Մի «պանդուխտ» գերեզմանոց և ոչնչացված հիշողություն

Վեջդի Էրբայ
1915 թ. տեղահանությունից (Հայոց ցեղասպանություն-Ակունքի խմբ.) որևէ կերպ ողջ մնալ հաջողած հայերը ցրվեցին ողջ աշխարհով մեկ: Հայերի թողած տները, եկեղեցիներն ու գերեզմանոցները նրանց երազանքների պես թալանվեցին: Իսկ իրենց ծնված հողերում ապրել շարունակած հայերը ցեղասպանված ժողովրդի անճարակությամբ լռել են երկար տարիներ շարունակվող այս մշակութային կողոպուտի մասին:
Բիթլիսից (Բաղեշ-Ակունքի խմբ.) Ամերիկա գաղթած և Կալիֆորնիայի Ֆրեզնո քաղաքում բնակված հայ ընտանիքի անդրանիկ զավակ Վիլյամ Սարոյանն իր «Խենթությունն ընտանիքում» պատմվածքում ասում է. «Մենք Ֆրեզնոյում էինք, բայց միևնույն ժամանակ մենք ոչ մի տեղ չէինք: Իրականում ինչպե՞ս կարող էինք լինել մի տեղ, քանի դեռ մահը բռնել էր մեզանից մեկին, մենք թաղել էինք նրան և գիտեինք, որ այնտեղ է»:
Որևէ վայր հայրենիք դարձնելու համար հիշողության մեջ ամեն ինչը ջնջել և նոր հուշերի համար մի նոր գերեզմանի կարիք զգալ… Բնականաբար, սա դժվար կհասկանան նրանք, ովքեր իրենց հայրենիքից բռնի չեն գաղթեցվել, սակայն անտեր գերեզմանների վիճակը շատ բան է ասում այս տողերը հասկանալու համար:

Հասարակական շինություն հանդիսացող գերեզմանոցներ
1915 թ. տեղահանությունից (Հայոց ցեղասպանություն-Ակունքի խմբ.) հետո որևէ ձևով ողջ մնալ հաջողած հայերը ցրվեցին ողջ աշխարհով մեկ: Հայերի թողած տները, եկեղեցիներն ու գերեզմանոցները նրանց երազանքների պես թալանվեցին: Իսկ իրենց ծնված հողերում ապրել շարունակած հայերը ցեղասպանված ժողովրդի անճարակությամբ լռել են երկար տարիներ շարունակվող այս մշակութային կողոպուտի մասին:
Բիթլիսի (Բաղեշի-Ակունքի խմբ.) այս պատմության և հիշողության կոտորածների մասին «Bitlis New» կայքեջի հեղինակներից Հիշյար Բարզան Շերեֆհանօղլուն պատմում է.
«Քաղաքի 4 հայկական գերեզմանոցից 3-ի վրա այսօր տարբեր հաստատությունների շենքեր են վեր խոյանում: Ինոնյու թաղամասի գերեզմանոցի վրա գտնվում է Ժողովրդական կրթության կենտրոնը, գերեզմանոցին մոտ գտնված եկեղեցին երկար տարիներ որպես բանտ օգտագործելուց հետո քանդել և տեղում Դիդեբան նախակրթարանն են կառուցել»: Սափքոր (Ծապկոր, Սափըրքոր) թաղամասում գտնված հայկական գերեզմանոցն էլ լրիվ ավերել են և տեղում կառուցել մի շինություն, որը ծառայում է որպես Բիթլիսի Իմամ Հաթիփ կրոնական վարժարան:
Թեև տարբեր հասարակական շինությունները հայկական գերեզմանոցների տեղում կառուցելու հանգամանքը խիղճը վիրավորող պետական խնայողություն է, սակայն Բիթլիսի Մահալեբաշը թաղամասում գտնվող հայկական գերեզմանոցի տեղում օգոստոի 8-ին Աթաթուրքի մարզահամալիրի կառուցումն, անկասկած, ապացույց է խղճի պոռթկման և ապստամբության:

Մահացածների վրայով ճանապարհ անցավ
Դիարբեիքիրի գերեզմանոցն էլ իր պատմությունն ունի: Հայ և ասորի դիրաբեքիրցի հանգուցյալների գերեզմանոցը մնացել է Շեհիթլիք շրջանի և թաղամասի մեջտեղում: Այս գերեզմանոցն էլ է երկար տարիներ մնացել առանց խնամքի՝ ենթարկվելով գանձագողերի թալանին, սակայն ամենաողբերգականը տեղի է ունեցել Ահմեդ Բիլգիի քաղաքապետության օրոք: Դիարբեքիրցի հայերից Սարգիս Էրքենը, որպես այս ողբերգության վկա, պատմում է իր ապրումների մասին. «Ուրֆաքափըում հայերն ու ասորիները գերեզմանոցի շուրջ պատ էին կառուցել: Հորս գերեզմանն էլ էր այնտեղ: 1995 թ. քանի որ կինս հիվադ էր, Ստամբուլ գնացի: Ճանապարհ կառուցելու համար գերեզմանոցի պատը 10-15 մ դեպի ներս տեղափոխվեց: Այժմ գերեզմանոցի վրայով ճանապարհ է անցնում: Որ գերեզմանը տեր ուներ, ոսկորները վերցրեցին մի նոր գերեզմանում թաղեցին, որ գերեզմանը տեր չուներ, ոսկորները հավաքեցին, մի փոս լցրեցին: Քանի որ ես այնտեղ չէի, այժմ հայրս գերեզման չունի: Բա սա անիրավություն չէ՞: Սա մեծ անիրավություն է»:

Ջնջել հիշողությունը
Նայելով աջ ու ձախ ցաք ու ցրիվ եղած կամ դեռևս կանգուն գերեզմաններին՝ հնարավոր է հասկանալ հայ և ասորի ժողովուրդներիէ գերեզմանների մշակույթի հանդեպ ունեցած հարգանքը: Իսկ գերեզմանոցի ներկայիս վիճակը ցույց է տալիս, որ 1915 թ. տեղահանությունը դեռևս շարունակվում է: Ցանկանում են, որ Դիարբեքիրից աքսորվածների մասին հիշեցնող ինչ որ կա, ջնջվի, մոռացվի: Գերեզմանոցը որևիցե կերպ ոչնչացնելը հնարավորություն է ընձեռելու ջնջել այս հիշողությունը: Եվ ցավոք, դա ցանկացող անձանց ու կազմակերպությունների քանակը չափազանց շատ է:
Մյուս կողմից շրջանում միակ դրական օրինակը Դիարբեքիրի քաղաքաղապետարանի ներդրմամբ Մերձավոր Արևելքի ամենահին և մեծ եկեղեցիներից Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերանորոգումն ու հավատացյալների առջև դռները բացելն է: Տեղական ինքնակառավարման մարմինների նույն հետաքրքրությունը և ըմբռնումը հայերի և ասորիների վերջին գերեզմանոցի նկատմամբ էլ է ցուցաբերվելու, և եղբայրության շեշտադրումը կյանքի է կոչվելու նաև գերեզմանոցի հարցում:

Գերեզմանոց, որ մասին հիշեցին Արամ Տիգրանով
Ւր կատարած քրդերեն երգերով քուրդ ժողովրդի սիրտը գրաված Արամ Տիգրանը 2009 թ. Հունաստանում մահանալուց առաջ ցանկություն էր հայտնել թաղվել Դիաբեքիրում: Մինչ սպասում էին պետական ատյանների պատասխանին, Դիարբեքիրի քաղաքապետարանը գերեզմանի նախապատրաստությունն արդեն տեսել էր: Տարիներ շարունակ անխնամ մնացած գերեզմանոցի խոտը հնձվել, գերեզմանների միջև եղած ուղիները բացվել, տնկիները տնկվել էին: Դիարբեքիրի քաղաքապետարանը գերեզմանոցի խնամքի համար հատուկ մարդ էր նշանակել: Մարդկանց և ժամանակի խղճին մնացած գերեզմանոցը մի քանի օրվա ընթացքում բոլորովին այլ տեսք ստացավ:
Սակայն, ինչպես հայտնի է, պետությունը թույլ չտվեց, որ Արամ Տիգրանին Դիարբեքիրում ամփոփեն: Եվ գերեզմանոցի մասին կրկին մոռացան:

Վայր, որ ծամծմվել է օրենքներով և խղճով
Լոզանի պայմանագրի 42-րդ հոդվածի երրորդ կետում ասվում է՝ «Թուրքական կառավարությունը պարտավորվում է պահպանել վերոհիշյալ փոքրամասնություններին պատկանող եկեղեցիները, սինագոգերը, գերեզմաններն ու այլ կրոնական շինություններ»: Բացի այդ, քաղաքապետարանի օրենքների մեջ ևս կան գերեզմանների պահպանության և խնամքի վերաբերյալ հոդվածներ:
Սակայն գործնականում այս բոլոր օրենքները, համաձայնությունները և մարդկային կարեկցանքը հօդս են ցնդում: Գերեզմանոցի խնամքի համար պատասխանատու Օզգյուներ Իլքըլըչի մանկությունն այս գերեզմանոցում է անցել: Գանձեր որոնողների և գերեզմանոցը խմելու վայրի վերածողների հետ շատ արկածախնդրությունների միջով է անցել: Աշխատանքի դիմաց թեև քիչ, սակայն Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցուց աշխատավարձ է ստացել: Արամ Տիգրանի մահից հետո աշխատավարձը Դիարբեքիրի քաղաքապետարանն է տալիս: Հավաքում է գերեզմանոցի աղբը, ջրում է ծառերը և հնձում խոտերը: Ասում է, որ ճանապարհ կառուցելիս գերեզմանոցի ներսում անկանոն նետած տապանաքարերը պետք է ավելի կանոնավոր տեղավորել, դրա համար և թույլատվության և օգնության կարիք ունի: Բացի այդ, Իլքըլըչը նկատում է, որ գերեզմանոցի տարածքը նեղացնելուց հետո գնալով կրճատվել է նաև այցելուների թիվը. «Մարդիկ հարցնում են իրենց պապերի գերեզմանը: Եթե կա, ցույց եմ տալիս, սակայն ոմանց գերեզմանոցը ճանապարհաշինարարության զոհ է դարձել: Շատ դժվար է, սակայն ասում եմ՝ «Պապդ այլևս գերեզման չունի»: Մարդիկ Պոլսից, Եվրոպայից հաջորդ անգամ այլևս ինչո՞ւ գան այստեղ: Արդեն գերեզմաններն անգամ չկան»:

http://www.agos.com.tr/haber.php?seo=bir-garip-mezarlik-ve-yok-edilen-hafiza&haberid=8112Bir ‘garip’ mezarlık ve yok edilen hafıza » Agos
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net