Համշենահայերենը սույն գրքով թե վերակենդանանում է, թե դիմադրում*

Մեհմեթ Աքըն
Նախկինում «Ակօս»-ում ևս հրատարակած իր պատմվածքները նոր տարբերակներով մի ժողովածուում մեկտեղած Մահիր Օզքանի հետ զրուցեցինք «Արաս» հրատարակչության կողմից տպագրված «Համշէնեան պատմուածներ» գրքի մասին:
Համշենցի մոմիների (մոմի հայոց լեզվի` Համշենի բարբառով նշանակում է մեծ մայր, տատ-Ակունքի խմբ.) պատմվածքներն այլևս կարող եք ընթերցել թե՛ թուրքերեն, թե՛ համշենահայերեն: Հայերեն այբուբենով համշեներենն էլ` ձեզ նվեր: Նախկինում «Ակօս»-ում ևս հրատարակած իր պատմվածքները նոր տարբերակներով մի ժողովածուում մեկտեղած Մահիր Օզքանը կրկնակի երանություն է ապրում, քանի որ այս շաբաթվա մեջ թե՛ ամուսնացել է, և թե՛ իր գիրքն է հրատարակվել: Երբ հարցազրույց վերցնելու համար նրա մոտ գնացի, ինձ հետ վերցրի նաև նրա գրքի տպագրված տարբերակը: Օզքանը, առաջին անգամ այն տեսնելով, հուզվեց: Նրա հետ զրուցեցինք «Արաս» հրատարակչության կողմից հրատարակված «Համշէնեան պատմուածներ» գրքի շուրջ: Բնականաբար, դրանով չբավարարվելով` քննարկեցինք նաև համշենահայերենն ու համշենական ինքնությունը և մեր զրույցը համեմեցինք ընտանիքի մասին մի քանի ծիծաղաշարժ դեպքերով:
-«Համշէնեան պատմուածներ» գրքում ներկայացված պատմություններից քանիսն են անոնիմ ու քանիսը` հենց ձեր բնագիր պատմվածքները:
Գրքում կան թե՛ հուշերիս վրա հիմնված պատմություններ, որոնք ինձ հետ այնտեղ են պատահել, թե՛ Համշենում գտնվող յայլաներում մոմիների, պապերի ներկայացրած պատմվածքները, որոնց ես իրար եմ միացրել իմ երևակայության շնորհիվ: Օրինակ, պատմվածքներից մեկում ներկայացված է մի կին, որը մշուշոտ եղանակին կորչում է յայլայում: Նրա կորչելը և նրա հետ պատահած գերբնական դեպքն ընդգրկել եմ մի սիրային պատմության մեջ, և ի հայտ է եկել մի համշենցի աղջկա` քուրդ հովվին սիրահարվելու մասին պատմվածքը: Երևակայական այդ կերպարներն ստեղծելիս, բնականաբար, ձգտել եմ նաև համշենական մշակույթի մեջ առկա որոշ առանձնահատկություններ, յայլաներում տեղի ունեցող դեպքեր ևս ընդգրկել պատնվածքներում, այսինքն` յայլաներում անցնող կյանքից որոշ օրինակներ տալ: Կարելի է այսպես ասել. դրանք առկա են յայլայում անցնող կյանքում, բայց իմ պատմվածքների մեջ դրանք ներկայացված են հորինված ձևով, տեղի ունեցածը պատմում եմ` իմ երևակայությանն ապավինելով:
– Պատմվածքներում հանդիպում են նաև մերօրյա դեպքեր: Խոսք է գնում հեռուստատեսության` յայլաներում տարածման, տնտեսական կյանքի փոփոխման մասին: Ինչո՞ւ:
Ինձ համար այս գրքի ամենամեծ նշանակությունը լեզվի վերադրսևորումն է: Նախկինում հնարավոր էր յայլաներում լեզվի` սերնդեսերունդ փոխանցումը: Երբ ծնողներն աշխատում էին գյուղերում, երեխաներին ուղարկում էին յայլաներ` մոմիների մոտ: Մանուկները գրեթե անընդմեջ 3 ամիս մնում էին յայլայում, այդ ընթացքում մոմիների հետ բոլոր երկխոսությունները տարվում էին համշենահայերենով: Ինչպես այդ մասին նշել եմ նաև իմ գրքում, մայրս ասում էր. «Թուրքերեն խոսելիս հոգնում եմ»: Սակայն այդ հարաբերությունն այլևս չկա. թոռների և մոմիների հաղորդակցումը դադարել է: Այնպես են յայլաներ գնում, կարծես արձակուրդ գնալիս լինեն, որովհետև դրանք առաջվա նման արտադրության տեղ չեն: Նախկինում կովեր կային, ձմեռվա պատրաստություն էր տեսնվում: Երբ այդ ամբողջ կենսակերպը վերացավ, լեզվի կենսատարածքը նույնպես կորավ: Հետևաբար, այլևս անհրաժեշտություն է նաև լեզվի` քաղաքային միջավայրում վերարտադրումը: Սույն գրքով փորձեցի ցույց տալ, որ այդ բանավոր համշենական մշակույթը կարող է վերադրսևորվել թե՛ գրավոր կերպով, թե՛ քաղաքային միջավայրում: Ցանկացա ապացուցել, որ այդ լեզվով կարելի է և՛ որևէ պատմվածք պատմել, և՛ դրանով չբավարարվելով` գրի առնել այն:
– Համշենահայերենն ունի՞ արդյոք այլ գրավոր աղբյուրներ:
Իմ գիրքը համշենահայերենով գրված առաջին ստեղծագործությունն է: Թուրքիայում նման այլ գիրք չկա: Աբխազիայում և Ռուսաստանում առկա են ժողովածուներ, սակայն դրանք գրական չեն:
– Գրքում ասում եք, թե «դժվար է թուրքերենով տեղի ունեցած դեպքը համշենահայերենով և վերջինով տեղի ունեցածն էլ թուրքերենով ներկայացնելը: Ձեզ համար բարդ եղա՞վ այդ պատմվածքները թուրքերենով պատմելը:
Ես իրականում այդ պատմվածքները սկզբնապես թուրքերենով եմ գրել և հրապարակել «Ակօս»-ում: Հետագայում սկսեցի պատմվածքները համշենահայերեն թարգմանել և դրանք տպագրել «Բիրյաշամ» ամսագրում, որի կենտրոնը գտնվում է Հոպա քաղաքում: Թարգմանելիս ասում էի` եթե ես այս պատմվածքները համշեներենով պատմեի, այդպես չէի ներկայացնի: Քանզի երբ պատմվածքները թարգմանվեցին թուրքերենից, ո՛չ թուրքերենում նրանց ունեցած համը մնաց, ո՛չ էլ այն համը, որ դրանց կարող էր համշենահայերենը հաղորդել… Հետևաբար, վերցրեցի և դրանք բոլորը վերաշարադրեցի համշեներենով, ապա` թարգմանեցի թուրքերեն: Բոլոր պատմվածքները` կառուցվածքի, բառերի, նախադասությունների և զգացմունքային առումով, առաջին անգամ համշենահայերեն գրվեցին:
– Այսինքն` պատմվածքները տարբերվու՞մ են նրանցից, որոնք հրատարակվել են «Ակօս»-ում:
Այո՛, նրանք, ովքեր դրանք ընթերցել են «Ակօս»-ում, կզգան տարբերությունը: Այս պատմվածքները «Ակօս»-ում տպագրված պատմվածքների թարգմանությունը չեն: Դրանք այդ պատմվածքների` համեշանահայերենով վերստին գրվածնքերի թուրքերեն թարգմանություններն են: Քանզի որևէ պատմվածքի` համշեներենով ներկայացնելու համը տարբերվում է դրանք թուրքերենով պատմելու դեպքում:
– Գրքի ուշագրավ առանձնահատկություններից մեկն էլ այն է, որ պատմվածքները նախ ներկայացված են թուրքերենով, ապա` լատինատառ համշենահայերենով, իսկ գրքի վերջում` հայատառ համշենահայերենով: Ինչո՞վ է պայմանավորված այդ ընտրությունը:
Համշենականություն ասելով` ես չեմ հասկանում միայն Հոպա քաղաքի համշենցիներին կամ իմ գյուղը: Ներկա պահին համշենցի ասելով` ես ի նկատի եմ առնում նաև Ռուսաստանի Կրասնոդար, Ռոստով, Մոսկվա, Սոչի քաղաքներում և Աբխազիայում ապրող քրիստոնյա համշենահայերին, ինչպես նաև` համշենահայերեն խոսող, բայց մուսուլմանացած համշենցիներին, ինչու չէ, նաև` այլևս համշեներենով հաղորդակցվել չկարողացող` Ռիզեի համշենահայերին: Հետևաբար, պետք էր մի կոնցեպցիա, որը կկարողանար միանգամից ընկալելի լինել այդ երեք խմբերի համար: Գրքում համշենահայերեն չիմացող համշենցիների համար առկա է թուրքերենը, համշենահայերեն իմացող, բայց Թուրքիայում ապրողների համար` լատինատառ համշենահայերենը, իսկ հայկական կրթություն ստացած քրիստոնյա համշենահայերի համար` հայատառ համշենահայերենը:
– Այդ դեպքում գրքի վերջին բաժինն ընդգրկում է լատինատառ համշենահայերենից հայատառ համշենահայերենի վերածված տարբերակը: Այսինքն, այն չի վերաշարադրված արևելահայերենով կամ արևմտահայերենով:
Այո՛, այն հայատառ համշեներեն է: Սակայն համշենցի չեղող հայ ընթերցողի համար դյուրընկալելի դարձնելու նպատակով համշենահայերենով տեքստի մեջ, փակագծերում հավելել ենք որոշ մեկնաբանություններ, որոնց շնորհիվ արևմտահայ ընթերցողները նույնպես կկարողանան ըմբռնել այդ պատմվածքները:
– Ըստ Ձեզ, այստեղի համշենական պատմվածքները նույնակա՞ն են Ռուսաստանի կամ Աբխազիայի պատմվածքների հետ:
Գրքի հիմնական հատվածը միայն այս տարածքների (նկատի ունի Թուրքիայի-Ակունքի խմբ.) պատմվածքներից է բաղկացած, իսկ որոշ մասեր էլ բովանդակում են համշենական մշակույթում ավանդական դարձած հեքիաթային տարրեր և հին ավանդույթներ: Կարծում եմ, որ դրանք ընդհանուր են բոլոր համշենահայերի համար: Դրա մասին կհավաստիանանք նաև, երբ արձագանքներ ստանանք ընթերցողներից: Ըստ իս, հայ գյուղագրությունն ընթերցածները ևս կկարողանան ընդհանրություններ գտնել: Օրինակ, Համաստեղի կամ Հակոբ Մնձուրու պատմվածքներում կարելի է գտնել համշենական գյուղերում ներկայում պահպանված որոշ սովորույթներ, մշակութային տարրեր (այդ մասին ավելի մանրամասն տես` http://akunq.net/am/?p=40648 -Ակունքի խմբ.): Այդ պատմվածքներում հանդիպող մշակութային երևույթները նույն կերպ առկա են նաև մեր մշակույթում:
– Հայերը համշեներեն հատվածը կարդալիս կկարողանա՞ն գիրքը հասկանալ:
Սույն գրքի շնորհիվ նրանք կտեսնեն, որ իրենց օտար թվացող որոշ բառեր իրականում բոլորովին էլ օտար չեն: Այսպես, օրինակ, մենք «տունողուն» (տներ) ենք ասում: Որևէ հայ ընթերցող կարող է ասել` «Դա ի՞նչ է», բայց երբ գրքում, փակագծերի մեջ տեսնի «տների» ձևը, կհասկանա այդ բառը: Այդ բացատրություններն էլ առաջին պատմվածքներում ավելի շատ են, հետո` քիչ: Որքան մոտենան գրքի ավարտին, այնքան կկարողանան առանց մեկնաբանության ընթերցել: Դա որոշ առումով կախված է նաև ընթերցողի