Զեյթունի 1895թ. ապստամբությունը
Թուրքական իշխանության գլխավոր նպատակներից էր նաև հայոց ազատամարտի մեկ այլ միջնաբերդի՝ Զեյթունի վերջնական հպատակեցումը: 1895թ. ամռանը Զեյթունի և Լեռնային Կիլիկիայի մի շարք այլ բնակավայրերի հայությանը զինված պայքարի նախապատրաստելու համար Զեյթուն են գալիս հնչակյան գործիչներ: Նրանք խորհրդակցության են հրավիրում Զեյթունի իշխաններին, տեղացի գյուղապետերին, հոգևոր գործիչներին: Հասկանալով և իմանալով, որ կառավարությունը ուժեր է կենտրոնացնում՝ Զեյթունի հետ հաշվեհարդար տեսնելու համար, քաջակորով զեյթունցիները որոշում են նրանց դիմավորել զենքը ձեռքին: Ապստամբության փաստական ղեկավար դարձավ Նազարեթ Չավուշ Նորաշխարհյանը: Երեք օր անց քաջամարտիկ լեռնականները գրավեցին Զեյթունի կառավարչատունը՝ գերելով բոլոր պաշտոնյաներին, ապա գրավեցին գյուղաքաղաքի թուրքական զորանոցը և գերված 700 թուրք զինվորներին ստիպեցին գլուխները խոնարհած անցնել վանահոր թրի տակով: Ապա հայերը գրավեցին երկու թնդանոթ, երեք հարյուրից ավելի հրացան և ռազմամթերք: Ստեղծվում է Զեյթունի ժամանակավոր կառավարությունը՝ Աղասու գլխավորությամբ: Ձևավորվում է նաև զինվորական խորհուրդը: Զորանոցի վրա բարձրացվում է «Զեյթունի անկախ իշխանության» կարմիր դրոշը:
Սուլթանական կառավարությունը զեյթունցիների դեմ է ուղարկում 30-հազարանոց կանոնավոր և մի քանի հազարի հասնող անկանոն զորամասեր: Զեյթունցիները նրանց դիմավորում են 6000 կռվող ուժով և դեկտեմբերի 2-ից 3-ը հետ են մղում մի քանի անգամ գերակշռող հակառակորդի բոլոր գրոհները: Ապստամբության շուրջ 4 ամսվա ընթացքում զեյթունցիները տվեցին 3500 զոհ, իսկ թշնամին՝ 20000 սպանված:
Զեյթունի՝ ամիսներ տևող հերոսամարտն իր վրա է հրավիրում նաև Եվրոպայի ուշադրությունը: Հասարակական կարծիքի ճնշման ներքո գործին միջամտեցին մեծ տերությունների ներկայացուցիչները: Հաշվի առնելով, որ Թուրքիայի ներքին և արտաքին դրությունը գնալով վատթարանում է և ունկնդրելով եվրոպական դեսպանների միջնորդությանը՝ Աբդուլ Համիդը դադարեցրեց ռազմական գործողությունները: Անգլիական, ֆրանսիական, ռուսական և իտալական հյուպատոսների միջնորդությամբ Հալեպում սկսվեցին բանակցությունները զեյթունցիների և թուրքական իշխանությունների միջև: Ի վերջո, փոխադարձ զիջումներով, 1896թ հունվարի 30-ին կողմերի միջև պայմանագիր կնքվեց:
Ըստ համաձայնագրի՝ ապստամբներին շնորհվում էր ընդհանուր ներում: Հնչակյան գործիչները պետության ծախսով անարգել անցնելու էին արտասահման, փախստական հայերը կարող էին անարգել վերադառնալ իրենց բնակավայրերը: Զեյթունում այդուհետ նշանակվելու էր քրիստոնյա կառավարիչ: Հայերը վերադարձնելու էին թշնամուց խլված զենքը: Չեղյալ էին համարվում հարկային ապառքները: Համաձայնագրի իրացման հսկողությունը դրվում էր մեծ տերությունների հյուպատոսների վրա: Հատուկ այդ նպատակի համար գավառի կենտրոն Մարաշում բացվելու էին հյուպատոսություններ: Բայց համաձայնագրի կետերի մեծ մասը չիրականացվեց: Իրագործվեցին միայն Զեյթունում քրիստոնյա կառավարչի (ազգությամբ հույն) նշանակումը, ապստամբներին ներում շնորհելը և երկրորդական բնույթի խնդիրներ:
Զեյթունի 1895-1896թթ. ապստամբությունը հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի առասպել դարձած էջերից է: Անուրանալի է նրա ազդեցությունը ազատագրական պայքարի հետագա ծավալման գործում:
Ինքնապաշտպանական մարտերը
Արևմտահայերը կոտորածների առաջին օրերին հանկարծակիի եկան: Բայց շուտով բազմաթիվ վայրերում կարողացան դիմել կազմակերպված ինքնապաշտպանության: 1895թ. հոկտեմբերին Եղիշե քահանա Խաչատրյանի գլխավորությամբ ինքնապաշտպանության դիմեցին Մալաթիայի հայերը՝ պարտության մատնելով ոստիկաններին և խառնամբոխին: Սակայն նոր ուժեր ստանալով՝ թշնամին վերսկսեց հարձակումը: Մարտերն ընթանում էին փոփոխակի հաջողություններով: Ի վերջո թուրքերը կարողացան կոտրել հայերի դիմադրությունը և սրի քաշել 3000 հոգու:
1895թ. հոկտեմբերի 31-ին երկու հազարի հասնող թուրք և չերքեզ հրոսակները հարձակվում են Կիլիկիայի Դյորթ-Յոլ (Չոք Մարզվան) գյուղի վրա: Հայերը հնչակյան հայտնի գործիչ Մխո-Շահենի (Մխիթար Սեֆերյան) գլխավորությամբ դիմագրավում են հակառակորդին: Համալրում ստանալով՝ թուրքերը նոյեմբերի 6-ին կրկին հարձակման են անցնում: Տեսնելով, որ ուժերը խիստ անհավասար են, հայերը կռվելով դուրս են գալիս գյուղից, բարձրանում լեռները՝ փրկվելով մահից:
Մարաշի կոտորածների ժամանակ թուրք հրոսակները համառ և կազմակերպված դիմադրության են հանդիպում Գյումպեթ թաղամասի հայերի կողմից: Թշնամու բոլոր գրոհները հետ էին մղվում փոքրաթիվ, բայց իրենց դիրքերում հաստատակամ կանգնած հայ քաջորդիների կողմից: Ցավոք, մնացած թաղամասերում հայերը չկարողացան դիմել ինքնապաշտպանության:
Հերոսական ինքնապաշտպանության դիմեց նաև Վանը: Պայքարը կազմակերպելու համար Պարսկաստանից Վան էին անցել Վազգենի, Ներսեսի խմբերը: Նրանք իրենց ուժերը ցրում են Վանում և շրջակա հայկական գյուղերում: 1896թ. հունիսի 3-ին թուրք բազմահազարանոց խուժանը անցնում է հարձակման: Հանկարծակիի եկած հայերը սկզբում զգալի կորուստներ կրեցին: Բայց շուտով Դաշնակցության, Արմենական և Հնչակյան կուսակցությունների ղեկավարները, մի կողմ դնելով իրենց տարաձայնությունները, միավորեցին մարտական ուժերը: Ինքնապաշտպանության կենտրոն դարձավ Այգեստան թաղամասը: Հունիսի 5-ին և 6-ին թուրքերը բազմիցս փորձեցին գրավել Այգեստանը, բայց մատնվեցին անհաջողության: Պաշտպանները հերոսաբար հետ էին մղում հակառակորդի բոլոր գրոհները:
Սակայն Մեծ Բրիտանիան միջամտում է գործին: Վանի անգլիական հյուպատոսը ինքնապաշտպանության ղեկավարներին առաջարկում է դադարեցնել դիմադրությունը և հեռանալ Պարսկաստան: Հայերը տեսնելով, որ ուժերը անհավասար են, իսկ օսմանյան իշխանությունները պարտավորվում են երաշխավորել նրանց ապահով անցումը Պարսկաստան, համաձայնում են: Հունիսի 8-ին մոտ մեկ ու կես հազար հայեր դուրս եկան Վանից և շարժվեցին դեպի Վարագա լեռը: Սակայն ուխտադրուժ թշնամին Սբ. Բարդուղիմեոս վանքի մոտ հարձակվեց նրանց վրա և կոտորեց: Միայն 30 հոգու հաջողվեց անցնել Պարսկաստան:
Քաղաքը զրկվեց իր քաջարի պաշտպաններից: Թուրքերը հրո ճարակ դարձրին Վանը, ապա հարձակվեցին վիլայեթի հայկական գյուղերի վրա: Մոտ 20000 հայեր սրի քաշվեցին: Թալանվեցին և ավերվեցին Վասպուրականի գրեթե բոլոր վանքերը, այնտեղ պահվող թանկարժեք ձեռագրերը:
1896թ. հոկտեմբերին թուրքական զորքը և մահմեդական ամբոխը հարձակվում են Ուրֆայի հայ բնակչության վրա: Ուրֆացիները երեք ամիս շարունակ հաջողությամբ հետ էին մղում ջարդարարներին: Տեսնելով, որ չի կարողանում կոտրել ուրֆացիների դիմադրական կամքը, գավառապետը դիմում է նենգության: Նա հայկական թաղամաս է ուղարկում 5000 զինվորներ և համիդեականներ՝ իբր ուրֆացիներին մահմեդական ամբոխից պաշտպանելու համար: Հավատալով գավառապետի խոստումներին՝ հայերն ընդունում են զինվորներին: Մտնելով թաղամաս՝ թուրքերն ու քրդերը սկսում են կոտորածը: Կանանց ու երեխաների մի մասն ապաստանում է եկեղեցում, որը հրկիզվում է ջարդարարների կողմից: Ելուզակները սրի են քաշում ավելի քան յոթ հազար հայի:
Արևմտահայերն ինքնապաշտպանության դիմեցին նաև այլ վայրերում: Այնտեղ, որտեղ հայերը դիմադրում էին, ավելի քիչ էին զոհեր տալիս, քան այնտեղ, որտեղ հանձնվում էին թշնամու ողորմածությանը:
Դժվար է գերագնահատել ինքնապաշտպանության դերն ու նշանակությունը: Ինքնապաշտպանական մարտերի ժամանակ դրսևորվեց հայ ժողովրդի ազատաբաղձ և անկոտրում ոգին: Այդ հերոսամարտերն ապացուցեցին, որ թուրքական արյունոտ յաթաղանից փրկության միակ հույսը զինված պայքարն է:
1890-ական թվականների կոտորածների ժամանակ եղան թուրքեր և քրդեր, որոնք պաշտպանեցին հայերին: Այսպես՝ Մոկսի կառավարիչ, ազգությամբ քուրդ Մուրթուլլա Բեյը, տեղեկանալով ջարդերի մասին, մի գիշերվա ընթացքում Վանից հասնում է Մոկս և կանխում կոտորածը: Ցավոք այդպիսի մարդկանց թիվը քիչ էր: Թուրքերի և քրդերի մեծ մասը, կրոնական մոլեռանդությամբ և թալանի տենչով համակված, տուրք տվեց իշխանության կոչերին և մասնակցեց կոտորածներին:
http://www.findarmenia.com/arm/history/24/474
Leave a Reply