Ժակլին Չելիքի վեպն անդրադառնում է այն մարդկանց պատմությանը, ովքեր 1915 թ. հետո փորձեցին ապրել…
ԱՄՆ-ում լույս տեսնող «The Armenian Weekly» թերթում հոդված լույս տեսավ գրականագետ Ժակլին Չելիքի «Ցասման փառատոն» վեպի վերաբերյալ, որտեղ հեղինակն անդրադառնում է Հայոց ցեղասպանության շվաքում ապրող մի քանի կերպարի կենսագրությանը:
Վեպը լույս է տեսել 2011 թ. «Իլեթիշիմ» հրատարակչության կողմից և գրական շրջանակներում արժանացել է գովեստի: Թարգմանվել է թուրքերեն, այնուհետև՝ քրդերեն: Չելիքի վեպի վերաբերյալ, որը նրա 6-րդ գիրքն է, «The Armenian Weekly» թերթի 2014 թ. նոյեմբերի 26-ի համարում լույս է տեսել Ազիզ Գյոքդեմիրի հոդվածը: Անգլերենից թուրքերեն թարգմանությունը կատարել է Մեհմեդ Ալի Բահըթը:
Ակունքն իր ընթերցողներին է ներկայացնում հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:
Ժակլին Չելիքի «Ցասման փառատոն» վեպի վերաբերյալ ուսումնասիրություն
Ազիզ Գյոքդեմիր
Եթե այսօր Թուրքիայի որևէ բնակավայրում զբոսնեք, ապա կարճ ժամանակ անց կհանդիպեք մի բռան կամ միգուցե և մի թաղամասի չափ տների: Բնականաբար կտեսնեք, թե տարբեր ավերվածության մակարդակում գտնվող այս տների մի մասը քաղաքային փոխակերպման շրջանակում ինչպես է վերակենդանանում: Ընդհանրապես որպես օսմանյան կամ էլ «նախկին թուրքական» տներ հիշատակվող այս տները, կարելի է ասել, աչքի են զարնվում ոչ միայն իրենց տոկուն կենդանությամբ, այլև՝ բնական դիզայնով: Ընդամենը մի քանի փողոց այն կողմ վեր խոյացող բետոնե աշտարակները զուրկ են այս առանձնահատկություններից, ինչն էլ մարդու սիրտ է կեղեքում: Այնտեղ հանգուցյալ ռումինացի բռնապետ Չավուշեսկուի՝ քաղաքի վերականգնման գեղագիտությունը վերաստեղծվում է, թերևս մի փոքր ավելի ճաշակով ներքին նախագծերով և նորաձև սպիտակ իրերով:
Անցյալի ճարտարապետության պատմությամբ հետաքրքրվողները թերևս լսել են, որ հին տների մեծամասնությունը կառուցել են Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա հպատակները (ըստ շրջանի՝ հույներ, հայեր, ասորիներ): Հանգստյան օրերին քաղաքը հայտնագործելիս նրանք, ովքեր հին, վեհաշուք պատկերների հետ մտերմություն հաստատելու նպատակով հանում են իրենց տեսախցիկները, թերևս մի պահ կանգ առնեն և խորհեն «քաղաքային շերտի» կամ էլ «վայրի զգացողության» ոչնչացման մասին: Մարդկանց մասին խոսք գնա՞ց, վերջ ի վերջո այս վարպետները մեկական մասնիկն էին մի համայնքի, որն իր մեջ կենդանի մշակույթ էր կրում, և միգուցե նրանք էլ կարիք ունեին այս տներում, այս վայրերում ապրելու, որոնք նկարում եք: Նրանց մասին հիշատակելիս նրանց կորուստը հաճախ շաղկապվում է մեծամասնության կոնտեքստի հետ. նրանց կորցրեցինք, մեր հասարակությանը երանգ էին հաղորդում, սակայն այլևս այստեղ չեն:
Կարող է նման հարց ծագել. «Ցավում եմ Ձեր կորստի համար, եղբա՛յր, լավ, իսկ նրա՞նք», սակայն թերևս նման խոսակցության համար փողոցն այդքան էլ հարմար վայր չէ: Ինչևէ, մարդիկ ամբողջությամբ չեն էլ գնացել: Նրանցից մեկը՝ ծեր, փետուրի պես կռացած մի կին՝ Ռամելան, բնակվում է կամաց-կամաց փլվող այս տներից մեկում, որոնց առջևով անցնում է բազմաթիվ քաղաքաբնակներին բնորոշ աճապարանքով: Նա Ժակլին Չելիքի՝ Հայոց ցեղասպանության ստվերի տակ ապրող մի քանի կնոջ պատմությանն անդրադարձող հզոր վեպի՝ «Ցասման փառատոնի» էջերի արանքում է: Վեպը լույս է տեսել 2011 թ. «Իլեթիշիմ» հրատարակչության կողմից: Գրական շրջանակներում արժանացել է գովեստի և թարգմանվել թուրքերեն, այնուհետև՝ քրդերեն:
Անգամ եթե հայ գրող չեք, Թուրքիայում, որտեղ տաբուների վերանալու համար երկար ժամանակ է հարկավոր, երբեմն էլ վերանալիս զոհեր են պահանջվում, ցեղասպանությունը գրական թեմայի վերածելը նույնն է, թե որոշակի ռիսկի դիմել, անկախ այն հանգամանքից, թե Ձեր ընտրած դեպքը որքանով է առնչվում Ձեր անձնական պատմությանը (հիշեք «Սոֆիի ընտրությունը» վեպի պատճառով Վիլիամ Սթայրոնի դեմ ուղղված հակազդեցությունը): Չելիքն, ում վրա ոչինչ չի ազդել, կարողանում է չհեռանալ բուն նյութից՝ կենտրոնանալով լոկ մի քանի կերպարի վրա և ընկղմվելով նրանց պատմությունների էության մեջ՝ փոքրիկ էպիզոդներով, տեսարաններով և մասերով: Հեռու մնալով «թռչելու» տեխնիկայով աշխատող գրողների հնարքից, այս ոճը կատարյալ է պատմության անհանգստացող ինտոնացիայի և կերպարներից բոլորին սպասվող անորոշության համար: Այն ինչ որ առումով հիշեցնում է Փիթեր Նաջարյանի «Հիշողության աղջիկները» վեպը, որը հայկական փորձառության մեկ այլ օրինակ է և արժանացել է ընթերցողների ուշադրությանը:
Չելիքի՝ ամուր ներհյուսված պատմվածքը 100 էջից մի փոքր ավել է, սակայն ծավալը թող չշփոթեցնի. մետաֆորաներով և ակնարկներով հարուստ տեքստը գրվել է 5 տարվա ընթացքում: Ենթադրվում է, որ գրողը տեղեկացված է ցեղասպանության ընդհանուր գծերի և հատկապես «փրկված աղջիկների» երևույթի հետ: Այդ իսկ պատճառով գիրքը թուրք և հայոց պատմությանն անտեղյակ մեկին անսխալ ուղղություն չի տալիս: Ինչ վերաբերում է թուրքիացի ընթերցողներին, կարելի է ասել, որ պաշտոնական ժխտողականության քաղաքականությամբ մեծացածներն անգամ որևէ խնդիր չեն ունենա գիրքը հասկանալու համար: Սա արդիական է ինչպես հայկական սփյուռքի պոտենցիալ ընթերցողների, այնպես էլ նրանց համար, ովքեր տեղյակ են ոչ վաղ անցյալում Բոսնիայում, Կոնգոյի ժողովրդավարական հանրապետությունում տեղի ունեցած վայրագ դեպքերի մասին:
