Ֆաթիհ Աքընի ֆիլմն ուշացած է. Համիդ Դաբաշի

Al Jazeera-ում լույս է տեսել Նյու Յորքի Կոլումբիայի համալսարանի պրոֆեսոր Համիդ Դաբաշիի հոդվածը, որում նա անդրադառնում է գերմանաբնակ թուրք ռեժիսոր Ֆաթիհ Աքընի «Սպի» ֆիլմին: Դաբաշիի կարծիքով՝ Հայոց ցեղասպանության մասին էպիկական ֆիլմերի ու պատմությունների շարքում այն բավական համեստ է և ուշացած: Հոդվածը որոշ կրճատումներով թարգմանաբար ներկայացված է ստորև:
1980-ականների սկզբին ես բավական հաճախ էի այցելում Ժնև՝ տարեց Մոհամմադ Ալի Ջամալզադեհի (1892-1997թթ.) մոտ: Նա գրականության աշխարհում լեգենդար դեմք էր: Պարսկական ժամանակակից գեղարվեստական գրականության հիմնադիր հայր Ջամալզադեհը ծագումով հայտնի հեղափոխական ընտանիքից էր. նա Իրանից մեկնել էր Եվրոպա, որտեղ անցկացրել էր կյանքի մեծ մասը՝ գրելով նշանակալի աշխատություններ, որոնք դրեցին պարսկական մոդեռնիստական գրականության հիմքը:
Ջամալզադեհի հետ իմ հանդիպումները եղել են գերազանցապես այն պատճառով, որ այդ ժամանակահատվածում հետաքրքված էի պարսկական մոդեռնիստական արձակով, որի մասին նա ուներ հանրագիտարանային գիտելիքներ:
Հիշում եմ՝ մեր հանդիպումներից մեկի ժամանակ նա պատմեց ինձ Բեռլինից Բաղդադ իր մի ճամփորդության մասին, որը տեղի էր ունեցել Առաջին աշխարհամարտի սկսվելուց հետո. այդ ժամանակ նա առաջնորդում էր իրանցի մտավորականներին, որոնք Իրանում Սահմանադրական հեղափոխության (1906-1911թթ.) ժամանակ ապրում էին Բեռլինում:
Բաղդադից Բեռլին վերադարձի մասին պատմության ամենաթեժ պահին նա ասաց, որ օսմանյան տարածքներով ձիակառքով անցնելիս իր շուրջը նկատել էր կտրված շիկահեր գլուխներ:
«Հայեր էին»,- անվրդով ասաց նա: Մեր խոսակցությունը Հայոց ցեղասպանությանը չէր վերաբերում, սակայն Ջամալզադեհի նկարագրած տեսարանն այնքան ուժեղ էր տպավորվել նրա ուղեղում, որ նա կանգ առավ դրա վրա մի քանի րոպեով, և մի քանի անգամ կրկնեց հետևյալ արտահայտությունները՝ «կտրված շիկահեր գլուխներ» և «հայեր էին»:
Շրջադարձային պահ
Թուրքիայում Հայոց ցեղասպանության մասին խոսելու վրա տաբու է դրված: Կան թուրք ազգայնականներ, որոնք կտրականապես հերքում են, որ Հայոց ցեղասպանություն է եղել: Այս համատեքստում գերմանաբնակ թուրք ռեժիսոր Ֆաթիհ Աքընի՝ Հայոց ցեղասպանության մասին նկարահանած էպիկական ֆիլմը ազդարարում է առանձնահատուկ կարևոր շրջադարձային պահի մասին: Ինչպես Հասան Ջեմալի «1915. Հայոց ցեղասպանություն» մեծ տարածում ստացած գրքի դեպքում, ու նաև՝ ինչպես ընդունում է Ֆաթիֆ Աքընը, ինքն առաջին թուրքը չէ, որը դիմում է այս հարցին: Լրագրողներ, արտիստներ, հանրային գործիչներ և այլք խոսում են Արևելյան Անատոլիայում (Արևմտյան հայաստանում-Ակունքի խմբ.) հայերի սպանդի մասին, և հարցի վրա դրված տաբուն Թուրքիայում ավելի թույլ է:
Սակայն գուցե մասշտաբային այս ֆիլմի ցուցադրությունը եվրոպական գլխավոր փառատոնում (Վենետիկ – 2014) ազդարարում է հանրային բանավեճում հեղափոխական պահի մասին: Անշուշտ, Թուրքիայում ամեն ինչ չէ հասուն և պատրաստ հայերի պնդումների հանրային ճանաչման համար, և Աքընի հասցեին արդեն մահվան սպառնալիքներ են հնչել:
Աքընի «Սպի» ֆիլմի թերևս ամենասուր պահը դրա պատմողական կառուցվածքն է, որը ներկայացնում է հայկական սփյուռքի պատմությունը՝ վերջինիս ազգային տրավմայից հետո: Պատմությունը որպես մեկնարկային կետ սահմանելով 1915-ի ցեղասպանությունը՝ այնուհետև շրջում է աշխարհով մեկ՝ Թահիր Ռահիմ/Նազարեթ Մանուկյանի հետևից, որը վերապրել է ջարդերն ու այժմ փնտրում է իր կորած զավակներին: Նրա որոնումները Օսմանյան կայսրությունից հասնում են Հավանա, ապա՝ Հյուսիսային Դակոտա:
Ֆիլմը համեմատական եզրեր է ստեղծում Ատոմ Էգոյանի «Արարատ» (2002թ.) կատարյալ ֆիլմի հետ, որն անդրադառնում է Հայոց ցեղասպանությանը կինեմատոգրաֆիական տեսանկյունից շատ ավելի ավարտուն և հանդուգն ռեժիսորական վստահությամբ, և որից հետո Հայոց ցեղասպանության մասին բոլոր մեծ պատմությունները թուլանում են: Կինոաշխարհի հին վարպետներին դասակարգելու փոխարեն՝ Աքընը պետք է շատ ավելի ուշադիր դիտած լիներ Ատոմ Էգոյանի ֆիլմը, որպեսզի սովորեր, թե ինչպես չէր կարելի պատմել այդ պատմությունը:
Աքընի ֆիլմը չափազանց ուշացած է, և նրա պատմությունը՝ վիզուալ տեսանկյունից չափազանց համեստ՝ հուզական այդ խճճված աշխարհին մոտենալու ու տեղ զբաղեցնելու համար:
Աշխարհի և կինոյի պատմության այս փուլում այլևս կարևոր չէ, թե արդյոք Թուրքիայում ինչ-որ պաշտոնյա ընդունում է կամ չի ընդունում, որ Հայոց ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել: Կարևոր է այն, թե ինչի են հասել հայ գիտնականների, պատմաբանների, բանաստեղծների, վիպասանների, լրագրողնրի, ռեժիսորների մի շարք սերունդներ՝ նրանք անմահացրել են ողբերգությունը՝ այն կցելով համաշխարհային պատմության մյուս ոճիրներին (Ռուանդայից, Բոսնիա և Պաղեստին), և կարևոր է այն, թե որտեղ է ամենաուժգին ձևով անմեղ այդ նահատակների մասին հիշողությունն արձագանքում՝ Մոհամմադ Ալի Ջամալզադեհի պես գրական հսկայի կայծկլտուն ենթագիտակցության մեջ, երբ նա հիշում է իր սեփական հայրենիքի փորձություններն ու արհավիրքները:
http://civilnet.am/al-jazeera-hamid-dabashi-fatih-akin-cut-epic-too-late/