Դարի կողոպուտը. Հայոց ցեղասպանության առաջնային նպատակներից մեկը հայերի հսկայական հարստությունը խլելն էր. Անահիտ Աստոյան

Մատենադարանի ավագ գիտաշխատող Անահիտ Աստոյանը, ով 7 տարի շարունակ հայկական, թուրքական և այլ օտար աղբյուրներում ուսումնասիրել է 1914-23 թթ. Օսմանյան կայսրությունում հայերի ունեզրկումը, փաստում է, որ Հայոց ցեղասպանության առաջնային նպատակներից մեկը հայերի հարստությունը խլելն էր, որովհետև 1-ին համաշխարհային պատերազմից առաջ հայերը, թե՛ որպես արհեստավորներ, թե՛ որպես դրամատերեր, ազդեցիկ դիրք էին գրավում Օսմանյան տնտեսության մեջ: Արդյունաբերությունն ու, մանավանդ, առևտուրը հայերի ձեռքում էր: Երիտթուրքական իշխանությունները խիստ մտահոգված էին, որ հայերի տնտեսական հզորացումը կբերի նաև քաղաքական հաղթանակների: Նրանք իրենց գաղտնի ժողովներում քննարկում էին հայերի վերացումով տնտեսությունը թրքացնելու և հայերի ունեցվածքը յուրացնելու ծրագրեր:
Օսմանյան տնտեսության մեջ հայերի ներդրումը 69-80%-ի էր հասնում, իսկ օտար աղբյուրները անգամ 90%-ի մասին են վկայում:
Ունեզրկման ծրագիրն իրականացնելու համար թուրքերն անգամ հատուկ օրենսդրություն մշակեցին: 1915 թ. հունիսի 1-ին հրապարակվեց «Տեղահանության մասին օրենքը», որի գործադրմամբ մեկ ու կես միլիոն հայ տեղահանվեց և բնաջնջվեց: Հունիսի 10-ին հրապարակվեց «Հայերի լքյալ գույքերի» հետ վարվելու մասին 34 հոդվածից բաղկացած հրահանգները, որից հետո նույն թվականի սեպտեմբերի 13-ին արդեն Օսմանյան խորհրդարանի մակարդակով ընդունվեց «Լքյալ գույքերի օրենքը»: Այսպիսով, օրինականացվեց հայերի լքյալ գույքերի յուրացումը: Թուրքական իշխանությունը պնդում էր, որ այս ամենը ստեղծված է հայերի իրավունքների պաշտպանության համար: Բայց դա զանգվածային կողոպուտը զսպելու և իրենց գանձանակը լցնելու համար էր արվում: Իհարկե, եղավ նաև զանգվածային վայրի կողոպուտ, որովհետև հնարավոր չէր զերծ մնալ դրանից: Օրինակ` թուրքական «Ալեմդար» թերթի խմբագիր Րեֆի Ջևադ բեյն ասում է, որ ըստ իր համոզման, հայերի նկատմամբ թուրքերի ատելությունը ոչ քաղաքական է, ոչ էլ կրոնական, այլ միայն տնտեսական: «Ես 1915-ից հետո շրջեցի Թուրքիայով և չգտա թուրքական մի տուն, ուր չլիներ հայկական կահ-կարասի, գորգեր, ունեցվածք»,-ասել է թուրք խմբագիրը: Այդպես է նաև այսօր: Նույն օրենքով յուրացվեց նաև դրամատներում եղած հայերի գումարները: 1,5 միլիոն հայի ունեցվածքը ֆանտաստիկ թիվ էր, մարդու ուղեղի մեջ չտեղավորվող, որովհետև հարյուրամյակներով ստեղծած արժեքներ էին: Հայերը միշտ խնայասեր են եղել, դարեդար հավաքել են, կուտակել թոռների համար: Բացի դրանից՝ միայն ոսկով ու փողով էր հնարավոր ամբարտավան թուրքի ձեռքը բռնել:
Հայտնի է 1919-ի ազգային միացյալ պատվիրակության թողած տեղեկագիրը, որը արևմտահայության նյութական կորուստները 1919թ. համարժեքով գնահատում է 15 միլիարդ ֆրանկ, բայց դա շատ մոտավոր է: Ի վերջո, հայերի ունեցվածքի կողոպուտը շարունակվեց նաև քեմալական շրջանում, այս շրջանում թալանվեցին կայսրության ամենահարուստ հայկական համայնքները` Իզմիրը և Պոլիսը, որոնք 1922-ին մաքրեցին հայերից ու հույներից: Իսկ հետո Օսմանյան կայսրությունն անմիջապես օրենք ընդունեց, որ հայերն իրավունք չունեն հետ գալու, նրանց նաև զրկեցին քաղաքացիությունից, և ամբողջը մնաց թուրքերին:
Անահիտ Աստոյանն իր ուսումնասիրություններից մի քանի զարհուրելի տվյալ է բերում: Կոստանդնուպոլսի փոքրիկ արվարձաններում, օրինակ, ըստ թուրքական թերթի տվյալների, բռնագրավվել է հայերի ձիթենու այգիները, մի այգին ուներ 4000, մյուսը` 30 000 ձիթենի: Եվ իրենք այդ ամբողջը կտրել են, խաշնարած են, ի վերջո: Աստոյանն ասում է` թուրքերին շատ մարդասեր չկարծեք, հայերից ով փրկվել է, փրկվել է փողով: Իզմիրը չի տեղահանվել, որովհետև հույներն ու հայերը մեծ կաշառքներ են տվել: Եղել են մարդիկ, որ 2 օրը մեկ փող են տվել, որ իրենց տներից չհանեն: Այսինքն` խոսքն ահռելի գումարների մասին է: Մարդիկ գումար էին տալիս տանջամահ չլինելու, պարզապես գնդակահարվելու համար: Քարավանները կամրջից անցնելու համար փող էին տալիս, որ գետը չթափվեն: Վճարում էին, որ իսլամ ընդունեն ու չսպանվեն: Ըստ Թաներ Աքչամի, հայերին վտարելուց հետո երկրիը 200 տարի հետ ընկավ, որովհետև ոչ մի հարցում լավ մասնագետ չմնաց:
Ավազակախմբերում բանտերից ազատված հանցագործներից 300 000 թուրք ու քուրդ է ներգրավված եղել: Նրանց քրեական հետապնդումից ազատել են միայն մի պայմանով` որ թալանեն հայկական գյուղերը, սպանեն հայերին, բայց թալանածի կեսը կենտրոն ուղարկեն: Թուրքական «Սաբահ» թերթը վկայում է, որ ամեն մի հանցագործ 15 000 հնչուն ոսկի է ստացել: Իսկ պայքարելն ահավոր դժվար, գրեթե անհնար էր, որովհետև ցեղասպանությունը փայլուն ծրագրավորված էր` սկզբում զրկել են մարտական ուժերից` 300 000 զինվոր տարան բանակ, հետո ազգին զրկեցին մտավորականությունից, ապա` հավաքեցին զենքերը: Հետևը սուր, առաջը` ջուր, հայերն այլընտրանք չունեին:
Անտանտի երկրների ճնշման տակ 1920-ի հունվարի 8-ին Օսմանյան կայսրությունը որոշում ընդունեց վերապրածներին վերադարձնել իրենց ունեցվածքը և հատուցում իրականացնել: 1920-ի Սևրի դաշնագիրն անվավեր ու անօրինական համարեց թե՛ տեղահանության, թե՛ լքյալ գույքերին տիրանալու օրենքները: Հայերը, հավատալով եվրոպացիներին, խանդավառված վերադարձան, մանավանդ Կիլիկիա վերադաձան 160 000-ը` հույս ունենալով, որ անկախություն ձեռք կբերեն: Անահիտ Աստոյանը փաստում է, որ այդ ժամանակվա Պոլսո մամուլում զետեղված են պարտված Թուրքիայի խոստովանությունները:
Թուրքական պետությունն այդ ժամանակ ահռելի պարտքերի տակ էր, բացի այդ, մտավ պատերազմի մեջ ու պարտվեց: Ահռելի ռազմական տուրքերը, պատերազմական ծախսերը` ամբողջը հայկական ունեցվածքով է մարվել: Միայն 5 միլիոն հնչուն ոսկի վճարել են որպես ռազմատուգանք, և թուրքերն իրենք են ասում, որ դա հայերի լքյալ գույքերից ստացված գումարն է: Թուրք պատմաբան Ալի Սաիդ Չաթինօղլուն տպագրել է 1914-18 թվականների թուրքական պետական բյուջեի աճը: Այն աննախադեպ աճ է արձանագրում հայկական ունեցվածքի հաշվին:
Քեմալն ազգայնական շարժման մասնակիցներին ասում էր` էֆենդիներ, դուք մեզ պիտի օգնեք, վաղը հայերը հետ կդառնան, և ձեր վերցրածը հետ կուզեն: Ու բոլորը դուրս եկան իրենց իսկ ավարը պահպանելու, դրա համար քեմալական ջարդերն ավելի սարսափելի էին: Նրանք խնդիր ունեին նաև իրենց գողացած հայ կանաց ու որբերին պահելու: Ըստ Մորգենթաուի տվյաների` 250 000 հայ կին է եղել թուրքական հարեմներում, որոնց հաճախ վաճառել են:
Հայերի ունեցվածքի կողոպուտին մասնակցել են նաև օտարները` մանավանդ եվրոպական ապահովագրական ընկերությունները, որոնք գործում էին Թուրքիայի տարածքում: Անահիտ Աստոյանն ասում է, որ իր ուսումնասիրությունների արդյունքում գտել է 63 օտար ապահովագրական ընկերություն, որոնք յուրացրել են մեր ունեցվածքը: Դրանց թվում է ամերիկյան հայտնի «Նյու-Յորք լայֆը», ֆրանսիական «Ունիոնը», «Լա Ֆոնսիեր» և այլ ընկերությունները, 22 անգլիական ընկերություն և այլն: Հայերը չեն վստահել թուքերին և ապահովագրել են իրենց կյանքն ու ունեցվածքը օտար գործակալություններում: Նույնպես վարվել են նաև օտար դրամատները, որտեղ յուրացվել են տեղահանված հայերի հսկայական գումարները:
Մատենադարանի ավագ գիտաշխատող Անահիտ Աստոյանն իր 7-ամյա աշխատանքն ամբողջացրել է մի գրքում, որը հրատարկվել է ` 2013-ին: «Դարի կողոպուտը. Հայերի ունեզրկումը Օսմանյան կայսրությունում 1914-19 թթ», այսպես է կոչվում այն գիրքը, որտեղ ամփոփված է Օսմանյան կայսրությունում ապրող հայերի ամբողջ ունեցվածքի մասին ինֆորմացիան և նրանց ունեզրկումը: Տիկին Աստոյանը իր աշխատությունը հրատարակելիս շատ է ուսումնասիրել օտար աղբյուրներ ու փաստաթղթեր` ամերիկյան, ավստրոհունգարական, իտալական, ֆրանսիական, թուրքական և այլն: Մեծապես օգտվել է ռուսահայ մամուլից, որովհետև զինադադարից հետո մամուլը շատ հետաքրքիր նյութ է պարունակում, մանավանդ` թուրքական մամուլի արտատպումները: Ինֆորմացիայի հայթայթման համար մեծապես օգնել են թուրք պատմաբանները: Վերջին տարիներին, զարմանալիորեն, թուրք պատմաբանները սկսել են անդրադառնալ այս թեմային: Նրանք այս թեմայով արդեն 5 գիրք են հրատարակել: Օրինակ` Նևզաթ Օնարանի «Հայերի ու հույների ունեցվածքի թրքացումը» գիրքը:
Անահիտ Աստոյանի «Դարի կողոպուտը. Հայերի ունեզրկումը Օսմանյան կայսրությունում 1914-19 թթ» գիրքը մինչև տարեվերջ կհրատարակվի նաև անգլերենով:
Սառա Գալստյան
http://nyut.am/archives/248337