Գիրքը կարելի է հակիրճ այսպես ներկայացնել. նախաբանից հետո, որտեղ մի առնետ, որը վեպի տարբեր տեսարաններում հանդիպում է որպես երբեմն մեծ և ագրեսիվ խմբի մի մասնիկ (հասկանալի է, որ ներկայացնում է ատելի, խաժամուժի վերածվելով՝ վռնդված մարդկային հասարակությունը), Զատկի պատարագը գրեթե փչացնում է, տեսնում ենք, թե ինչպես է պատմողը դեպի Հնդկաստան, Կանադա և Եւրոպա կատարած երկար այցելությունից հետո հասնում Ստամբուլ: Ինչպես վերը խոսեցինք, կինն ասելով, թե շինարարական մեքենենաների «ճանկերն ընկած» այս քաղաքի հետ զորեղ կապ չի զգում, պարզաբանում է, որ նպատակ ունի մնալ որքան հնարավոր է կարճ ժամանակահատվածով (Չելիքը երբեք չի ներկայացնում պատմողի սեռը, սակայն քանի որ ստիպված եմ պատմողի և հեղինակի միջև եղած զուգահեռականներ անցկացնել և ընտրություն կատարել, ապա պատմողին ներկայացնելու համար անգլերենում օգտագործում եմ իգական սեռի դերանուն, քանի որ, ի տարբերություն թուրքերենի, անգլերենում դերանունը սեռի կատեգորիա ունի): Նա նպատակ ունի ժառանգած ավերակները, որտեղ անց է կացրել մանկությունը, վաճառելուն պես հեռանալ:
Մինչդեռ տունը պարզապես տուն չէ, նրանք, ովքեր կարդացել են Նիկոլ Կրաուսսի «Մեծ տունը», լավ գիտեն: Անանուն պատմողը որոշ ժամանակ անց սենյակներով լցված հիշողությունների և անցյալի անտեսանելի հաշիվների բեռան տակ կուչ է գալիս և ամեն անգամ տունը անշարժ գույքի գործակալին ցույց տալիս կարծես շնչահեղձ է լինում:
Այս չորսհարկանի փայտե տունը սկսում է վեպի 10-րդ էջում կամաց-կամաց ներկայացնել ընտանիքի պատմությունը: Մահացածների պատկերները մասամբ վերակենդանանում են տանը միայնակ ապրող, առանց որևէ մեկի մնացած Ռամելայի անհանգիստ հիշողության մեջ, ում կարող ենք ներկայացնել որպես ընտանիքի ավագ: Ռամելան մահացածների համար ճաշ է պատրաստում և թողում դրսում, որպեսզի առնետներն ուտեն: Այս հատվածները պատմողի մտքում մանկության հուշերի, իր ընտանիքի՝ այս տանն ապրելու և մեծանալու ժամանակաշրջանի և հետագայում ինչ-որ կերպ այս տանն ապրել սկսած Ռամելային այցելության հետ է բախվում: Պատմողի համար տունը (թերևս ծնողների միջև սառը պատերազմից փախչելու համար) մի վայր է, որտեղ պաhմտոցի էին խաղում և երևակայական դևեր էին պատկերացնում (անկասկած Ռամելայի՝ ժամանակ առ ժամանակ պատմած իրական պատմություններից ներշնչված): Պատմողն այժմ՝ տարիներ անց, փորձելու էր թաղել այս դևերին, սակայն չենք կարող ասել, որ հաջողելու էր:
Սրանից բացի՝ պատմողը նաև Տորոնտոյում պահ տված խոպոպի խնդիր ունի, որը տանջում է հոգին: Պատմողը խոստացել խոպոպը թաղել և միավորել Խարբերդում մի չորս տարեկան աղջկա հետ, ով մոտ մեկ դար առաջ է կորել, և այլևս նրան չեն տեսել: Մինչ լարված, շարունակաբար հուզմունքի մեջ գտնվող մեր պատմողը փորձում է հաղթահարել տան հետ կապված զգացումները, մենք էլ երկու գլուխներում շարունակենք թաղամասի՝ 18-րդ դարում կառուցված եկեղեցում անմոռանալի