Վահրամ Փափազյան՝ հայրենիքից աքսորված Օթելլո

Լորա Սարը
Այսօր Հայաստանում Շեքսպիր ասելիս դեռևս առաջին մարդը, ում անունը մարդու միտքն է գալիս, Վահրամ Փափազյանն է: Իր դերասանական վարպետությամբ Ռուսաստանը նվաճած այս մարդը, ափսոս, մինչև վերջին շունչը Պոլիս վերադառնալու և այնտեղ թատրոն հիմնելու հույսով էր ապրում:

Մուհսին Էրթուղրուլը Փափազյանի մասին ասել է՝ «Օթելլոյի դերում, Փափազյանից բացի, ոչ ոք չի կարող ներկայանալ»: Նայելով Փափազյանի` արկածախնդրությամբ լի կյանքին՝ մարդ տխրում է, որ նրա մասին այսքան քիչ տեղեկություն կա: 2014 թ. մայիսի 9-ին 19-րդ դարի Պոլսի թատերական փառատոնի շրջանակում Ստամբուլում տեղի ունեցավ «Երկու մարդ, երկու աշխարհ, մեկ բեմ՝ Մուհսին Էրթուղրուլ և Վահրամ Փափազյան» խորագրով միջոցառումը: Բողազիչի համալսարանի բեմական արվեստի միությանն ու Բերբերյան թատերախմբին միավորած կես ժամ տևողությամբ «Մուհսին և Վահրամ» խորագրով բեմադրությունից հետո, որը քննության էր առել Փափազյանի և Էրթուղրուլի ընկերությունը, բանախոսներ Պողոս Լևոն Զեքիյանը, Այշեգյուլ Չելիքը և Արծվի Բախչինյանը ունկնդիրներին ներկայացրեցին թուրքիացի այս երկու վարպետի արվեստն ու թատրոնի բեմում անցած կյանքը: Ինչպես ասաց «Մուհսին և Վահրամ» ներկայացման հեղինակ, միևնույն ժամանակ ներկայացման մեջ Մուհսին Էրթուղրուլի դերում հանդես եկած Ֆըրաթ Գյուլլուն, համացանցում «Վահրամ Փափազյան» փնտրելու դեպքում որոնման արդյունքում գտնվում է մեկ այլ Վահրամ Փափազյան, ում որպես մարմնամարզիկ Օսմանյան կայսրությունից առաջին անգամ ուղարկել են` մասնակցելու Օլիմպիադային: Մինչդեռ դերասան Վահրամ Փափազյանի` արկածներով լի կյանքի, արվեստի, և գործունեության վերաբերյալ այսքան քիչ տեղեկությունը մարդու ցավ է պատճառում: Այս միջոցառման կապակցությամբ մենք էլ ցանկացանք, ներկայացնելով Վահրամ Փափազյանի կյանքը, որին ավելի մոտիկից ծանոթանալու հնարավորություն ենք ունեցել, չափն անցնելով` մեզ իրավունք վերապահել փրկել ձեզ նրա մասին ուշ լսելու հավանական տխրությունից: Համեցեք…
Վահրամ Փափազյանն, ով համարվում է Սովետական Միությունում շեքսպիրյան լավագույն դերասանը, ծնվել է 1888 թ.` Պոլսում: Աղբյուրները վկայում են, որ միջին խավին պատկանող ընտանիքից սերող Փափազյանի հայրը Բերայում զբաղվել է արդուկի գործով, սակայն նրա մոր վերաբերյալ որևէ տեղեկություն գտնելն անհնար է: Մյուս կողմից հայտնի է, որ Փափազյանը իտալացի կաթնամայր է ունեցել, ով եղել է նախկին բալերինա: Ասում են` չարաճճի երեխա Փափազյանին հանդարտեցնելու միջոցը նրան անընդհատ պատմվածքներ կամ հեքիաթներ պատմելն է եղել, փոքրիկ դերասանը իրեն հանգստացնելու ուղին գտնում է անցորդների համար ներկայացումներ պատրաստելու մեջ: Ինչպես ասվում է հայտնի թևավոր խոսքում՝ «մեծ մարդ է դառնալու երեխան», փոքր հասակից ի վեր Փափազյանը ցույց էր տալիս, որ ցանկանում է իրեն նետել բեմերը և յուրաքանչյուր մեծ արվեստագետի