Ո՞վ պարտվեց 1915 թվականին. պատասխանը թողնում եմ ձեզ

Օզգյուն Չաղլար
«Ո’չ խտրականությանն ու ազգայնականությանը» նախաձեռնության կազմակերպած «Առաջին համաշխարհային պատերազմն ու Հայոց ցեղասպանությունը» խորագրով քննարկումը նվիրված էր նախքան 1915 թ. իշխող կուսակցության քաղաքականությանը, պաշտոնական պատմագրության մեկնաբանությանը և այս ամենի՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակաշրջանի հետ ունեցած առնչություններին:
Անցյալ հինգշաբթի Ջեզայիր սրահում կազմակերպված քննարկմանը զեկույցով հանդես եկան պատմաբան Այհան Աքթարը, գրողներ Թաթյոս Բեբեքը և Ռոնի Մարգուլիեսը:
Քննարկմանը, որին մեծ թվով զեկուցողներ էին մասնակցում, մասնակցեց նաև գրող, հետազոտող Այհան Աքթարը: Հայոց ցեղասպանության և Առաջին համաշխարհային պատերազմի թեմաները քննարկելիս Աքթարը նշեց, որ անկարայակենտրոն պատմագրությունը դեմ է պատմաբան Վահագն Դադրյանի և նրա շրջապատի կողմից պատմության մեկնաբանությանը. «Անկարայակենտրոն պատմագրության մեջ Հայոց ցեղասպանությունը մեկնաբանվում է Առաջին համաշխարհային պատերազմի հետ միասին՝ այսինքն ասում են՝ Ցեղասպանությունը պատերազմի արդյունքն էր, եթե պատերազմ չլիներ, ցեղասպանություն էլ չէր լինի: Իսկ Վահագն Դադրյանն ու իր շրջապատը Ցեղասպանության մասին խոսելիս այնքան էլ չեն օգտագործում Առաջին համաշխարհային պատերազմ փոփոխականը»:
Աքթարը շեշտեց, որ Հայոց ցեղասպանությունը հասկանալու հարցում Առաջին համաշխարհային պատերազմը կարևոր ազդեցություն է ունեցել, այնուհետև շարունակեց՝ նշելով, որ ըստ Թուրքիայի Հանրապետության պաշտոնական պատմագրության՝ հայերը բոլորը պատերազմի ժամանակ ապստամբել են, սակայն երբ նայում ենք պատերազմի ժամանակ օսմանյան զինվորների ցուցակներին, տեսնում ենք, որ ոչ մուսուլման զինվորներն էլ են այնտեղ եղել. «Է՜, բա ասում են՝ բոլոր հայերն ապստամբել էին պատերազմի ժամանակ: Օսմանյան բանակում լուրջ թվով հայ սպաներ կային: Այս սպաներին, բնականաբար, հետագայում վերցնում են «զինվորական գումարտակների կազմ»՝ «հայերին զենք չտալու» որոշմամբ: Բանվորական գումարտակներում ոչ մուսուլման սպաների հետ մեկտեղ էին նաև 45 անց մուսուլմանները, որոնք ի վիճակի չէին այլևս պատերազմին մասնակցել: Սակայն ինչպես տեսնում եք, պատերազմի ժամանակ բոլոր հայերը չեն ապստամբել»:
Աքթարը նշեց, որ դեպի 1915 թ. տանող գործընթացում կարևոր ազդեցություն են ունեցել պատերազմն ու ժողովրդական տեղաշարժերը. «2 միլիոն 800 հազարանոց զինվորից բաղկացած օսմանյան բանակից ենթադրյալ 500 հազար մարդու զենքով փախուստից հետո Անատոլիայում գլուխ բարձրացրած անկարգությունները շատ էին, նման մթնոլորտում հայերին «աքսորել» նշանակում էր հարձակման ենթարկել»:
Աքթարը ասելով, որ Էնվեր փաշան Սարիղամիշի ձախողման համար վրեժը հայ ժողովրդից հանեց, նշեց, որ եթե նայենք պատերազմի ժամանակ բանակում եղած հայերին, ապա կտեսնեք, որ նման չէ ցանկացած բանակում տեղի ունեցածներին. «Այո՛, 3-րդ բանակային կորպուսի հայ սպաները իրականացվում են Հատուկ կազմակերպության կողմից, սակայն պատերազմի ժամանակ էլ բանակների մեջ տարբերություններ կար»:
Աքթարը վերջացրեց իր զեկույցը հետևյալ նախադասությամբ. «Արդյունքում, երբ Հայոց ցեղասպանությունը ուսումնասիրում ենք Առաջին համաշխարհային պատերազմի հետ միասին, տեսնում ենք, որ տարբեր իրականություններ են ի հայտ գալիս»:
Ինչպե՞ս հասան 1915 թվականին
Այհան Աքթարից հետո ելույթ ունեցավ գրող Թաթյոս Բեբեքը, ով իր ելույթը սկսեց հակիրճ տեղեկություններով` դեպի 1915 թ. տանող գործընթացի ժամանակ տեղի ունեցածի վերաբերյալ. «Հայերն այս հողերում ապրում են Ք.Ա. 6-րդ դարից սկսած: Մինչև 1838 թ. «գերիշխող ազգը» հայ ազգին «հավատարիմ ազգ» էր համարում: 1839 թ. Թանզիմաթի հրովարտակով հայերը դարձան իրավահավասար քաղաքացի, սակայն միայն թղթի վրա, ինչպես` այսօր»:
Բեբեքը նշեց, որ 1830-ական թթ. պետությունը հայերին կարգի հրավիրելու համար ծանր հարկահանությամբ դժվարին կացության մեջ դրեց նրանց, արևելքում բնակվող հայերը ստիպված էին հարկ վճարել և՛ պետությանը, և՛ շրջակա քուրդ աշիրեթներին: Բեբեքը հայտնեց, որ այս անհանգստությունը հայերին ստիպեց կազմակերպվել. «Այսինքն՝ 2000-3000 տարի հետո հայերը սկսեցին իրենց հայրենիքում երկրորդ կարգի քաղաքացի դառնալ: Հետո հայերը ինքնկազմակերպվեցին՝ արմենականներ, հնչակյաններ, դաշնակցականներ»:
Բեբեքը պատմեց, որ դեպի 1915 թ. տանող գործընթացում հայերը կրկին հարկերի պատճառով 1894 թ. Սասունի դեպքերի ժամանակ 80-200 հազար կորուստ ունեցան, 1895 թ. Բաբը Ալիի լուռ երթին մասնակցող հայերին արյունարբու ձևով սպանեցին, մարտի 31-ի դեպքից հետո էլ նորից Ադանայի դեպքերի ժամանակ 17 հազար հայ (1909 թ. Ադանայի կոտորածին 30 հազար հայ է զոհ գնացել-Ակունքի խմբ.) սպանվեց:
Բեբեքն ասաց, որ Աբդուլ Համիդ 2-ի դեմ դաշնակցականների համագործակցությունը Միություն և առաջադիմնություն կուսակցության հետ, փադիշահին տապալելուց հետո ընդհատվեց: Իշխանության եկած ՄԱԿ-ը, անձի իրավունքներն ու ազատությունը սահմանափակող օրենքներ ընդունելով, բռնատիրական ռեժիմ հաստատեց, և 1911 թ. Սալոնիկում գումարված ժողովի արդյունքում ՄԱԿ-ում պարադիգմայի փոփոխություն կատարվեց. «1911 թ. դաշնակցականների և ՄԱԿ-ի հարաբերությունները փչանում են: Այդ տարի Սալոնիկում գումարված ՄԱԿ-ի ժողովում փոփոխվում է պարադիգման, թյուրքականությունը ընդունվում է որպես պաշտոնական դոկտրինա: Այսինքն՝ 1909 թ. Աբդուլ Համիդ 2-ի տապալումով իշխանության գլուխ անցած ՄԱԿ-ը նաև Տրիպոլիի պատերազմի ազդեցության տակ նոր կուրս է վերցնում»:
Բեբեքը նշեց, որ այն ելույթը, որի ժամանակ Թալեաթ փաշան հայտնեց, որ դեմ է «գյավուրի» և «մուսուլմանի» միջև հավասարությանը և մյուս ելույթը, որտեղ ասաց, որ ցանկանում է Քարա Քեմալի կապիտալի փոփոխությունը, 1915 թ. տեղ ունենալիքի լուրն էր. «Իսկ Բալկանյան պատերազմները ՄԱԿ-ի համար բառիս բուն իմաստով շոկային ազդեցություն են ունենում: Բնականաբար, Հայոց ցեղասպանությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմի հետ առնչություններ ունի, սակայն վերջին կաթիլները ավելանում են ՄԱԿ-ի ազդեցությամբ»:
Բեբեքը անդրադարձ կատարելով նաև 1915 թ. ապրիլի 24-ին Պոլսի հայ մտավորականների մահվան քայլերթին` ասաց. «Ապրիլի 24-ին հայ մտավորականներին հավաքելով` ուղարկում են դեպի Այաշ և Չանքըրը` մահվան ճանապարհորդության: Օրինակ՝ Կոմիտասը նախքան ապրիլի 24-ը Մեհմեդ Էմին Յուրդաքուլի և Հալիդե Էդիփ Ադըվարի մտերիմ ընկերն էր, միասին երգեր էին երգում: Քանի որ ականատես էր դարձել, Փարիզի հոգեբուժարանում մահացավ… Կրկին Գրիգոր Զոհրապը ոչ միայն հայերի, այլևս ողջ օսմանցիների համար մտավորական քաղաքական գործիչ և փաստաբան էր: Նա Թալեաթ փաշայի մտերիմ ընկերն էր: Դիարբեքիրում գլուխը քարերով ջախջախելով` սպանեցին»:
Բեբեքը նշեց, որ ըստ 1913 թ. տվյալների՝ 13 միլիոնանոց օսմանյան բնակչությունից 1 միլիոն 750 հազարը հայ է եղել, այնուհետև հավելեց. «Մի փոքր տեղեկություն հաղորդեմ. Նախքան 1915 թ. այնպիսի վայրերում, ինչպիսիք են Մանազկերտը, Խարբերդը, դասական երաժշտության նվագախմբեր են եղել: Այս պահին այնտեղ թատրոն կամ կինո կա՞: Կրկին Յոզղատում 1915 թ. ընթացքում հայտնի է, որ տներից տասնյակ դաշնամուրներ են նետել, հետաքրքիր է, այսօր տեսնես Յոզղատի քանի՞ տան մեջ դաշնամուր կա: Արդյունքում ի՞նչ եղավ, ո՞վ պարտվեց: Պատասխանը թողում եմ ձեզ»:
Օրենքով թուրք
Վերջին ելույթով հանդես եկավ լրագրող Ռոնի Մարգուլիեսը, ով իր զեկույցում հարցրեց, թե արդյո՞ք 1915 թ. ցայսօր պետություն-հայեր հարաբերության մեջ որևէ փոփոխություն գրանցվել է. «1915 թ. Թուրքիա պետությունը ստիպվա՞ծ էր դիմել ռասիզմի և հետագայում ավարտվե՞ց»: Այնուհետև նա շարունակեց իր ելույթը՝ ասելով. «Թուրքիայի Հանրապետության սահմանադրության մեջ տեղ գտած հոդվածը՝ «Թուրքիայի Հանրապետության յուրաքանչյուր քաղաքացի թուրք է», ոչ թե 1980 թ. սեպտեմբերի 12 ռազմական հեղաշրջման արդյունքն է, այլ սկիզբ է առնում 1924 թվականից»:
Մարգուլիեսը նշեց, որ չնայած սահմանադրության մեջ առկա թյուրքականության շեշտադրման՝ Թուրքիայի Հանրապետության ղեկավարների մեծ մասը չի ցանկանում անգամ ոչ մուսուլման քաղաքացիներին թուրք անվանել և մեջբերեց. «Մահմուդ Էսադ Բոզքուրթը օգտագործել է «օրենքով թուրք» արտահայտությունը»: Մարգուլիսն ավարտեց իր ելույթը` Թուրքիայի Հանրապետության ոչ մուսուլման քաղաքացիների հետ ունեցած խնդրահարույց հարաբերությունների վերաբերյալ արդիական օրինակներ բերելով:
ozguncaglar@agos.com.tr
http://www.agos.com.tr/haber.php?seo=1915te-kim-kaybetti-cevabi-size-birakiyorum&haberid=8350
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net