Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու տխուր հիշողությունները. Ջեմալ Փաշայի թոռան հոդվածը՝ եկեղեցու անցյալի ու ներկայի մասին

Հայոց ցեղասպանության գլխավոր կազմակերպիչներից Ջեմալ Փաշայի թոռը՝ Հասան Ջեմալը, ով պապի հանցանքների պատճառով բազմիցս ներողություն է խնդրել հայերից և այցելել Ծիծեռնակաբերդ, իր հերթական հոդվածում պատմել է Դիարբեքիրի վերակառուցված Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցի իր այցելությունների, տարիներ առաջ հանդիպած Անդո քեռու մասին և ներկայացրել տարիներ շարունակ հայկական ինքնությունը թաքցնելով ապրած Արամ Քաչիկյանի հետ իր զրույցը:
Հոդվածը ներկայացնում ենք առանց կրճատումների.
«10 օր առաջ էր…
Դիարբեքիրում ճանապարհս դարձյալ Գյավուրների թաղամասով անցավ:
Վաղ առավոտյան նեղ, խճճված, սալահատակ փողոցներով քայլելիս ինձ Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցու մուտքին եմ գտնում:
Հայերից մնացած 14-րդ դարի եկեղեցի է: Վերակառուցումից հետո առաջին անգամ եմ տեսնում:
Գմբեթն էլ վեր է խոյացել:
Այս գմբեթը 1915թ. Նուրեթթին Փաշայի կողմից ռմբակոծվել է. Դեղին պղնձից 128 կգ կշռող զանգն էլ Մոսկվայում է ձուլվել ու բերել:
Բակը դատարկ է:
Խաղաղություն…
Թռչող աղավնիների թևերի ձայնը խախտում է լռությունը:
Պատի տակ շարված սեղաններից մեկի մոտ ենք նստում:
Սուզվում եմ հուշերի մեջ:
Վերջին հայ Անտոն քեռին
Եկեղեցին մի ժամանակ ավերակ էր՝ չորս պատից բաղկացած:
Հավանաբար՝ 2001-ն էր:
Դարձյալ դիարբեքիրյան առավոտ էր, և ես միայնակ քայլելիս պատահմամբ հայտնվել էի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցում:
Պարտեզն էի մտել և շրջակայքն ուսումնասիրելիս տեսել նրան:
Միայն մեկ գորգ կար:
Առավոտվա լռության մեջ նստել ծխում էր:
Կիսավեր եկեղեցու պատուհաններն աղյուսով էին ծածկված, իսկ դրսի դռան վրա մեծ կողպեք կար… կարծես կատակ լիներ:
Նստել էր դռան կողքին, հուզված էր…
Նրա միայնությունը ցավեցրել էր հոգիս:
Ո՞վ էր նա:
Անտոն քեռին. վերջին հայը, ով տարիներ առաջ այս եկեղեցում էր ապաստանել:
Անունն Անտոն Զոր էր:
Եկեղեցու պարտեզում գտնվող, նախկինում քահանային պատկանած երկու սենյակում է ապրում:
1934-ին էր ծնվել, բայց շատ ավելի ծեր էր երևում:
Դեմքի կնճիռներն այնքան խորն էին…
Խոր հոգոց քաշելով էր խոսում. «Բոլորը գնացին, միայն ես եմ մնացել»:
Հետո կիսվեց հետս. «Այստեղ մանկությունս է անցել… բոլորը գնացին, հող դարձան, միայն ես եմ մնացել»:
Ապա կրկնեց. «Բոլորը գնացին»:
Անընդհատ ընդգծում էր իր միայնությունը:
«Ես մենակ եմ: Հորեղբորս որդին՝ Տիրանն էլ 10 տարի առաջ Ամերիկա գնաց: Բոլորը գնացին, միայն ես մնացի պանդոկի անկյունում…»:
Ծիծաղեց:
Այս պահին նրա ժպիտը դարձյալ աչքիս առաջ է գալիս:
Բերանում միայն մեկ՝ դեփ-դեղին ատամ էր մնացել:
«Հորս երբևէ չեմ տեսել: Ասում են՝ փալաններ էր պատրաստում: Ես էլ թիթեղագործ եմ: Բայց ճնշման խնդիր ունեցա, թողեցի մասնագիտությունս»,-պատմեց նա:
Անտոն քեռին թոշակառու էր:
«Երբեք չեմ ամուսնացել: Եղբորս հետ մեր մորն էինք պահում: Խեղճ մայրս միշտ հիվանդ էր»,-ասաց նա ու ներսից մի լուսանկար բերեց:
Սև ու ճերմակ լուսանկար էր, կնոջ լուսանկար:
«Նայիր, սա մայրիկս է»,-ասաց նա՝ լուսանկարը ձեռքս տալով և ինքն էլ ամուր-ամուր բռնելով այն:
Գուցե դա իր կյանքի վերջին ամենաթանկ բանն էր:
«Եղբորս՝ Կարապետի հետ նրան միշտ խնամում էինք: Հիվանդ էր մայրս: Նա էլ մեռավ, Կարապետն էլ: Միայնակ մնացի»,- Անտոն քեռու աչքերը լցվեցին:
Այտերից թելի պես իջան արցունքները:
Հրաժեշտ տալիս ասացի. «Աստված օգնական լինի, Անտոն քեռի»:
Հոգոց հանեց.«Բարձրյալն ինձնից երես է թեքել…»:
Տարիներ անց իմացա, որ նրա անունը ոչ թե Անտոն է, այլ Անդո:
Վերջին տարիները Ստամբուլի Սուրբ Փրկիչ հիվանդանոցում անցկացնելուց հետո, 2012թ.-ին միայնակ հրաժեշտ էր տվել կյանքին:
Իրական անունն Անդրանիկ Զոր էր:
***
Գալիս ու կողքս է նստում մեկն, ում դիմագծերն անծանոթ չեն:
«Երբ գյուղերը սկսեցին դատարկել ու վառել, 1993թ.-ին Լիջեից գաղթեցինք: Անդո քեռին, Աստված հոգին լուսավորի, եկեղեցու պարտեզի մի սենյակում թույլ տվեց տեղավորվենք: Ընտանիքս ու 5 երեխաներս միասին սկսեցինք բնակվել այստեղ»,- պատմում է նա:
Տարիներ առաջ, երբ եկեղեցու պարտեզն էի մտել, բակում խաղացող երեխաներն ու լվացք փռող ճերմակ գլխաշորով կինն են պատկերվում առջևս:
Երբ պատմում եմ այս ամենը, տղամարդն ասում է. «Քեզ հիշեցի, եղբայր: Այստեղից գնալուց հետո էլ թերթում էիր գրել»:
Ասում է, որ կինը զազա է, իսկ երեխաներն աշխատում են շինարարության վրա: Խոսքի մեջ էլ նշում է, որ Անդո քեռին Դիարբեքիրի Չերմիք շրջանից է:
Եկեղեցու բակում սուրճ խմելու ընթացքում շարունակում է. «Երբ Լիջեից գաղթեցինք, անունս Բահչեթ էր: Սակայն իրական անունս Արամ Քաչիկյան է… Շատ երկար տարիներ թաքցրել ենք մեր հայկական ինքնությունը… Իսլամացած հայեր էինք՝ այսինքն… Մեկ պապիկս, մեկ էլ նրա քույրն են փրկվել ցեղասպանությունից…»:
http://www.tert.am/am/news/2014/10/20/hasan-cemal/