պես` ջանք ու եռանդ չէր խնայում նպատակին հասնելու համար: Հայրը, որ ցանկանում էր՝ որդին բժիշկ դառնա, կտրականապես դեմ է արտահայտվում դերասան դառնալու մտքին, սակայն ո՛չ հայրը, ո՛չ էլ գերդաստանից որևէ մեկը չեն կարողանում հետ պահել 20-րդ դարի խոշորագույն ողբերգակ դերասան համարվող երիտասարդին: Երբ Վահրամը Ֆրանսիս Կոպեի «Դարբինների գործադուլը» բանաստեղծությունն արտասանելով` պարգևատրվում է Իտալիայի արտակարգ և լիազոր դեսպանի կողմից, դեռևս «սևուկ և սիրելի» երեխա էր: Բացի այդ, «Դարբինների գործադուլը» ասելիս անմիջապես հիշում ենք Ենովք Շահենին, ով հետագայում դառնալու էր Փափազյանի և՛ գործընկերը, և՛ ամենամտերիմ ընկերը: 1915 թ. Շահենի համար բեմի վարագույները ընդմիշտ փակվելիս նրանից ավելի բախտավոր Փափազյանը, փախչելով Օդեսա, հայտնվելու էր Սովետական Միության երկաթե վարագույների հետևում:
Վտարված Վահրամ
Վերադառնանք Փափազյանի մանկությանը… 1902 թ. Եսայան դպրոցն ավարտելով` Մոդայի Մխիթարյան դպրոցում կրթությունը շարունակող դերասանին 1905 թ. ուղարկում են Վենետիկ` հոգևորական դառնալու, սակայն սա միայն պատճառ է հանդիսանում, որ նրան տան «վտարված Վահրամ» մականունը: Մուրադ Ռաֆայելյան քոլեջում միայն 3 ամիս է կարողանում մնալ: Դերասանը, ինչպես պատմում են, մի գիշեր թատրոն գնալու համար փախչում է դպրոցից և այդ օրվանից ի վեր մնում է թատրոնում: Իտալիայում և Ֆրանսիայում թատերական կրթություն ստանալու հետ մեկտեղ տարբեր թատերախմբերի հետ բեմ է բարձրանում: Փափազյանը, ով աշակերտել է նաև իտալացի դրամատուրգ Էրմետե Նովելլիին, խաղացել է նրա իսկ հիմնած Ֆրանսիական թատրոնի (Comédie Française) ներկայացումներում: Փափազյանի մասին ասում էին. «Եթե մնար Իտալիայում, կդառնար մեր թատրոնի աստղը», իսկ Փափազյանն աչքերը հառում է մինչև բեմերի և համր ֆիլմերի թերևս ամենանշանավոր դերասանուհի Սառա Բեռնարդին, ով հայտնի էր նաև «Սուրբ Սառա» անվամբ: Բեռնարդը չէր կարող բավարարվել լոկ Փափազյանի աչքերը գովելով:
Դերասանի` 1908 թ. Պոլիս վերադառնալուց մեկ ամիս անց հռչակվում է երկրորդ սահմանադրությունը: Նույն ամռանը 1896 թ. Օսմանյան բանկի գրավումից հետո տեղի ունեցած ջարդերի պատճառով սպանված հայերի համար Շիշլիի գերեզմանոցում կազմակերպված միտինգի ժամանակ Փափազյանն արտասանում է Դանիել Վարուժանի «Ջարդ» բանաստեղծությունը, որը նվիրված էր 1896 թ. կոտորածին: Աբդուլ Համիդի բռնաճնշումների ընթացքում դժվարությունների հանդիպած և փակված թատրոնները II սահմանադրության ժամանակ վերաբացվում են. Փափազյանը բարձրանում է Պոլսի բեմերը:
Հսկայական աչքերը 40 դերասան արժեն