ջանքերից, նրա` հասկանալու ցանկությունից: Գիրքն այդ իմաստով կդառնա կրթող նյութ: Հայ ընթերցողը ծանոթացած կլինի հայերենի մի բարբառի հետ: Համշենահայ ընթերցողն առաջին անգամ համշեներեն կարդալու փորձ կունենա, թուրքերեն էջերի հետ համեմատելով` կհիշի իր մոռացած բառերը: Կզարգացնի համշենահայերենը, որը մինչ այդ կարծում էր, թե լավ գիտի: Համշենահայերի վրա աշխատող և հայոց այբուբենը սովորել ցանկացող ընթերցողներն էլ, համշենահայերնը հայկական տառերով տեսնելով, կկարողանան տառերն ու բառերը սովորել` դրանք համեմատելով լատինատառ մասի հետ: Ես էլ, պրակտիկա ձեռք բերելու համար, կրկին ընթերցելու եմ այդ հայատառ հատվածները:
– Համշեներենի` հայերենի հետ մոտ լինելու մասին Ձեզ պես ուրիշ ասողներ կա՞ն:
Այսօր անշուշտ մի փոքր բարդ է դա: Հայկական, թուրքական կամ մուսուլմանական ինքնության խառնակությունը դեռևս չի ստեղծել այնպիսի միջավայր, որում հնարավոր կլիներ խոսել հայերենի հետ մոտ լինելու մասին: Սակայն պետք է խոսել այդ մասին: Ճշմարտությունը հնարավոր չէ թաքցնել: Մենք տարիներ շարունակ ժխտել ենք ինքներս մեզ, սեփական ինքնությունն ու գոյությունը մերժած հանրություն ենք: Դրա միջից դյուրին կերպով հնարավոր չէ դուրս գալ. դա որոշակի գործընթաց է պահանջում:
– Այդ ժխտմանն արգելք լինելու համար ի՞նչ է հարկավոր անել Ձեր կարծիքով:
Համշենցիները հաշվի են նստում իրենց հատուկ ընկալումների հետ: Ներկա պահին համշենցիները մի կողմից ունեն այն ինքնությունը, որով ցանկանում են հանդես գալ հասարակության առաջ, իսկ մյուս կողմից` այն ինքնությունը, որն զգում են իրենց հոգու խորքում: Համշենցիները սեփական զգացմունքները չեն կարողանում անկաշկանդ ձևով արտահայտել հասարակական ոլորտում: Երբ դրա պատճառները վերանան, մենք` համշենցիներս, ավելի ազատ կերպով կկարողանանք խոսել ինքնության հետ առնչվող խնդիրների մասին: Նաև անհրաժեշտ է, որ երկրում առկա` հայության վերաբերյալ ընկալումը ևս ավելի ժողովրդավարական և ազատական լինի, որպեսզի համշենցիների քաշվածությունը վերանա:
– Կարո՞ղ ենք ասել, որ համշենցիների ինքնության խնդիրն իրականում կապված է խնդրի հետ, որն առկա է հայ ինքնության ընկալման մեջ:
Այն կապված է թե թուրքական ինքնության մեջ հայության և թե մուսուլման ինքնության մեջ հայության ընկալման հետ: Մուսուլման ինքնությունը հայկական ինքնությունն ընկալում է որպես քրիստոնյա ինքնություն: Հայերեն խոսող մուսուլման հանրության առնչությամբ ևս հետաքրքիր վիճակ է առաջանում: Քանզի այն մի ինքնություն է, որը թե օտարում է և թե միևնույն ժամանակ կրում օտարված ինքնության տարրերը: Օրինակ, մենք մի հասարակություն ենք, որը 1915-ին թե զոհ է եղել և թե դահիճ: Համշենցիներն այդ դեպքերի շրջանակներում մուսուլմանական ինքնությամբ մարդասպան են, հայկական ինքնությամբ` զոհ: Մի կողմից տուժել են` իրենց հայկական ինքնության համար, մյուս կողմից` մուսուլմանական ինքնությամբ վնասել են հայերին` իրենց` նրանցից չլինելը ցույց տալու ցանկությամբ:
– Իսկ ինքնության այդ խառնակ վիճակը ներկայացվա՞ծ է գրքում տեղ գտած պատմվածքներում:
Դրա մասին մի պատմվածք կա: 90-ականներին, երբ Վրաստանի սահմանը բացվեց, ռուսական շուկաներ էին ստեղծվում, ուր գալիս էին ոչ միայն ռուսներ, այլ նաև վրացիներ, հայեր: Երբ հորեղբորս հետ առևտուր էինք անում, նա մեկից փորձում էր ապրանքի գինը իջեցնել: Վաճառողները մի որոշակի գնից ավելի չիջան, այնինչ հորեղբայրս շատ համառ էր` գնումներ անելիս ապրանքի գինն իջեցնելու հարցում: Վաճառողներն էլ հոգնեցին, սկսեցին իրար հետ խոսել: Հորեղբայրս ականջները սրեց ու հասկացավ նրանց: Մի հատ շուրջը նայեց, ապա շրջվեց ու մարդկանց ասաց. «Քիչ մ’ալ ինչեցրու ու առնում», վաճառողներն էլ հայերեն խոսք լսելով` ապրանքի գինն իջեցրին, և հորեղբայրս գնեց: Մինչդեռ, հորեղբայրս պահպանողական մեկն է, ով հայկականության մասին քննարկումների դեպքում բուռն կերպով դեմ է արտահայտվում դրան: Այնտեղ, շուրջը նայելով` չի ուզում, որ որևէ մեկը տեսնի` հայերեն է խոսում նրանց հետ: Այդ կերպ նա մերժում է իր հայկական ինքնությունը, որովհետև այն համարժեք է համարում քրիստոնյա ինքնությանը:
– Իսկ այդ հարցերը շոշափվո՞ւմ են համշենցիների շրջանում:
Հիմա ավելի հանգիստ են շոշափվում: Սակայն նույն գաղափարն առկա է նաև հայերի մեջ. կան հայեր, ովքեր ասում են, թե «Հայը քրիստոնյա է լինում»: Գիրքս կարող է փոխել նաև այդ ընկալումը: Այն կարող է նման քննարկման տեղիք տալ, որովհետև հարկավոր է փոխել այն ընկալումը, թե «Մուսուլմանը համարժեք է թուրքին, իսկ հայը` քրիստոնյային»:
– Գրքում ասում եք, որ երբ փոքր եք եղել, Ձեր հորը չեք կարողացել տալ այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են` «Ինչու՞ է մեր լեզուն տարբեր», «Որտեղի՞ց ենք մենք ծագում»: Հետագայում կարողացե՞լ եք Ձեր հոր հետ նման հարցեր շոշափել:
Այսօր հայրս դեռ չի խոսում նման թեմաների մասին: Տեղյակ է, թե ինչ եմ ես մտածում, բայց միակ բանը, որ ասում է, հետևյալն է. «Գլուխդ փորձանքի մեջ ես գցելու»: Այնքան շատ եմ խոսել, տվյալներ հավաքելով` նրան բացատրել, որ այլևս դադարել է ինձ առարկել: Սակայն նրա շուրթերից երբեք որևէ բան չեմ լսել: Գիտի, բայց չի խոսում: Սակայն, կարծում եմ, որ նոր սերունդն ավելի վտանգավոր է, որովհետև դաստիարակվում է պաշտոնական գաղափարախոսությամբ: Հորս նման` պաշտոնական կրթություն չստացածները ներքուստ տեղյակ են ամեն ինչի մասին և ապրում են այդ մշակույթով: Սակայն երիտասարդները ձգտում են թութակի պես կրկնել պաշտոնական գաղափարախոսությունը: Այդ պատճառով էլ խիստ կարևոր է լեզուն ու մշակույթը վերարտադրել քաղաքային կյանքում: Պետք է դա անենք ժամանակակից միջոցներով` գիրք, թատրոն, ամսագիր, ֆիլմ… Եվ, անշուշտ, համշեներեն կրթություն…
