններում բնակվող հայերի գրած նորությունները, որոնց հաջորդում էին պատմական Հայաստանի հայ պետական գործիչների և հոգևորականների պատմությունները: Թերթում հաճախ հանդիպող թեմաների շարքում էին կարճ պատմություններ, քրիստոնեական առակներ և բրոյականության վերաբերյալ քննարկումներ: Բազմաթիվ հոդվածներում կրոնական խորհրդանիշներ և թեմաներ էին տեղ գտնում, Խրիմյանը թույլ էր տվել նաև հրապարակել հոդվածներ, որտեղ խիստ քննադատության էին ենթարկում կրոնական կառույցները: Հայ հայտնի գրող Հակոբ Մելիք-Հակոբյանը, ով 1858 թ. ապրիլից սկսեց թերթում գրել Րաֆֆի անունով, խիստ քննադաում էր հայ հոգևորականներին և հայերի սոցիալական պայմանների համար Հայոց պատրարքարանի պասիվությունը:

Իսկ Խրիմյանն իր հոդվածներում մեծավ մասամբ անդրադառնում էր Հայաստանի աշխարհագրությանը՝ շեշտելով պատմական վայրերի վերակենդանացման, նոր վայրեր կառուցելու, կրթությունն ու գյուղատնտեսությունը զարգացնելու և տեղական լրագրեր բացելու անհրաժեշտությունը: Այս հոդվածները գրելիս Խրիմյանը նպատակ չէր հետապնդում ծանոթացնել աշխարհագրական շրջանի հետ. վայրերի վերաբերալ հոդվածներով անցյալի, ներկայի և ապագայի միջև ցանկանում էր կապ հաստատել՝ վերկենդանացնելով անցյալին պատկանող լեգենդները և այս լեգենդներին պատկանող աշխարհագրական շրջանը, քանզի, ըստ Խրիմյանի, «անցյալը պարզաբանում է իրականության ուժն ու վստահություն է ներշնչում:

Ընտրված վայրը Հայաստանն է

Խրիմյանն իր հոդվածներում հնագույն Հայաստանը ներկայացնում է որպես հայերի հայրնիք: Նա գրում է, որ, Աստված ընտրելով աշխարհի այս գեղեցիկ և դրախտային վայրը, նվիրել է Հայկի որդիներին, իսկ Հայկի որդիների պարտականությունն էր այս վայրը ցանել ու հերկել և նրա բարիքներով երջանիկ լինել: Իսկ այդ պարտականությունը հնարավոր կլիներ կյանքի կոչել լոկ եւրոպացիների օրինակով գյուղատնտեսական արտադրանքով և ժամանակակից կրթությամբ:

Ըստ Խրիմյանի՝ Աստված հայերին հրեաներից շատ ավելի է սիրել, քանի որ հրեաներին բաշխել է խոնավ և արևակեզ հողեր, իսկ հայերին վայել է համարել բերրի հողերը: Այս հողերի բարիքներից հնարավոր կլիներ օգտվել միայն հայերի զարթոնքով, որը հնարավոր էր միայն հետևյալ կերպ. «Սիրե՛ք Աստծուն: Եթե հաղթահարեք տգիտությունն ու ջանաք անխոնջ աշխատել, ապա Աստված ձեզ կրկնակի կսիրի»:

Հայաստանին սիրահարված Շամիրամի առասպելը

Հայաստանի պայծառ անցյալն ու հնագույն դարերից գալու փաստը շեշտելու համար Խրիմյանի օգտագործած առասպելական կերպարները գլխավորում է Շամիրամը: Ըստ հայկական առասպելների՝ Շամիրամը տխրահռչակ և ցանկասեր ասորի թագուհի է, ով սիրահարվել է հայերի նախահորը՝ Արային, և նրան հասնելու համար նվաճում է Հայաստանը: Իսկ Խրիմյանը, բացի Մ. Խորենացու ՙՀայոց պատմություն՚-ից՚, օգտվելով նաև բանավոր պատմության ավանդությունից, ի տարբերություն իր ապրած ժամանակաշրջանում ընդունված տեսակետի և հայկական ավանդույթի՝ Շամիրամ թագուհուն դիտարկում է որպես դրական կերպար, որովհետև, ըստ էության, Շամիրամը սիրահարված է Հայաստանին, և նրա կատարած յուրաքանչյուր քայլ այս սիրո պատճառով է: Խրիմյանի մեկնաբանություններն ու հավելումներն այս ավանդական պատմություններին այսքանով չեն սահմանափակվում: Ըստ «Արծիվ Վասպուրական» թերթում տեղ գտած պատմությունների` Շամիրամը շրջանում զբոսնլիս շատ է սիրել Վանի առողջարար օդը և որոշել է այստեղ ամառանոց կառուցել: Հրամայել է իր մարդկնացից բերել այս «փափագյալ վայրը»: Խրիմյանի ազդեցության տակ այս թեման դարձել է նրա աշակերտներից մեկի բանաստեղծության թեման. «Ա՛ Վասպուրական, քեզ հաճեցաւ / մեծ թագուհին Շամիրամ, […] / Կանանչազարդ մարգագետինքդ / աղբերակունքդ կաթնորակ, / Յափշտակեաց սիրտ Ասորոյն…։»