Հանդիսատեսը վերջապես Վահրամ Փափազյանի հետ ծանոթանում է Համլետի դերով, որի թարգմանությունը կատարել էր օսմանյան մտավորական Աբդուլլահ Ջևդեթը` Աբդուլ Համիդին՝ մեկ այլ անվամբ Կարմիր սուլթանին դեմ լինելու համար Եգիպտոս աքսորի ժամանակ: Ներկայացումը բեմադրվում է 1911 թ. Օդեոն թատրոնում, որը գտնվում էր ներկայիս Սինեփոփ կինոթատրոնի շենքում: Փափազյանը չի բավարարվում լոկ Համլետի դերով հանդես գալով, միաժամանակ անձամբ ցուցաբերում է Պոլսում «Համլետի» թուրքերեն թարգմանությունը բեմադրելու նախաձեռնություն: Հավանաբար, ցայսօր օսմանյան թատրոնում Համլետի դերով հանդես եկող մյուս նշանավոր դերասանը, ում հանդիսատեսը սովոր էր տեսնել, Պետրոս Ադամյանն էր: Նման իրավիճակում հայ մտավորականությունը ուզած-չուզած սկսում է Փափազյանին նմանեցնել Ադամյանին, համեմատականներ անցկացնել: Ադամյանը գրեթե վերակենդանանում է Փափազյանի միջոցով:
«Համլետ» ներկայացման մեջ քահանայի դերով հանդես եկող Վ. Ֆելեքյանը Փափազյանի վերաբերյալ ասում է. «Նրա հսկայական աչքերն անգամ 40 դերասան արժեն: Նա` մինչև որոշակի տարիք, Ադամյանի նման գեղեցիկ չէր, սակայն միանգամից սկսեց աչքի ընկնել և գնալով ավելի փայլել: Օլիմպիական գեղեցկություն ուներ: Հունական արձանների պես…»: Փափազյանի՝ Ադամյանից միակ տարբերությունը ավելի ուշ ծաղկելը չէ: Ասում են, որ Ադամյանի ներսի հրեշտակը սատանայից ավելի ուժեղ էր, իսկ Փափազյանի մոտ ճիշտ հակառակն էր: Նիշան Բեշիկթաշլյանն իր հուշերում համեմատում է Ադամյանին ու Փափազյանին. «Համլետ և Օթելլո. մեկը լեռան վրայից նայում է Շեքսպիրի մեծությանը, մյուսը ներսից է այդ մեծության վկան լինում: Առաջինը քրիստոնյա էր, երկրորդը՝ հեթանոս: Ադամյանը Շեքսպիր լեռան բարձրությանը համեստությամբ է մոտենում, փորձում է գլուխկոտրուկի պես կանգնած լեռանը մոտենալ, ուշադրությամբ և խղճմտանքով նայում է լեռան լաբիրինթներին: Նա այսպես է հասնում լեռան գագաթին: Այլևս նա լեռան հետ է մի ամբողջություն, լեռն` իր հետ… Իսկ Փափազյանը լեռանը վերևից, ինքնավստահությամբ է նայում: Նա իրեն կապում է լեռան հետ, լեռն էլ` իր հետ, սակայն ցանկացած րոպե ազատ է լեռից պոկվել: Ադամյանը որևէ դերի կամ ներկայացման պատրաստվելիս տրամաբանությունն է օգտագործում, մինչդեռ Փափազյանը չի հոգնեցնում միտքը, որովհետև նրա համար բավական է բնական լինել: Նա չի բավարարվում լոկ դերն ապրելով. պետք է այդ դերին կյանք տա: Ադամյանը դյութվում է իր դերով, հանդիսատեսն էլ` Ադամյանով: Իսկ Փափազյանը տիրապետում է իր դերին, հանդիսատեսին էլ` գերեվարում: Մեկը զգում և այնպես էր անում, որ հանդիսատեսն էլ զգա, մյուսը ձևացնում էր, թե զգում է և այնպես էր անում, որ այդ զգացումն անցներ բոլորին»:
Կրթությունը պարտադիր է 1911 թ. Համլետի ներկայացուցիչը շրջադարձ է կատարում Թուրքիայի թատրոնում և կինոյում: 19 տարեկան Մուհսին Էրթուղրուլն այս ներկայացման մեջ ստանձնում է Լաերտի դերը, ում դիմաց կանգնած էր այդ ժամանակվա համար անսովոր, «իրեն չերևակայող», Եվրոպայում թատերական կրթություն ստացած դերասան: Մի կողմ թողնենք, որ այս ներկայացմամբ միասին ճամփա անցած մտերիմ ընկերներ էին, Մուհսին Էրթուղրուլը Փափազյանի` «Ինչ ուզում ես արա, բայց Եվրոպայում թատերական կրթություն ստացիր» խորհրդով Թուրքիայի թատրոնի և կինոյի բնագավառում դառնալու էր առաջիններից մեկը:
Մինչև 1914 թ. օգոստոսը Փափազյանի համար կյանքը բավականաչափ լավ է ընթանում: Զմյուռնիայից, Յալովայից, Բահչեջիկից մարդիկ նրա հայերեն ներկայացումները դիտելու համար խումբ-խումբ Պոլիս էին գալիս: Փափազյանը հայտնի հույն դերասան Վերոնիեի խմբի հետ Զմյուռնիա պտույտի է դուրս գալիս: Վերոնիեն և իր դերասանները բեմում հունարեն էին խաղում, իսկ Փափազյանը՝ հայերեն: Փափազյանը Թեքիրդաղից մինչև Եգիպտոս, որտեղ ապրում էին հայեր, բոլոր վայրերում բեմել է: 1913 թ. գնում է Թիֆլիս: Սկսում է Ադամյանի պես շրջել Ռուսաստանով և հայերեն ու ֆրանսերեն ներկայացումներ բեմադրել:
Թե ինչպես են թատրոնից դերասան փախցնում
Երբ բռնկվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը, Փափազյանը Վենետիկում էր: Հրավերով Բաքու գնալու ճանապարհին նավը մտնում է Պոլսի նավահանգստին, որտեղ նավը բռնագրավում են, ուղևորներին էլ իջեցնում: Ճարահատյալ Պոլսում մնացած Փափազյանի անունը «սև ցուցակում էր», սակայն նա այդ մասին տեղյակ չէր:
Թատրոնի վարպետներից Մարտիրոս Մնակյանին այցի ժամանակ Մնակյանը նրան առաջարկում է «Մեծ գիշեր» ռուսական ներկայացման մեջ, որի փորձերն արդեն իսկ շարունակվում էին, խաղալ Դմիտրիի դերը: Սկզբից թեև չէր ցանկանում, սակայն տեղի տալով Մնակյանի համառությանը՝ մեկ շաբաթ անց Փափազյանը կրկին բարձրանում է Պոլսո բեմերը: Օրեր առաջ թերթերում հայտարարում են Փափազյանի անունը, և Շեհզադեբաշըի թատրոնը լցվում է նրան դիտելու եկած հանդիսատեսով:
Սկսվում է ներկայացումը: Դեռևս առաջին արարը չավարտած՝ երկու քաղաքացիական հագուստով ոստիկան են գալիս նրան տանելու: Երկու պատմություն են պատմում առ այն, թե Փափազյանը նման դժվարին կացությունից ինչպես է փրկվել: Առաջինն ու համառոտը հետևյալն է. բեմի վարագույրները կառավարող Ռաշիդը լսելով, որ ոստիկանները եկել են, իջեցնում է վարագույրները և Վահրամին տեղեկացնում իրավիճակի մասին, վերջինս, անգամ դեմքի շպարն առանց մաքրելու, փախչում է: Իսկ համաձայն մյուսի՝ Վահրամը բեմում խաղալիս դերասաններից Չոբանյանը, ով փորձում էր կուլիսներում ոստիկաններին զբաղեցնելով` ժամանակ շահել, թեև այդ պահին դեր չի ունենում, սակայն իրեն նետում է բեմ: Դերասանն առանց խառնվելու կարծես ներկայացման մի հատված արտասանում է. «Դմիտրի, կազակ ոստիկանները եկան, քեզ Սոնիա են տանելու: Ես մորդ տեղյակ կպահեմ, մի անհանգստացիր: Դու պետք է անմիջապես հեռանաս այստեղից: Շտապիր… Արագ»: Փափազյանին, ով դժվարությամբ է ընկալում ներկայացման մեջ չեղած ռեպլիկը, Չոբանյանը տանում է կուլիսների հետև: Երբ ոստիկանները գալիս են ուղիղ դեպի Փափազյանի կողմը, թատրոնի աշխատակիցներից արաբ Իզեթը՝ ձեռքին երկու գավաթ սուրճ, մտնում է արանքն ու սկսում Վահրամին կրկին բեմ հրել: Ոստիկաններին էլ համոզում է Վահրամին ներկայացումից հետո ձերբակալել: Այդ ընթացքում, հնար գտնելով, Փափազյանին