Զատիկի պատարագին հաջորդած գիշերվա պատմությունը, որտեղ Ռամելան հետ է վերադառնում: Ռամելան եկեղեցուց բերած մոմի լույսի տակ պատի վրա կամաց-կամաց երեք նկար է նշմարում: Նրա աչքերը սառչում են նկարների վրա, և նկարների ուղեկցությամբ ի հայտ է գալիս պատմության բուն էությունը՝ նախ՝ կոպիտ գծերով, իսկ հետագա բաժիններում կամաց-կամաց հստակեցված պատմությունը ընթերցողին երևակայել ստիպելու չափ մարամասներ է պարունակում:
Չելիքն այնպիսի գրող չէ, ով ընթերցողին օգնելու համար օգտագործում է երկար, նկարագրական ընթացք, ձգձգված երկխոսություն կամ էլ ընդգծված պատմություն: Նա նախընտրում է, որպեսզի ընթերցողը լսի կերպարների ներքին ձայնը և իրադարձություններն իրար միացնելով՝ ինքը վերլուծի, թե ինչեր են տեղի ունեցել: Իսկ այս իրադարձություններն իրար չեն հաջորդում. արանքներում բացակայող օղակներ կան: Անկարայում մի հարսանիքի մասնակցելու համար Ստամբուլի՝ առերևույթ վստահելի միջավայրից հեռանալով՝ 1915 թ. քաոսի մեջ հայտնված Ռամելան մահվան քայլերթի ընթացքում իր աղջիկներին պաշտպանելու համար ձեռքից եկածն անում է: Փոքրիկ աղջկան՝ Շաքեին Հալեպի մերձակայքում մի խումբ օտարերկրացիների է հանձնում: Հետագայում Սիրիայում իր և մեծ աղջկա՝ Մարիի համար ապահով մի վայր է գտնում: Այս ապաստարանը նրանց տալիս է արաբ Ռաշիդ էֆենդին, ով Ռամելայի հասակակիցն է, իր ընտաիքին թողում և ամուսնանում է Մարիի հետ: Նկարներից մեկում պատկերված նրանց նոր կյանքը հենց սկզբից թունավորված էր. խորհրդանշում էր Մարիի մահացած ծնված երեխան… Անկումը կարճ ընդմիջումից հետո շարունակվում է:
Սյուժեն այս կետում հետին պլան է մղվում, և Չելիքն սկսում է պատկերել մի նկար, որը, ինչպես աղետը քննող որոշ ամենաերկար գրական ստեղծագործություններում, լի է տառապանքով և սգով: Կարճ բռնկումներով հորինված տեքստի վերաբերյալ կարելի է ասել, որ «Մուսա լեռան 40 օրը» վեպի համեմատ սա արձակ «Մահվան ֆուգա» է:
Վեպի զուսպ երանգը մի քանի դրվագներում սահմանափակվում է (հիշեք Ատոմ Էգոյանի «Արարատ» ֆիլմում հսկվող ներքին տեսարաններից միանգամից անցումը անապատներում քայլող հազարավոր մարդկանց տեսարանին), սակայն անգամ այդ ժամանակ գրքի լեզուն մնում է խլացված և ոչ շիտակ:
Տեքստը տեղի ունեցած սարսափները կարողանում է վերարտադրել առանց մահվան տեսարաններ օգտագործելու: Չկան ո՛չ շողշողացող սրեր, ո՛չ սուլող գնդակներ և ո՛չ էլ դեմքներին ցավը սառած մահացածների կտրված կոկորդներ: Մեղավորները գրական սիմվոլներով են արտահայտված: Մարմինները (խորհրդանշում են և աղետի ուժը, ինչպես նաև մաքրում են հոգին) լցվում են ջրի շիթերով, ջրի վրա է հայտնվում Վերջին ընթրիքից նոր դուրս եկած Հիսուսը, ով մոտենում է և դիպչելով արյունաշաղախ հողին՝ մահացածների հոգիները օրհնելով կորչում է հորիզոնում:
Ժամանակը պատկերվում է որպես կոպիտ և անողոք թշնամի, որ խաղում է ողջ մնացածների հետ, ցնցում նրանց և կանգ է առնում միայն այն ժամանակ, երբ նրանք մահանում են: Զինվորները, որոնց հրամանատարները նեխած են ներսից (ոչ թե իրապես, այլ՝ գրական իմաստով), հետ են քաշվում, նրանց պարտքն այլևս կատարված է:
Հնագույն գետերը՝ Եփրատը, Տիգրիսն ու Զաբը, քայլող մարդկային զանգվածից հոսող արյունը վերցնում, տանում են իրենց հետ: Չելիքն ասում է. «Երկնքը հայելի էր: Նրանց շարքերը նոսրանում էին. որբեր, աչքերի մեջ դատարկություն դրոշմված խենթեր, ողբը կուլ տված կանայք և տղամարդիկ, որոնց աչքը հողի վրա էր: Շաքեն՝ մի քարի ծայրին կռացած, աղաչող հայացքով նայում էր մորը, որպեսզի իրեն չլքի: Անծանոթ 3-4 մարդու հետ քայլում էր դեպի փրկություն: Երբ ճանապարհ է ընկնում, հայելուց ջնջվում է պատկերը, իսկ երկրի վրայից՝ նրա ստվերը»:
Եթե շարունակվի, ապա նման գրավիչ պատմվածքը կարող է ստվեր նետել բուն եղելության վրա, սակայն գրքի մյուս գլուխներում Չելիքը տեղի ունեցած ողբերգության մասին պատմում է՝ առանց որևէ այլաբանության դիմելու: Մահացած երեխաներին թաղում են. ողջ մնացածները, որքան հնարավոր է, արագ հող են նետում, որպեսզի նրանց փոքրիկ թաթիկները, տոտիկներն ու երկինք հառած երեսները պահ առաջ հողով ծածկեն:
«Ցասման փառատոնը» բազմաթիվ անանուն զոհեր ունի, բոլորի ճակատագիրը հայտնի է, սակայն երբ գլխավոր կերպարները դառնում են խոսակցության առարկա, Չելիքը խուսափում է մանրամասներ հայտնելուց: Եթե մի պահ Ձեր ուշադրությունը շեղվի, ապա կարող եք չնկատել, թե ինչ պատահեց Ռամելային նկուղի աստիճանների վրա: Հաճախակի անդրադառնում ենք փոքրիկ Շաքեին, սակայն Մարին գրեթե չի երևում: Այն, ինչ տեղի ունեցավ Մարիի հետ, կասկածի տեղիք չի տալիս, սակայն միաժամանակ, որքան հնարավոր է, քիչ է պատմվում:
Ինչ վերաբերում է Շաքեին, նրա գաղտնիքը մինչև գրքի ավարտը չի բացահայտվում: Նրան վերջին անգամ տեսնելուց տարիներ անց Ռամելան մտածում է, թե «արդյոք Շաքեն կարողացա՞վ մահանալ»: Այն բանից հետո, երբ Ռամելան Շաքեին փրկելու հույսով նրան հանձնում է օտարականներին, տեսնում ենք, թե ինչպես է Շաքեն փախչում: Հետո նա հայտնվում է որպես Այշե, ով, որպես երեխա հարսնացու, անց է կացնում իր ամուսնական առաջին գիշերը, այնուհետև իր նոր ընտանիքը վռնդում է նրան: (Այշեն բավականին տարածված թուրքական անուն է, որը ծագում է արաբական պատմական կերպար Աիշայի անունից, ում հետ մարգարեն ամուսնացրել էր, երբ նա դեռ երեխա էր): Վերջապես՝ վանքում թափառելուց հետո, Շաքեն հազիվ փախչում է մի խմբի ձեռքից, որը մտադրված էր սպանել վանքի քահանային (թերևս վայրագաբար սպանել կամ չեն սպանել): Վերջին անգամ նրան տեսնում են մի խումբ զինվորների