Ըստ Խրիմյանի՝ անգամ Շամիրամի անունը ծագում է Վանում շատ հայտնի մի առվակի անունից, քաղաքի մյուս անունն էլ Շամիրամակերտ է: Թեև Խրիմյանն իր մյուս հոդվածներում հիշատակում Վանը կառուցած հայ առաջնորդների անունները, քաղաքի հայկական հնագույն պատմությունը շեշտելու համար հաճախակի շեշտում է Շամիրամի լեգենդը:

Հայերի հայրիկը՝ Խրիմյանը

Ծնվել է 1820 թ. Վանում: Սոցիալական, քաղաքական, մշակութային, կրթական և ազգային-ազատագրական շարժման ներկայացուցիչ է: 1869-1873 թթ. դարձել է Պոլսո հայոց պատրիարք, իսկ 1892-1907 թթ. Մկրտիչ I Վանեցի անվամբ՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս:

Ավազանի անունը Մկրտիչ Խրիմյան է: Հայաստանի նկատմամբ տածած մեծ սիրո, ժողովրդին նվիրվածության և նրա իրավունքը պաշտպանելու համար հայերը նրան կոչել են Հայրիկ:

Կրթություն է ստացել Վանի Լիմ և Առտեր կղզիներում: 1840-ական թթ. շրջելով Վասպուրականի շրջանում՝ տեղում ծանոթացել է ծանր սոցիալ-տնտեսական պայմաններին: 1842 թ. տեղափոխվել է Ստամբուլ: 1846 թ. Սկսած՝ 4 տարի շարունակ դասավանդել է Հասքյոյի հայկական դպրոցում: Վերադառնալով Վան՝ ամուսանցել է, բանակից խուսափելու խամար շտապ նախ՝ գնացել է Իրան, այնուհետև՝ Գյումրի և Էջմիածին: 1848 թ. եղել է Թիֆլիսում, Բաթումում, Պոլսում և Երուսաղեմում: 1854 թ. Աղթամարում ձեռնադրվել է վարդապետ: Պոլսում և Վանում հրատարակել է «Արծիվ Վասպուրականի» թերթը: 1862 թ. Պոլսո հայոց պատրիարքարանի առաջարկով դարձել է Մշո Սուրբ Կարապետ վանքի առաջնորդը: Բացել է Ժառանգավորաց դպրոցը: 1863-1865 թթ. ընթացքում Մուշում Գարեգին Սրվանձտյանի խմբագրությամբ հրատարակել է երկու շաբաթը մեկ լույս տեսնող «Արծիվ Տարոնոյ» թերթը:

1868 թ. Էջմիածնում ձեռնադրվել է վարդապետ և 1869 թ. ընտրվել Պոլսո հայոց պատրիարք:

1872 թ. Բարձրագույն Դռանն է ներկայացնում մի զեկույց, որը ներառում էր այնպիսի պահանջներ, ինչպիսիք են 1860 թ. ընդունված սահմանադրության վերաքննություն, հայկակակն գավառների բռնության և հարստահարությունների կանխարգելում, Հայոց Ազգային ժողով ընտրված գավառական պատգամավորների թվի աճ և գավառական հոգևոր առաջնորդների ընտրության հետ կապած խնդիրների կարգավորում: Այս զեկույցի պատճառով դառնում է կառավարության և հայ մեծատունների աչքի փուշը: Հաջորդ տարի՝ 1873 թ., հրաժարվում է պատրիարքական աթոռից:

1878 թ., որպես Բեռլինի վեհաժողովին մասնակցող հայոց պատվիրակության նախագահ, նախ՝ գնում է Գերմանիա, այնուհետև՝ Ֆրանսիա, Անգլիա և Իտալիա՝ փնտրելով Հայկական հարցի լուծման համար օժանդակություն: Վեհաժողովի արդյունքները նրան հուսախաբ արեցին և ստիպեցին, որ փոխի իր դիրքորոշումը: Ժողովրդին ազգային-ազատագրական պայքարի կոչ արեց:
1879 թ. ընտրվում է Վասպուրականի հոգևոր առաջնորդ: Վանում՝ Սև Խաչ և Էրզրումում՝ Պաշտպան հայրենիաց ազատագրական նկրտումներով հիմնված գաղտնի կազմակերպությունների հիմնադրման ու գործունեության մեջ իր ներդրումն է ունեցել: Սա պատճառ է հանդիսացել, որպեսզի համարեն Խրիմյանին Արևմտյան Հայաստանում հայ ժողովրդի մեջ առաջացած դժգոհության աղբյուր: Հետևաբար կառավարությունը 1885 թ. նրան կանչում է Ստամբուլ: Արտակարգ իրավիճակը հաշվի չառնելով՝ Ստամբուլում ևս շարունակում է հասարակական գործունեությամբ զբաղվել: Գավառահայերի օրեցօր վատացող վիճակի վերաբերյալ Հայոց ազգային ժողովի նախաձեռնությամբ երկու զեկույց է ներկայացնում կառավարությանը: Իսկ 1890 թ.՝ Գում Գափուի ցույցերից հետո, աքսորվում է Երուսաղեմ:

1892 թ. ընտրվում է Ամենայն հայոց պատրիարք, սակայն սուլթան Աբդուլ Համիդ Երկրորդը նրան թույլ չի տալիս լքել օսմանյան պետության տարածքը: Ռուսական ցարի միջամտությամբ 13 ամիս անց հասնում է Էջմիածին և 1893 թ. օծվում է Ամենայն հայոց կաթողիկոս: 1895 թ. գնում է Պետերբուրգ և ռուս ցար Նիկոլայ 2-րդից Արևմտյան Հայաստանի համար թղթի վրա մնացած բարեփոխումները կյանքի կոչելու օգնություն խնդրում: 1894-96 թթ. Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) հայկական կոտորածների ժամանակ ժողովրդին նյութական աջակցություն է ցուցաբերում և գաղթականներին իրենց տները վերադարձնելու համար մեծ ջանքեր գործադրում: 1903 թ. հայոց եկեղեցուն և դպրոցներին պատկանող անշարժ գույքը ցարական կառավարության կողմից բռնագրավելու դեմ մեծ պայքար է սկսում, որը 1905 թ. հաջողությամբ է պսակվում: Կյանքից հեռանում է 1907 թ. Երուսաղեմում:

Թղթե շերեփ

Բեռլինի վեհաժողովը, որտեղ Հայկական հարցը, որպես Արևելյան հարցի մի մաս, առաջին անգամ տեղ է գտնում միջազգային դիվանագիտության օրակարգում, տեղի ունեցավ 1878 թ. հունիսի 13-ից մինչև հուլիսի 13-ը: Վեհաժողովին մասնակցող օսմանյան պետությունը 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ ծանր պարտություն էր կրել և ստիպված էր հաշտության պայմանագիր կնքել ռուսների հետ, որոնց բանակը հասել էր մինչև Յեշիլքյոյի դռները: Պայմանագի 16-րդ կետը պարտավորեցնում էր Օսմանյան կայրսրությանը՝ Կրետեում և Հայաստանում բարեփոխումներ իրականացնել: Այս պայմանագիրը վերանայելու համար կազմակերպված վեհաժողովին եվրոպական տերությունների ուշադրությունը Հայկական հարցի և հայերի ծանր կացության վրա հրավիրելու նպատակով Մ. Խրիմյանի գլխավորությամբ Բեռլին պատվիրակություն են ուղարկում՝ պոլսահայ քաղաքական շրջանակների պատրաստած զեկույցը ներկայացնելու, սակայն պատվիրակությանը թույլ չեն տալիս մասնակցել վեհաժողովի աշխատանքներին:

Հայերի համար փակ հանդիպումների ժամանակ Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի 16-րդ կետը վերածվում է 61-րդ կետի, որն այդպես էլ մնալու էր թղթի վրա. Բարձր Դուռը հանձն է առնում հայաբնակ վայրերում անհապաղ իրագործել տեղական պահանջներից բխող բարեփոխումներ և ապահովել հայերի անվտանգությունը քրդերից ու չերքեզներից։ Այդ նպատակով ձեռնարկված միջոցառումների մասին նա պարտավոր է պարբերաբար հաղորդել պետություններին, որոնք պետք է հսկեն դրանց գործադրությունը»:

Հետևաբար հայկական պատվիրակությունը հեռանում է Բեռլինից առանց որևէ արդյունքի: Այս իրավիճակը Մ. Խրիմյանը ներկայացնում է հետևյալ կերպ. «Նրանք երկաթե շերեփներով մտան հարիսայի կաթսա, իսկ մեր շերեփները աղոթագրքի թղթերից էին պատրաստված»: Խրիմյանի այս խոսքերը Էջմիածնի այգում կանգնեցված հուշարձանով հավերժացել է:

http://www.agos.com.tr/haber.php?seo=osmanli-ermenilerini-birlestiren-yayin-patrik-khrimyanin-ardzvi-vaspuragan-gazetesi&haberid=8510

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net