Դուք ալ աղեկ, թև ձգեցեք (Համշենահայերենով` «Դուք էլ եկեք, ձեռք մեկնեք»)

Նիլայ Վարդար
Համշենցիներն իրենց մայրենի լեզուն վերակենդանացնելու համար առաջին անգամ Թուրքիայում ամսագիր են լույս ընծայում, որն իր անվանը համահունչ` բոլորին կոչ է անում «համընդհանուր աշխատանքի»:
Փռշտալուց մեր մեծերը ասում էին «ցավդ ցեռքի» (թող ցավերդ ցրվեն): Հայտնի չէ, թե մեր ցավերը ցրվեցին, թե ոչ սակայն մենք ցրվեցինք աշխարհով մեկ… Գյուղերում մարդ չմնաց, յայլաներում կենդանի չմնաց, տատիկների գրկում թոռ չմնաց, թոռների մոտ էլ լեզու չմնաց:
«Այժմ մեր պատմությունները, դարդերը, մեղեդիները, հեքիաթները, աղոթքները, երազները, երգերը, ժողովրդական խաղիկները, ողբերը գրելու և վաղվան փոխանցելու համար ունենք «Գոր» ամսագիրը»: «Եկեք և թև ձգեցեք»:
Գոր նշանակում է համընդհանուր, համատեղ աշխատանք
Սև ծովի ամենահին ժողովուրդներից համշենցիներն առաջին անգամ իրենց մայրենի լեզվով բանասիրական, մշակութային և պատմական ամսագիր են լույս ընծայել:
«Գոր» ամսագիրը, որի անվանումը նշանակում է համատեղ աշխատանք, գրի է առնելու ոչնչացման վտանգի տակ կանգանած համշեներենը:
Ամսագիրը, որն առայժմ 6 ամիսը մեկ համշեներեն և թուրքերեն է լույս տեսնելու, ինչպես և անվանումից է երևում, բոլորին կոչ է անում իր ներդրումն ունենալ, այսինքն՝ համատեղ աշխատել:
Համշենցիներից, որոնց թիվը Թուրքիայում հասել է 100 հազարի, միայն 40 հազարն է կարողանում խոսել իր մայրենի լեզվով: Այդ իսկ պատճառով ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ն համշեներենը դասել է անհետացման վտանգի տակ հայտնված 15 լեզուների շարքին:
Վտանգավոր է համշենցի լինել
Թեև համշենցիների համար այս հարցը դեռևս քննարկման փուլում է, սակայն համշենցիները, որ ենթադրվում է, որ 18-րդ դարում իսլամացված հայեր են, խոսում են արևմտահայերենի բարբառով:
Ամսագրի հիմնադիր գրողներից Հիքմեթ Աքչիչեքը այս քննարկման վերաբերյալ ասում է՝ «Թեև փոքր համայնք ենք, սակայն համշենցի լինելը Թուրքիայում վտանգավոր թեմա է: Ամսագրում այս բոլոր թեմաները գիտական շրջանակներում են քննարկվելու»:
Համշեներեն այբուբեն չկա
Աքչիչեքը համշեներենի անհետացման և կրած դժվարությունների վերաբերյալ ասաց. «Համշեներեն այբուբեն չկա, հայերենի հետ կապ ունի, սակայն գրավոր մշակույթ չունի: Թեև անցյալում գրավոր մշակույթ է ունեցել, սակայն 300-400 տարի է ինչ բանավոր լեզվի է վերածվել: Հեշտ չէ լեզուն կենդանի պահել: Քաղաք գաղթող բնակչություն ունենք: Քաղաքներում, երբ այս լեզվով խոսում են, ստորացման են ենթարկվում: Մյուս լեզուների հետ միախառնվել է: Հանրապետության շրջանում կիրառված պետական ազգային քաղաքականությունը ևս թողել է իր կնիքը, սակայն Ռիզեում՝ այսինքն համշեներենի հայրենիքում, լեզվի կորուստը սկսվել է դեռևս օսմանյան շրջանից: Հանրապետության շրջանում արդեն այնտեղ համշեներեն խոսող շատ քիչ մարդ կար:
Որովհետև այն ժամանակ մարդկանց դասակարգում էին ոչ թե լեզվի, այլ` կրոնի տեսանկյունից: Հետևաբար, քանի որ Թուրքիայի համշենցիները իսլամ էին ընդունել, 1600-ական թթ. սկսած մարդիկ հեռացան նաև այն լեզվից, որ անվանում ենք համշեներեն և ասում են՝ հայերեն է: Նրանք թրքացան, իսլամացան: Բնականաբար, կա նաև պնդում, թե քանի որ ապրել են հայերի հետ միասին, խոսում են համշեներեն»:
Քննարկվելու է գիտական մակարդակում
Համշենականությունն ու համշեներենը թուրքական և հայկական կողմը քննարկում է` տեղ տալով ազգայնական ռեֆլեքսներին: Փոքրիկ համայնք ենք, քանի որ ցանկանում են նախընտրությունը տալ որևէ մի կողմին, շատ վտանգավոր վիճակ է ստեղծվում: Անհրաժեշտ է ակադեմիական ուսումնասիրություն կատարել: Եթե ես ասեմ համշեներենը հայերեն է, որևէ առարկություն չկա: Ամսագիրը, բնականաբար, լինելու է մի հարթակ, որտեղ խոսելու, քննարկելու են ամեն ինչի մասին: Քաղաքականից շատ ավելի մտածում ենք գիտական և գրական քննարկում անցկացնել:
Սովորելու են համշեներեն գրել-կարդալ
Սակայն ինչպես ասացի, գրավոր մշակույթ չունի: Ամսագրում, ըստ կանոնների, համշեներենն առաջին անգամ լատինատառ այբուբենով է գրվելու: Այսինքն՝ համշեներենի համար ամսագիրը փաստաթղթի նշանակություն է ունենալու:
Գրավոր լեզվի փուլ մտած բոլոր լեզուների նման` համշեներենի համար ևս սոցիոլոգիական և քաղաքական թեմաներն այդ լեզվով քննարկելու տեսանկյունից բառաֆոնդի սղություն է նկատվելու: Ուղղագրական, տառերի ներդաշնակության խնդիր է առաջանում, սակայն սա բնական է, անգամ թուրքերենի համար են լեզվաբանական կոնգրեսներ անցկացնում:
Քանի որ դեռ սովոր չեն, որպեսզի անգամ համշեներեն իմացողները գրավոր համշեներենին հարմարվեն, ժամանակ է հարկավոր: Այդ իսկ պատճառով որպեսզի սովորեն գրավոր համշեներենին, համշեներեն հոդվածների թուրքերեն տարբերակը ամսագրում գիտակցաբար չզետեղեցինք, որպեսզի հեշտության ձգտելով` թուրքերեն չընթերցեն: Համշեներեն հասկանալու համար թող ջանք թափեն:
Ինչ է լույս տեսել առաջին համարում
Մահիր Օզքան՝ «Գարմիլիգ»
Ավետիք Թոփչյան՝ «Իրեք ընգեր»
Հիքմեթ Աքչիչեք՝ «Դիր չունիք մեք»
Նեժդաթ Չաքմաք՝ «Գագալվերիչ Խերխերիչ»
Մինե Ջանսու Երրորդ` «Համշեներեն արգելված խաղ»
Ջեմիլ Աքսու՝ «Համշենցիներ. պատմություն և ինքնություն»
Իբրահիմ Քարաջա՝ «Այդ գյուղը մեր գյուղն է (Խաչափիթ)»
Ուղուր Բիրյոլ՝ «Փալովիթի հովիտ»
ԳՈՐ՝ «Լատինատառ համշեներեն գրել»
http://bianet.org/bianet/toplum/159348-tuk-al-agek-tev-tsketsek
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net