-Լա՛վ, իսկ այդ պայքարում հայ ինքնության հետ հաշտվելը, այն ճանաչելը ինչ տեսակ օգուտներ կարող է տալ:
Նախ կա հոգեբանական օգուտը: Մարդիկ կազատվեն ստի բեռից: Երկրորդը պրակտիկ օգուտն է: Համշեներենը կօգտվի հայերենի հարստությունից, որից պոկվել է 400 տարի առաջ: Այդպիսով 1915-ի հետ Անատոլիայում անհետացած հայերենի բարբառներից մեկը եղող համշենահայերենը կհարստացնի նաև հայոց լեզուն:
Լազերը, վրացիները, համշենցիները թուրքացնում են միմյանց
– Ռիզեի կողմերում կան արևմտյան խմբի համշենցիները, իսկ Արդվինի, Հոպայի կողմերում էլ` արևելյան: Ի՞նչ տարբերություններ ունեն նրանք:
Արևմտյան խմբում պահպանվել է շուրջ 600 համեշանահայերեն բառ, սակայն նրանք այդ բառերն օգտագործում են թուրքերենի մեջ: Ներկայում խիստ դժվար է գտնել արևմտյան խմբին պատկանող որևէ համշենահայ, ով նախադասություն կկազմի համշեներենով: Արևելյան խմբում դեռ հաղորդակցվում են այդ լեզվով, բայց շատ արագ ուծացում է գնում: Քաղաքներ տեղափոխված մարդիկ պոկված են այն բնագավառներից, որոնցում ապրում էր իրենց մշակույթը: Եթե անգամ մեծ քաղաքներ չեն արտագաղթել, մարդիկ այլևս գաղթում են քաղաքի կենտրոններ, մասնավորապես` Հոպա: Այստեղ էլ վրացիները, լազերն ու համշենցիները որպես ընդհանուր լեզու կիրառում են թուրքերենը, և նրանք թուրքացնում են միմյանց քաղաքի կենտրոններում:
– Միմյանց թուրքացնում են, բայց գուցե փոխազդում են նաև իրար: Համշենահայերենում լազերեն կամ վրացերեն բառեր կա՞ն օրինակ:
Ընդհանուր շատ բառեր կան իհարկե: Քանզի առկա է սևծովականության մշակույթը, որն ընդհանրացնում է այդ բոլոր էթնիկ խմբերը: Սակայն սևծովականությունը ևս թուրքացվում է պետության կողմից: Այնինչ, սևծովականության մշակույթի հարստությունը հենց այդ զանազանությունն է: Հարկավոր է տարբերություններն ընդունող եղբայրություն հիմնել, ճիշտ այնպես, ինչպես դա արեց Քազըմ Քոյունջուն, ով լազ լինելով հանդերձ` կատարեց համշեներենով առաջին երգը:
– Իմ կարծիքով, պոպուլյար մշակույթում սևծովականության վերաբերյալ ընկալման սխալերից մեկն էլ այն է, որ այդ ինքնության մեջ միայն լազերն են առաջնային պլան մղվել: Ինչո՞ւ այնտեղ չկան համշենահայերը: Թուրքիայում ժողովուրդները միշտ որպես «թուրքեր, քրդեր, չերքեզներ, լազեր…» են հիշատակվում: Ինչո՞ւ հաշվի չեն առնվում համշենցիները:
Համշենցիները անասնապահությամբ զբաղվող, բարձրադիր վայրերում, քաղաքի կենտրոններից հեռու գտնվող յայլաներում ապրող ժողովուրդ են: Խիստ սակավ են նրանց շփումները հասարակության մյուս հատվածների հետ: Համշենցիները դեռ նոր-նոր են սկսել ինքնաարտահայտվել: Մենք դեռ նոր ենք աշխատանքներ սկսել այդ ուղղությամբ: Քրդերը, անգամ լազերն ու չերքեզները մեզնից շատ առաջ են ընկել այդ հարցում:
Համշենահայերը պետք է շփվեն հայերի հետ
-Դուք հայերեն գիտե՞ք:
Ստանդարտ հայերեն չգիտեմ: Սակայն երբ համշենահայերենի վերաբերյալ ուսումնասիրություններ էի անում, հայերենի հետ շատ էի համեմատում: Այդպիսով, իմացա` համշենահայերենը ո՞ր չափանիշենրով է հայերենից տարբերվում: Հետևաբար, երբ համեմատում էի հայերեն որևէ բառի հետ, համշենահայերենում առկա տարբերակն ավելի լավ էի ընկալում:
– Դուք երբ ծանոթանում եք որևէ պոլսահայի հետ, կարողանո՞ւմ եք առանց թուրքերենի շփվել:
Իհարկե~, իհարկե~: Սան Ֆրանցիսկոյից ժամանած մի հայ լրագրող կար, որը բոլորովին թուրքերեն չգիտեր: Մենք նրա հետ մի շաբաթ տևած ճամփորդության ժամանակ թուրքերենով բացարձակապես չենք հաղորդակցվել: Պատահում էր, որ դժվարանում էինք, որևէ բառ չէինք հասկանում, բայց ավելի պարզ բառերով բացատրելով` հասկանում ի վերջո: Օրինակ` հայերենում առկա է պատուհան բառը: Մեզ մոտ կան պատ և հանուշ բառերը: Ես չգիտեի հայերենի պատուհան բառը, բայց հասկացա: Օրինակ` հայերենում «հեռախոս» են ասում, համշեներենում «հեռա» նշանակում է հեռու, իսկ «խոսուշ»` խոսել: Երբ նախադասության մեջ բառն արագ է ասվում, կարող է ոչինչ չհասկանաս, բայց երբ իմանում ես, որ խոսքը հեռախոսի մասին է, ասում ես` «վա~յ, ինչպես չէի հասկացել»: Խոսակցական լեզվում չնկատածդ բառերը կարողանում ես հասկանալ, երբ դրանք տեսնում ես գրավոր կերպով: Հետևաբար, պետք է շփվես այդ մարդկանց հետ: Երբ մեկ շաբաթով ժամանակ ես անցկացնում նրանց հետ, սկսում ես հեշտ սովորել:
– Բացի բառերից, արտաբերության առումով որևէ տարբերություն կա՞:
Սևծովյան շրջանի թուրքերենում «գալիս ենք»-ին ասում ենք “celiyrum”, Ստամբուլի թուրքերենով` “geliyorum”: Նմանատիպ տարբերություններ կան: Համշենահայերենում մենք ասում ենք «եկողնուն» (եկողների), իսկ հայերենում` «եկողներուն» (նկատի ունի արևմտահայերենը-Ակունքի խմբ.): Քանի որ մեզ մոտ ստանդարտ լեզուն երբեք չի ուսուցանվել, գրում ենք այնպես, ինչպես խոսում ենք: Բայց երբ համշենցիներն սկսեն գրել, քանի որ կիմանան բառերի տարբերությունները, այնժամ կհասկանան նաև ստանդարտ հայերենը:
– Ներկայում քանի՞ համշենցի կա միջին հաշվարկով:
Ամեն օր իմանում ենք նոր տարածքների մասին, ուր գաղթել են համշենցիները: Լսել եմ, որ Թոքաթի շրջանում կան մի քանի գյուղեր` հիմնված Համշենից արտագաղթողների կողմից: Էրզրումի գավառներում առկա են նորահայտ համշենական գյուղեր: Հետևաբար, այդ հարցի շուրջ վիճակագրական տվյալներ հաղորդելը խիստ բարդ է: Սակայն ես ենթադրում եմ, որ կա 350-400 հազարանոց բնակչություն, որից 50 հազարը Թուրքիայում խոսում է իր լեզվով:
Հատված գրքից
Kapılar Açılırken
O yaz Sarp sınır kapısı açıldı. Önemli kişiler “Bugün başka bir dünyaya uyandık” diyen sözler söylemişlerdi. O günlerde Hemşin köylerinde bir söylenti dolaşmaya başlamıştı. Diyorlardı ki, üniversiteden bir hoca Hemşin köylerinde gezmiş, insanlardan kan almış. Bu kanlara bakarak Hemşinlilerin Ermeni olduğunu bulmuş.