հետ՝ քարանձավում թաքնված: Սթեն Բրեքիջի փորձնական ֆիլմերի կարճ էպիզոդների պես միմյանց հավելված, կապակցված համեմատականներում և մարմինը լքելու փորձառությունների մասին պատմող բազմաթիվ տեսարաններում (կրկին ոճը համապատասխանում է անավարտ, աննկարագրելի խենթությանը) Շաքեն խոսում է իր ընտանիքի անդամների հետ, ովքեր մահացել կամ չեն մահացել, անգամ ընդհանրապես չեն ծնվել, ինչպես նաև իր այժմյան մարմնի մեջ բանտարկված նախկին տագնապալից էության հետ: Քարանձավը՝ տաքուկ և հանգիստ ինչպես մայրական արգանդը, ներկայացնում է նրա կյանքի լիարժեք փուլը՝ ավարտի վերաբերյալ մեզ հստակ ոչինչ չասելով: Քարանձավն ինչպես Այշեին է թաքցնում, այնպես էլ հավերժ Շաքեին է փաթաթվում:
Ինչ վերաբերում է վերոհիշյալ մազերի փնջին՝ Ձեզ կարող է հետաքրքրել, թե ինչպիսի ավարտ է ունենում այն՝ առանձնանալով իր փոքրիկ տիրոջից, և թե ինչ է տեղի ունենում նրա հետ վերջում: Պատմությունը նախաբանում ուրվագծվում է մատիտով մի քանի տող հապշտապ խզբզած ամսագրի վրա, որի մեջ փաթաթված է մազափունջը. «Այս երեխայի անունը Շիրակ է», – գրում է մայրը,- «Նրա ազգանունը Ասադուրյան է, խարբերդցի է: Շիրակն իմ որդին է: Այս խոպոպը պատկանում է իմ դստերը՝ Նարոյին: Ես կտրեցի մի հաստ փունջ մազ աջ ականջի ետևից: Եթե, Աստված մի արասցե, Շիրակը չկարողանա տանել ձեզ այն վայրը, որտեղ Նարոն է, կամ երբ հասնեք այնտեղ, որտեղ ես թողել եմ նրան, ու չգտնեք, նայեք ձեր շուրջը: Աջ ականջի հետևում առանց մազի չորս տարեկան աղջիկը իմ դուստրն է: Տարեք Շիրակին ու Նարոյին այն հասցեով, որ ես գրել եմ: Ես կամ նրանց հայրը, ինչպես պայմանավորվել ենք նախքան իրար կորցնելը, կգանք և կվերցնենք նրանց: Ես հուսով եմ…»:
Իսկ թե ինչ է տեղի ունենում մի փունջ մազի հետ, ես կասեմ, որ 1. կարևոր չէ, և 2. այն լիովին համահունչ է այն ամենի հետ, ինչ տեղի է ունենում այս նշանավոր, մտահոգիչ և անկանխատեսելի գրքում:
Ազիզ Գյոքդեմիր
Ազիզ Գոքդեմիրն ունի երկու կարճ պատմվածքների ժողովածու, որոնք հրատարակվել են Թուրքիայում: 2008 թ. նա ղեկավարել է Վիլիամ Սարոյանի ծննդյան հարուրամյակի կապակցությամբ 8 տարի շարունակ Ստամբուլի «Արաս» հրատարակչության կողմից լույս տեսնող ՙՎիլիամ Սարոյան՚ շարքը: Սարոյանի՝ իրենց կնիքը թողած պատմվածքներից թարգմանել է «Հայը և հայը», շատ քչերին հայտնի «Վանա լիճը» պատմվածքները, որոշների համար գրել է նախաբան: Հայ գրականության և պատմության մասին նրա ակնարկները հրատարկվել են Ստամբուլի ՙԱկօս՚ շաբաթաթերթում և այլ հրատարակություններում: 1990-ականներից նա հաստատվել է Վաշինգտոնում՝ որպես խմբագիր:
http://www.demokrathaber.net/kitap/1915in-golgesinde-ofkenin-senligi-h41550.html
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net
Leave a Reply