Արա Գյուլերը պատմել է, թե ինչու է թաքցրել իր հայ լինելը

Թուրքական Hurriyet թերթի լրագրող Իզզեթ Չափան բացառիկ հարցազրույց է արել պոլսահայ լուսանկարիչ Արա Գյուլերի հետ:
Հարցազրույցը ներկայացնում ենք ստորև:
– Գիտեմ` հիմա այնքա՜ն բանի մասին կպատմեք, բայց ես չգիտեմ՝ որտեղից սկսեմ:
– Արա’, բա ինչո՞ւ ես եկել, նստել դեմս:
– Առաջին րոպե, առաջին գոլ (!)… Մոռացա` ինչ պետք է հարցնեի: Լավ, գոնե լրագրողների անգիր արած հարցերից սկսեմ: Խոսենք Ձեր մանկության մասին:
– Ամառային մի օր` օգոստոսի 16-ին, բռնել են մորս ցավերն, ու 6:15-ին ես եմ ծնվել: Այդ օրվանից մինչ հիմա ապրում ենք էլի:
– Աստված Ձեր կյանքը երկարացնի: Փոքր-ինչ զրուցե՞նք Ձեր հոր ու մոր մասին:
– Հայրս իրականում շապինգարահիսարցի է: Մայրս՝ պոլսեցի: Մեծ պապս միայն Քադըքոյում վեց տուն ուներ, դրա համար էլ չգիտեմ` մորական կողմս հստակ որտեղ էր բնակվում Պոլսում:
– Այսինքն` Ձեր մայրը հարուստ ընտանիքի զավակ է…
– Այո’, այդպես է:
– Իսկ հորական կո՞ղմը:
– Հորական կողմից մեկը չկար որ… 1915 թվի` հայերի տեղահանության ժամանակ աքսորվելուց հետո, նրանց ընտանիքից լուր չեն ստացել: Մարդը (հայրը) մնացել է որբ: Նրան ուղարկել են հայկական գիշերօթիկ դպրոց, դրա համար էլ ողջ է մնացել: Եթե գնացած չլիներ, նրան էլ կկոտորեին: Մեծ աղետներ են եղել այս երկրում: Աստծո անիծած երկիր էր. պարզ չէր՝ երբ ինչ կլինի:
– Ինչևէ, մի կողմ թողնենք երկիրը, վերադառնանք Ձեր հորը…
– Դեղատան տեր, հարուստ մարդ էր: Այն ժամանակ Պոլսում ընդամենը 4-5 դեղատուն կար, ու այսօրվա նման չէր, որ խանութի նման մտնեիր ու ուզածդ գնեիր: Դեղերը պատրաստվում էին դեղատան հետնամասում: Հայրս մեծ քիմիկոս էր:
– Ձեր տանն ինչպիսի՞ մթնոլորտ էր:
– Այն ժամանակ այստեղի հայերն ապրում էին ֆրանսիացի ընտանիքների նման: Ինտելեկտուալ էինք: Ամեն մեկս առնվազն 2-3 լեզվով էինք խոսում: Ինձ էլ միշտ ամենալավ դպրոցներն են ուղարկել:
– Իսկ Դուք քանի՞ լեզու գիտեք:
– Թուրքերեն, ֆրանսերեն, անգլերեն, հայերեն: Մնացածը չհաշվեմ հիմա, ս… արա:
– Ես Ձեզ չեմ պատկերացնում` դասարանում նստած դաս անելիս: Իսկապես, ինչպիսի՞ աշակերտ էիք:
– Ինչպիսի՞ն պետք է լինեի՝ անհնազանդի մեկը: Երեք անգամ մնացել եմ նույն դասարանում: Եթե ինձ հարցնես` նույն դասարանում չմնացածից մարդ դուրս չի գա: Միշտ ինչ-որ վախ կա աշխատասեր աշակերտների մեջ, դրա համար էլ միշտ սովորում են:
– Տանեցիներն ի՞նչ էին ասում Ձեր՝ մարդ դուրս գալու վերաբերյալ այս «տեսակետի» մասին:
– Որպեսզի փողոցում ավարայություն չանեմ, հայրս ինձ աշխատանքի տեղավորեց դպրոցի անկյունում գտնվող «Իփեք» կինոընկերությունում: Տնօրենը՝ Իհսանը, հորս դեղատան ընկերն էր:
– Իսկ ի՞նչ գործ էիք անում կինոընկերությունում:
– Ի՞նչ գործ պետք է անեի, արա’, ինչ տալիս էին: Այնտեղ աշխատողները` բոլորը, բացի ինձնից, ռեժիսոր դարձան: Իմ արկածներն այնտեղ կիսատ մնացին:
– Ինչո՞ւ:
– Նոր կինոնկարի տրեյլերի ցուցադրման համար տասնյակ ընկերություններ էին հրավիրել: Ցուցադրության ընթացքում որ բացեցի դուռը, տեսա՝ ամեն տեղ այրվում է, հրդեհ է շենքում: Հրշեջների կողմից փրկված ամենավերջին մարդը ես էի: Մայրս այդ օրը անհանգստությունից շաքարախտ ստացավ: Հայրս էլ այլևս թույլ չտվեց դրանով զբաղել:
*Արա Գյուլերը պատմում է, թե ինչպես է մասնակցել հեքիաթի մրցույթի՝ օգտագործելով կեղծ անուն (Ալի Իհսան Այգուն), որում զբաղեցրել է առաջին տեղը*
– Իսկ ինչո՞ւ եք կեղծել Ձեր անունը:
– Ոնց թե ինչո՞ւ: Որպեսզի հայ լինելուս պատճառով գործիս առաջ ձեռնափայտ չդնեն (չխոչընդոտեն): Բայց մրցույթում հաղթելուց հետո գնացի և ասացի՝ իմ անունը Արա Գյուլեր է:
– Ծանոթացե՞լ եք Աթաթուրքի հետ:
– Ֆլորիա պալատի կողքին՝ հանրային ծովափի մոտ, տուն ունեինք: Աթաթուրքն էլ երբեմն գալիս և ծովն էր մտնում: Տեսել եմ նրան, քանի որ միշտ այնտեղ էր նստում` իր զոլավոր լողազգեստով: Այդ ժամանակ դեռ երեխա էինք: Չգիտեինք՝ ով էր:
– Գոնե հետո ծանոթացա՞ք:
– Արա’, ի՞նչ ծանոթանալ: Ասում եմ՝ երեխա էի, չի հասնո՞ւմ տեղ: Մի հատ ջարդված նավակ ուներ, ես էլ դրա հետևը բռնած լողացող երեխաներից մեկն էի: Եղած-չեղածը սա է:
– Խոսենք լրագրողի «վիրուսով» վարակվելու մասին:
– Երբ կինոընկերությունն այրվեց, հայրս ինձ «Նոր Պոլիս» պարբերականում գործի դրեց: 1950 թվականին լրագրող դարձա: Դրանից հետո էլ ընկա ք…ի մեջ, հասա այս օրերին:
– Այսինքն` սեպտեմբերի 6-7-ի դեպքերի ժամանակ Դուք լրագրող էիք: (1995 թվականի սեպտեմբերի 6-7-ը լուրեր էին տարածվել, թե ռմբակոծվել է Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի տունը` Սելանիկում, որից հետո Թուրքիայի գրեթե բոլոր շրջաններում բողոքի ցույցեր սկսվեցին և հարձակումներ Թուրքիայում ազգային փոքրամասնությունների, այդ թվում` հայերի վրա: Պոլսի ցույցերի ընթացքում գրանցվել են զոհեր):
-Իհարկե, այդ օրերը շատ լավ եմ հիշում: 1995 թվականն էր: Ժողովրդական պարերի տարածման և պահպանման համար հանձնախումբ կար: Պետք է ելույթ ունենային Աչըքհավա թատրոնում: Իմ պարտականությունն էլ նրանց լուսանկարելն էր: Ինչևէ, ճամփա ընկա դեպի Իսթիքլալ փողոց: Մեկ էլ ի՞նչ տեսնեմ՝ ամենուրեք ջարդուխուրդ են անում:
– Իսկ ի՞նչ արեցիք:
– Թաքսիմի կինոթատրոնի դիմաց մի սրճարան կար՝ պատշգամբով: Արագ այնտեղ պատսպարվեցի: Դրսում բոլորը գոռում են իրար վրա, խանութների ապակիներն են ջարդում, կարճ ասած՝ կատարյալ քաոս: Ժողովուրդը խանութների ջարդված ցուցափեղկերից ներս էր մտնում և նոր զգեստներով դուրս գալիս: Խոշոր-խոշոր մարդիկ երեք վերարկու իրար վրայից էին հագնում: Թալան էր, բացահայտ թալան:
-Կատարյալ խայտառակություն…
– Մեհմեդ Ջեմալի հիշատակին «Գիլդա» անունով զարդերի խանութ կար: Երբ գնում էինք, փորձում էին մեզ խոչընդոտել` ասելով. «Սա Ջեմալ փաշայի խանութն է»: «Գիլդա» անունը թուրքական չէ: Ի՞նչ է նշանակում Գիլդա» ասելով՝ դա էլ քանդեցին: Եթե այդ մտածելակերպն այսօր լինի՝ ամբողջ Թուրքիան կքանդվի: Մեկ խանութ անգամ չի մնա, քանի որ ուր նայում ես` գյավուրի անվանումներ են:
– Ձեր միտքն էլ Ձեր դեղատան կողմն էր…
– Սեպտեմբերի 6-ի դեպքերն սկսվեցին կեսօրից հետո, և մինչև սեպտեմբերի 7-ի առավոտ ավերվել էր 73 եկեղեցի, 2 վանք, գործարան և 5538 սեփականություն, սակայն Բեյօղլուում գտնվող միակ խանութը, որ ձեռք չէին տվել, հորս դեղատունն էր:
– Բախտավոր է եղել…
-Արա’, ի՞նչ բախտ: Մեր դեղատունը վերածել էին շտապօգնության կենտրոնի, դրա համար էլ չէին քանդել: Բոլոր վիրավորներն այնտեղ էին: Դեղատունն էլ չէին քանդել, քանի որ իրենց ձեռնտու է եղել: Թե չէ շրջակա բոլոր խանութները թալանել էին: Պրիմիտիվ երկիր էր, է~, պրիմիտիվ:
– Նախկին վարչապետերից Ադնան Մենդերեսի հետ շատ ժամանակ եք անցկացրել…
– Մի’ ասա: Ադնան Մենդերեսն ինձ դիվադադար է արել այդ ժամանակ:
– Խեր լինի, ինչո՞ւ:
– Բռնագրավումների ժամանակ միշտ ուզում էր` կողքին լինեմ, էլ ինչո՞ւ:
– Մինչդեռ Դուք այնքան էլ նման չեք մարդու, ով կմնա իր չցանկացած տեղում:
– Այդ ժամանակ «Հայաթ» ամսագրում էի աշխատում: Առաջին հրատարակման ժամանակ մտածում էինք՝ 100.000 հատ կվաճառվի, այդպես էինք հաշվարկն արել: Բայց երբ 400.000 հատ վաճառվեց, ընկանք ք…ի մեջ: Պատկերացրու` թղթերը Հունգարիայից են գալիս…
– Դուք էլ նորերը պատվիրեիք…
– Արա’, դու հասկանո՞ւմ ես խոսքը որ ժամանակաշրջանի մասին է: Տպագրված թղթերի բաշխումը կապված էր պետության հետ: Իրենց ուզած լուրերը չհրատարակողներին թուղթ-մուղթ չէին տալիս: Մենք էլ ստիպված էդ շան տղերքի ջրով էինք գնում: Ու քանի որ Ադնան Մենդերեսը ինձ սիրում էր, նրան «յուղվելու» գործն ինձ էր տրված: Դրա համար էլ` ուր գնում էր, ես հետևում էի նրան:
Թարգմանությունը՝ Արազ Գայմագամյանի
http://www.yerkir.am/am/news/73514.htm