Halkın içinde dışarıdan gelmiş bir televizyon kanalı vardı. Herkese mikrofonu uzatıyor ve kapının açılması üzerine ne düşündüklerini soruyordu. Bir de baktım mikrofon amcamın önünde. Amcam kızarmış yüzüyle, gözlerini kocaman kocaman açarak bağırdı: “Mek Ermeni çik! Mek Musliman ik, elhamdulillah.” (Biz Ermeni değiliz! Biz Müslümanız, elhamdulillah.)
Ondan sonra da Hemşinlilerin adı “Ermeni olmadığını Ermenice söyleyen halk” kaldı.
________________________________________
An amar Sarpin hududin ture patsvetsav. Medz martig “Asor uruş meg aşxari me zartentsak”asoğ xosker xosadz uneni. An oriye, Hamşetsi kağoun, meg xabar me bededuş gebadz er. Gaseni ta: “Universitayi meg xoca me Hamşetsi kağoun bededadz a, martotsman ağun aradz uni.As ağunnus put enelov Hamşetsinoun Hay elluşe kedadz uni.
Joğovurtin meçe turtsevants egadz televiziyoni kanal me gar. Emmenotsi mikrofone ergentsener u ture patsvuşin vaan inç midk genin, hartsener gu. Me m’al u put ayi mikrofone hoparis arçatin a. Hopares garmiyadz eresov, açveniye medz medz pats enelov bolokets: “Mek Ermeni çik! Mek Musliman ik, elhamdulillah.”
Andi hedev al Hamşetsets anune, “Hay çelluşe hayoun lizvov asoğ joğovurte” menats.
________________________________________
Ան ամառ Սարբին հուտուտին (սահմանին) դուռե բացւեցաւ։ Մեծ մարդիկ «Ասօր ուրուշ մէկ աշխարի մե զարթենցաք» ասող խօսքեր խօսած ունէնի։ Ան օրիյե՝ Համշեցի գաղօուն՝ մէկ խապար մե պետետուշի կեպած էր։ Կ՚ասէնի թա. Ունիվերսիթէի մէկ խօճա մե Համշեցի գա-ղօուն պետետած ա, մարդոցման աղուն (արիւն) առած ունի։ Աս աղուննուս փութ էնելով Համշեցինօուն Հայ էլլուշե գետած ունի։
Ժողովուրդին մէջե դուրցեւանց էկած թէլէվիզիոնի քանալ մե կար։ Էմմէնոցի միքրոֆոնե էրկէնցենէր՝ ու դուռե բացւուշին վաան ինչ միտք կ՚էնին, հարցենէր կու։ Մէ մ՚ալ ու (որ) փութ այի (նայեցայ), միքրոֆոնե հօբարիս առջեդին ա։ Հօբարես կարմիյած էրեսով, աչւենիյե մեծ մեծ բաց էնելով պոլոքեց. Մեք Էրմէնի չիք… Մեք մուսլիման իք, էլհամտուլիլլահ։
Անտի յետեւ ալ Համշեցեց անունե «Հայ չելլուշե (չըլլալը) Հայօուն լիզւով ասող ժողովուրդե» մենաց։
* Mahir Özkan, ‘Hemşin Öyküleri’, “Kapılar Açılırken”,
Aras Yayıncılık, Eylül 2014, İstanbul.
akinmehmet34@gmail.com
http://www.agos.com.tr/hemsince-bu-kitapla-hem-diriliyor-hem-direniyor-8235.html
Թարգմանեց Մելինե Անումյանը
*Թարգմանությունը կատարվել է ՀԵՀ-ի որպես ՀՀ նախագահի կողմից գործընկեր կազմակերության հայտարարած` «Հայության խնդիրներն ու իրավունքները Թուրքիայի Հանրապետությունում» անվանակարգով դրամաշնորհով աշխատանքի շրջանակներում:
Akunq.net