Լիբանանի հայ երիտասարդների ցնցող ճանապարհորդությունը դեպի երազանքների երկիր

Բեյրութի ՀՅԴ երիտասարդների՝ Թուրքիայի արևելք, նրանց խոսքերով՝ Արևմտահայաստան կատարած ուխտագնացությունից ամենաշատը մնացել է շոկ, զարմանք ու հուսախաբություն: Հավանաբար սրանից 10-20 տարի առաջ անհնար համարվող այս ճանապարհորդության և մեծ առերեսման մանրամասների մասին պատմում է լիբանանցի Արազ Գոճայանը:

Անցած շաբաթ Հրանտ Դինք հիմնադրամի կողմից Անկարայում կազմակերպված «Կողպված դարպասը․ Թուրքիա-Հայաստան սահմանի ապագան» խորհրդաժողովի ամենահետաքրքիր զեկույցներից մեկն էլ լիբանանցի Արազ Գոճայանի զեկույցն էր, որը Բեյրութի Դաշնակցություն կուսակցության երիտասարդների՝ Թուրքիայի արևելք, նրանց խոսքերով՝ Արևմտահայաստան կատարած ուխտագնացության մասին էր: Երիտասարդների մեծամասնությունը, որը մասնակցում է տարվա տարբեր ժամանակահատվածում կազմակերպվող տարբեր ուխտագնացությունների, ռաջին անգամ էր գալիս Թուրքիա՝ այցելելու այն վիլայեթներն ու գյուղերը, որտեղ երբեէ ապրել են իրենց պապերը: Այցելություններից հետո երիտասարդ ուխտավորներից հարցազրույց վերցրած Ա. Գոճայանն ասում է.

«Արևմտահայաստանը նրանց համար լոկ Թուրքիայի արևելք չէ. միաժամանակ հողեր են, որտեղից իրենց պապերին բռնի ուժով գաղթեցրել են»: Այս երիտասարդների համար չափազանց ծանր է, որ այնտեղ չեն գնում երբևէ իրենց պապերին պատկանած հողերը «ետ վերցնելու» համար: Ու քանի դեռ դա այդպես է, նախընտրում են այս ճանապարհորդություններն անվանել ուխտագնացություն:Այս երիտասարդները, ովքեր իրենց համարում են այս հողերի իրական տերեր, իրենց պապերից ու տատերից լսած երկրի պատմություններով են մեծացել, և նրանց երևակայությունը, բնականաբար, որևէ կապ չունի ներկայիս իրականության հետ: Բնականաբար նրանց ուխտագնացությունից ամենաշատը մնում է զարմանք, շոկ և հուսախաբություն: Հավանաբար սրանից 10-20 տարի առաջ անհնար թվացող այս ճանապարհորդության և մեծ առերեսման մանրամասների մասին պատմում է լիբանանցի Արազ Գոճայանը

Լիբանանցի հայերի համար ո՞րն է Թուրքիա-Հայաստան սահմանի իմաստը:

Հայաստանցիների համար նյութական և աչքով տեսանելի սահմանը լիբանանահայերի համար ամբողջովին այլ դինամիկա է արտահայտում: Նրանց համար այս սահմանը միաժամանակ Թուրքիա-սփյուռք սահմանն է: Թուրքիա-սփյուռք սահմանը հայկական հարցի և Հայոց ցեղասպանության ժխտման վերաբերյալ Թուրքիայի քաղաքական դիրքորոշման արդյունքն է: Սփյուռքի համար այս սահմանը Թուրքիայի հարյուրամյա բոյկոտի արտահայտություն է. Թուրքիայի սահմաններից ներս չճանապարհորդել, առևտրով չզբաղվել, Լիբանանում Թուրքիայի կազմակերպած միջոցառումներին չմասնակցել և բողոքել Լիբանան այցելած թուրք դիվանագետների այցելությունների դեմ: Այդ պատճառով լիբանանցի հայերի համար այս երևակայական Թուրքիա-Հայաստան սահմանը մի կողմից նաև առօրյա կյանքի մի հատվածն է:

«Այս մարդիկ իրենց համարում են Արևմտյան Հայաստանի հողի և հողի վրայի տների հիմնական տերեր: Նրանց արժանապատվության համար վիրավորական է, որ վայրը, որ համարում են իրենց հայրենիք, այցելում են ոչ թե «հետ վերցնելու», այլ «այցելելու» համար: Այդ իսկ պատճառով սա ոչ թե այցելություն է, այլ՝ ուխտագնացություն»:

Ասում եք, որ Թուրքիա-սփյուռք սահմանը միևնույն ժամանակ զգայական սահման է: Այո՛, ցեղասպանությունից փրկվածների թոռները հանդիսանում են փրկվածների մասին պատմությունների անմիջական ժառանգները: Որքան էլ որ որոշ տրավմաներ չեն փոխանցվել, այս պատմությունների մեծամասնությունը պատմվել է և դարձել է մեր առօրյա կյանքի մասնիկը: Լիբանանցի հայերի ընկալման մեջ ցեղասպանություն իրականացնողները «թուրքերն» են, և այս ընկալումը զորեղանում է ցեղասպանությունից վերապրածների և ոչ հայերի բազմաթիվ գրավոր ստեղծագործությունների միջոցով: Բացի այդ՝ արդարության համար մղված պայքարը փոխանցվում է սերնդեսերունդ: Այս ամենը լիբանանցի հայերի համար սահմանը հատելիս նաև զգայական դժվարություն է առաջացնում: Այս մարդիկ իրենց համարում են Արևմտյան Հայաստանի հողի և հողի վրայի տների հիմնական սեփականատերեր: Նրանց համար անպատվաբեր է, որ վայրը, որը համարում են իրենց հայրենիքը, այցելում են ոչ թե «հետ վերցնելու», այլ «այցելելու» համար: Այդ իսկ պատճառով սա ոչ թե այցելություն է, այլ «ուխտագնացություն»:

Ի՞նչն է նրանց ստիպում կատարել այդ «ուխտագնացությունը», որը վիրավորում է իրենց արժանապատվությանը:

Նրանց թե՛ զգայական և թե՛ նյութական սահմանն անցնել դրդում էր «տան» փնտրտուքը և միտքը բավարարելու հետաքրքրությունը. ցանկանում էին տեսնել, թե իրենց պատկերացումներում առկա հայրենիքը որքանով է համապատասխանում իրականությանը: Նրանք մարդիկ են, ովքեր գալիս են որևէ հայի հետք գտնելու, և այս հետքերի շնորհիվ հողերի հետ, որոնցից իրենց պոկել են, վերստին կապ հաստատել: Հետք ասելով՝ նկատի ունենք հայկական եկեղեցիները, վանքերը, ճարտարապետությունը և դեռևս այնտեղ բնակվող հայերին, այլ խոսքով՝ այն ամենը, ինչ արտացոլում է հայկական մշակույթը: Հաճախ երբ տեսնում են, որ այս հետքերը թրքացվել են, դժգոհության պատճառ է դառնում: Թրքացման այնպիսի օրինակներ, ինչպիսիք են Անիի ավերակների և Կարսի ամրոցի պես կառույցների յուրացումը, հայկական մշակույթի նկատմամբ արհամարհանքը, հայկական թաղամասերի և տների ավերումը, ինպես նաև եկեղեցիները մզկիթների վերածելը նրանց օտարում է ուխտագնացությունից: Որևէ հայ տեսնելու սպասումն էլ լոկ «մուսուլման հայի» հետ ծանոթությամբ է ավարտվում:

Երիտասարդները, ովքեր 100 տարի անց այցելում են հայերին պատկանած հողեր, իրենք իրենց այս հողի մասնիկ կարողանու՞մ են համարել:

Այս հողին պատկանելու զգացումը երկու ձևով դրսևորվեց՝ զգայական պատկանելություն և բառիս բուն իմաստով պատկանելություն: Վերջինս նշանակում է ժամանակի հետ ձեռք բերված գիտակցական պատկանելություն, իսկ զգայական պատկանելությունն առաջանում է փորձի և այդ հողի հետ նորից ստեղծված կապի շնորհիվ: Մասնակիցների մեծ մասը չկարողացավ զգալ այս զգայական պատկանելությունը, սակայն բոլորն էլ զգացին բառիս բուն իմաստով պատկանելություն: Նրանք ասացին, որ երբ ևս մեկ անգամ գանան Արևմտահայաստան և ավելի շատ ժամանակ անցկացնեն, հոգեկան կապն անպայման պիտի զգան: Ուխտագնացությունն օգնեց, որ Արևմտահայաստանի ներկայիս վիճակը տեսնեն ոչ թե ենթակայական, այլ առարկայական դիտանկյունից: Լիբանանահայ գաղութի մտքերի մեջ ձեւաւորուած Արեւմտահայաստանի պատկերը ինչ-որ կերպ ձեւափոխուեց

Իրենց մտքում եղած Արևմտահայաստանի փոխարեն իրականությանը բախվելն ինչպիսի՞ ազդեցություն ունեցավ նրանց վրա:

Մտացածին Արևմտահայաստանի և այսօրվա իրականության հետ բախումը մեծ առերեսման պատճառ հանդիսացավ: Անգամ կարող եմ ասել, որ այս առերեսումն ամենամեծն էր: Նրանց պատկերացումները ձևավորվել էին իրենց պապերի և տատերի պատմություններով, գրական և պատմագիտկան ստեղծագործություններով: Արևմտահայաստանը տեսել էին դասագրքերում, իսկ ավելի բախտավորները՝ ընտանեկան պահոցի լուսանկարներում: Այս լուսանկարները պատկերում են 19-րդ դարի վերջի և 20-րդ դարի սկզբի կյանքը: Հատկապես Արևմտահայաստանի վերաբերյալ ամենազդեցիկ լուսանկարներն էլ տեղահանության և կոտորածների լուսանկարներն են, սակայն ոչ մի լուսանկար չի կարող այնքան ազդեցիկ լինել, որքան տեքստերի միջոցով փոխանցվող երևակայությունը: Այս երևակայության մեջ հայերի, այսինքն՝ այս հողերի միակ բնիկների տեղահանության, շարքերով, ոտաբոբիկ քայլող, կտտանքների ենթարկվող կանանց և երեխաներին կամ էլ մտավորականներին բոլորի աչքի առջև մահապատժի ենթարկելու հետևանքով ամբողջությամբ դատարկված հողեր: Այդ իսկ պատճառով շոկ ապրեցին, երբ գնացին Արևմտահայաստան: Ավելի քաղաքակիրթ նոր պատկերի հանդիպեցին: Նրանց զարմացրեց, երբ ավանդական հայկական գյուղերի փոխարեն ամբողջությամբ նոր քաղաքներ տեսան: Սա նրանք ո՛չ հեշտությամբ կարող էին հասկանալ, ո՛չ էլ ընդունել: Հայերի համար՝ ընդհանրապես, և լիբանանահայերի համար՝ հատկապես Արևմտահայաստան ուխտագնացությունը լոկ պասիվ ուխտագնացություն չէ: Զոսաշրջության կամ էլ կապեր հաստատելու նպատակով կատարված ճանապարհորդություն ևս չի կարելի համարել: Այս բախումն անխուսափելի և ենթագիտակցական մակարդակում սպասելի էր: Եթե չցանկանային առերեսվել այս բախման հետ, ապա չէին արժևորի այս հնարավորությունը: Այդ պատճառով Արևմտահայաստանի իրականության հետ այս բախումը համարում եմ նրանց փորձառության մի մասնիկ:

Ո՞րն է նրանց վրա ամենամեծ ազդեցությունը թողած փորձառությունը, որի մասին Ձեզ պատմել են:

Ուխտավորներից մեկը պատմեց, թե իր երևակայության մեջ ինչպես էր վերակենդանացրել Անիի ավերակների կյանքը: Տարրական դասարանի ուսուցիչը պատմել էր այնտեղի կյանքի մասին: Պատմեց, որ հայերին պատկերացնում էր հին շուկաներում առևտուր կատարելիս և պատարագի ժամանակ վանքում միմյանց ողջունելիս: Հայտնեց, թե որքան էր կախարդվել Արփա գետի հոսանքով, որը պատմական Հայաստանը երկու մասի է բաժանում: Հատկապես այս զգացումով է համակվել, երբ հասկացել է, որ այս երկու հատվածններն այլ երկրներ են, շատ մոտ, բայց միևնույն ժամանակ այնքա՜ն հեռու: Պատկերացրել է մարդկանց, ովքեր ցեղասպանությունից առաջ գոյություն չունեցող սահմանով և այժմ ավերված այս կամրջի վրայով անցնում էին մյուս ափը:

Իսկ մյուս ուխտավորի, որից հարցազրույց վերցրի, հիշողության մեջ դրոշմված փորձառությունը Դերսիմի փառատոնի ժամանակ հայկական երգերի հնչյունների տակ պարելն է եղել: Ասաց, որ ականջներին չէր հավատում. իրեն թվում էր, թե օրը ցերեկով երազ է տեսնում: Մյուս փորձառությունը, որը հետաքրքիր եմ համարում, այն է, որ ուխտավորներից մեկը ճակատագրի քմահաճույքով գտավ իր ծնողների՝ տատիկ-պապիկի ծննդավայրը: Պատմեց, որ նրանց տունը դեռևս կանգուն է, պահպանել է հայկական հին ճարտարապետական առանձնահատկությունները, գյուղում էլ քիչ բնակիչներ կան:Ինձ պատմեց, թե ինչպես է առանձին-առանձին դիպել ամեն դռան, որոնց վրա դեռևս շղթայակապ կողպեքներ կան: Գյուղը ինչպես եղել, այնպես էլ մնացել է: Ուխտավորն ինձ պատմեց, որ գյուղում շրջելիս կարծես իրեն զգացել է տատիկի ու պապիկի կողքին: Ֆիզիկապես եղավ այն հողերում, որտեղ նախքան ցեղասպանության ժամանակ սպանվելն ապրել են իր քազգականները: Արևմտյան Հայաստանը նրանց համար ծննդավայր չէ, սակայն ծննդյան պահից ի վեր կապված են զգում իրենց այդ վայրին, քանի որ նրանց ծննդյաան րավունքն է:

Հիշողությանս մեջ մնացած մյուս դրվագն էլ հարցազրույց վերցրածս անձանցից մեկի հետ հյուրանոցի վերելակում տեղի ունեցածն է. Մեկը, ով չէր պատկերացնում, որ վերելակում իրենից բացի այլ մարդ էլ կարող է թուրքերեն խոսել, ընկերոջն ասել էր, որ այդ տարի Թուրքիա չափազանց շատ օտարերկրյա զբոսաշրջիկներ են եկել: Մեր ուխտավորն էլ շրջվել և հպարտությամբ թուրքերեն պատասխանել էր. «Օտարականը մենք չենք, այլ՝ դու ես»:

Մեծ հիասթափություն են ապրում, երբ այդ հողերի վրա հայի չեն հանդիպում:

Չնայած արագ տեմպերով ընթացող բոլոր քաղաքական զարգացումներին՝ հայերը պահանջում են ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը, փոխհատուցել կրած կորուստների (մշակույթ, կորսված կյանքեր և այլն) համար և վերադարձնել այդ հողերը իրենց տերերին: Այս ուխտավորները հայկական հետքեր փնտրելիս երբ չեն հանդիպում հայերի, նոր հուսախաբություն են ապրում: Թեև այս ուխտավորներն այնտեղ որևէ հայի չկարողացան տեսնել, սակայն սխալ է ասել, որ այնտեղ որևէ հայ չի բնակվում: Ֆեթիե Չեթինի տատիկը լոկ մեկն է Թուրքիայի Հանրապետությունում ապրող բազմաթիվ ծպտյալ կամ թուրքացված հայերից: Իսլամացած կամ տարբեր պատճառներով հայկական ինքնությունը թաքցնող բազմաթիվ հայեր կան: Ո՞վ գիտի, միգուցե այս հարցազրույցը կարդացող մեկի ընտանիքում հայկական արմատներ կան, կամ հենց ինքն էլ հայ է: Կարճ ասած՝ «հողերը հետ վերցնելը» միայն այդ հողերում ապրող հայերի թվով չէ պայմանավորված, դրանից ավելին է:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/9870/lubnanli-ermeni-genclerden-hayal-ulkeye-sarsici-yolculuk

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net