տանիք բարձրացրած արաբ Իզեթը «օրենքի փախստական» այս անմեղ դերասանին մի քանի լիրա է տալիս: Այս երկու պատմությունն էլ գրեթե նույն ձևով են վերջանում. Երկու պատմության մեջ էլ Փափազյանը շպարված հայտնվում է Օդեսա տանող նավում: Երկու պատմության տարբերությունն այն է, որ երկրորդում հայտնի չէ, թե երբ արաբ Իզեթը, ում ոստիկանական բաժանմունք են տանում, ասում է, որ Փափազյանը չկա, ինչ ճակատագրի է արժանանում:
Անդարձ ճանապարհորդություն
Հասնելով Օդեսա` Փափազյանին փորձում են հետ ուղարկել` մուտքի արտոնագիր չունենալու պատճառով: Մի քանի օր թաքնվում է քարափում, մի կերպ փախչելով` գտնում է Օդեսայի հայկական եկեղեցին և փրկվում: Որոշ ժամանակ Օդեսայում մնալուց հետո գնում է Կովկաս և կամավոր միանում Անդրանիկ փաշայի զորքերին: Դերասանն, ով զինադադարից հետո վերադառնում է Պոլիս և կարճ ժամանակով վերադառնում է թատրոնի և կինոյի ասպարեզ, 1922 թ. տեղափոխվում է Երևան: Որքան է որ ցանկանար Փափազյանը, միգուցե Սովետական Միության կամ Թուրքիայի Հանրապետության անտեսանելի պատի պատճառով այլևս չի վերադառնում իր ծնված քաղաք: Փափազյանը մահանում է 1968 թ.` Լենինգրադում և թաղվում Երևանում:
Այսօր Հայաստանում Շեքսպիր ասելիս դեռևս առաջին մարդը, ում անունը մարդու միտքն է գալիս, Վահրամ Փափազյանն է: Իր դերասանական վարպետությամբ Ռուսաստանը նվաճած, Կովկասի երեք հանրապետությունների ժողովրդական արտիստ այս մարդը, ափսոս, մինչև վերջին շունչը Պոլիս վերադառնալու և այնտեղ թատրոն հիմնելու հույսով էր ապրում: Մուհսին Էրթուղրուլը Վահրամ Փափազյանի մասին ասել է. «Օթելլոյի դերով ոչ ոք չի կարող գերազանցել Փափազյանին»: Ցավոք, Փափազյանի հայրենակիցները բախտ չունեցան լսելու և արբելու նրա իսկ բերանից հնչած Օթելլոյի այդ հայտնի խոսքերը.
«Ոազմաշունչ, վեհ հոգի և բարձր դուքս,
որ ես առևանգել եմ այս ծերունու աղջկան, ճշմարիտ է։
Ինչպես նաև ճշմարիտ է, որ ես ամուսնացել եմ նրա հետ:
Ահա իմ ամբողջ հանցանքը՝
ներկայացված իր բոլոր պարզության մեջ, և ոչինչ ավելի»:
Մի քանի «կինոյի ողբերգություն» Պոլսում
Թող քննարկեն, թե Թուրքիայում երբ է արմատներ ձգել կինոն, անկասկած, այն, ինչ այսօր Թուրքիայում անվանում ենք խաղարկային ֆիլմի առաջին օրինակները, ներկայացրել է Մուհսին Էրթուղրուլը: 1921 թ. Թուրքիայում ֆիլմի հիմնադրման գործում առաջին քայլը կատարած «Քեմալ ֆիլմը» Թուրքիայի առաջին մասնավոր ֆիլմ արտադրող ընկերությունն էր: 1921-1924 թթ. Էրթուղրուլն այս ընկերությունում 6 խաղարկային ֆիլմ է նկարում, այսպիսով սկսվում են մեր ֆիլմարտադրության մեջ Մուհսին Էրթուղրուլի ժամանակաշրջան կոչված տարիները: Զինվորականներից վարձակալած Քեմալ և Շաքիր Սեդեն եղբայրների Ֆեսհանեի ֆաբրիկայի կարի արհեստանոցում «Քեմալ ֆիլմի» նկարած առաջին` «Ստամբուլում մի սիրո ողբերգություն» ֆիլմի համար Թուրքիա վերադարձած Վահրամ Փափազյանը ևս մեկ անգամ հուսահատության է մատնվում Ստամբուլում, որից վատ հիշողություններով էր բաժանվել:
1999 թ. «Ակօս» շաբաթաթերթի համար գրած հոդվածում Փափազյանի այդ օրերի հուշերը գրի առած Արծվի Բախչինյանը պատմում է, որ Էրթուղրուլի առաջին խումբը Փափազյանից բացի բաղկացած էր Օդեսայից գաղթած երկու հրեա կնոջից, Մնակյանի թատերախմբի արվեստագետներից և Ստամբուլի դրամատիկական թատերախմբի որոշ անդամներից: «Ստամբուլում մի սիրո ողբերգություն» ֆիլմի փողոցում նկարահանման մի տեսարանում, ըստ սցենարի, մուրացկանի կերպարանքով Փափազյանը հանդիպում է Ազնիվ Մնակյանին, ով հարուստ և տարեց թուրք տիկնոջ դերով էր հանդես գալիս: Չադրայով Մնակյանի, Փափազյանի և մյուս հայ դերասանների իրար միջև հայերեն խոսքը գրավում է անցող-դարձողների ուշադրությունը: Հավաքվում է մի ամբոխ, որը դժգոհություն է հայտնում՝ «ի հակառակ մուսուլման կնոջ անձեռնմխելիությանը՝ փողոցում նկարահանումների վերաբերյալ» և «թուրք կնոջ պատվին հասցրած» այս սկանդալին «մարգարեի անունով» սկսում են միջամտել: Նրանց միջից մեկը գոռում է՝ «խփեք, ջարդեք-փշրեք այս անհավատներին»: Փափազյանը հետագա զարգացումների մասին իր հուշերում գրում է. «Մոլլայի այս հրահրումից հետո սկսեցին հարձակվել, նկարահանման սարքերը ջարդ ու փշուր անել: Ինձ ու Ազնիվին ծեծեցին, մյուս դերասաններին, ավտոբուսը, որի մեջ էին այդ պահին գտնվում, տարավ: Հենց այդ պահին փողոցի սկզբում ֆրանսիական պարեկային խումբ երևաց: Նրանցից ֆրասերեն օգնություն խնդրեցի: Ամբոխը զինվորներին տեսնելուն պես ցրվեց: Ազնիվը մայթին մի կերպ կիսագիտակից վիճակով պառկած էր: Մուհսինն արյունաշաղախ, անճանաչելի վիճակում էր: Առաջին թուրքական ֆիլմում նկարահանվող դերասանները միայն պատահականությամբ մահից փրկվեցին»:
Նկարահանման խումբը, չնայած ամեն ինչի, հաջորդ օրը մեկ այլ թաղամասում շարունակեց նկարահանումները: Զինված զինվորների և ոստիկանների պաշտպանության, ինչպես նաև հավաքված մոլեգնած ամբոխի հայհոյանքների, գոռում-գոչյունների և սպառնալիքների տակ նկարահանումներն ավարտին հասցրեցին: Նույն տարում, երբ Էրթուղրուլը Յակուբ Քադրի Քարաօսմանօղլուի ադապտացիոն տարբերակ հանդիսացող «Նուրի բաբան» որոշեց նկարել, ընկերը՝ Վահրամը, կրկին կողքին էր: Թեման մի բեկթաշի շեյխի կյանքի մասին էր, ով իր թեքքեն օգտագործում էր հարուստ և գեղեցիկ կանանց գայթակղելու համար: Այս անգամ էլ Էյուփ մզկիթի բակի նկարահանումներն են դառնում մոլեգնած ամբոխի թիրախը: Իրավիճակը հանդարտեցրած զավթիչ ուժերը ֆիլմն արգելելու էին, որն էլ հետագայում ցուցադրվելու էր «Բողազիչիի գաղտնիքը» վերնագրով: Վահրամ Փափազյանը Երևան վերադառնալուց հետո մի քանի ֆիլմում էլ է նկարահանվում, սակայն հիմնական կիրքը թատրոնի բեմն էր:
Էվրիմ Քայա` 60 տարի տևած ընկերություն
Մեր ընթերցողներին Մուհսին Էրթուղրուլի և Վահրամ Փափազյանի ընկերության մասին պատմող մի մանրապատում ենք ներկայացնում, որը պատկանում է այս տարվա ընթացքում «Մուհսին Էրթողրուլ՝ մարդ, ով գիտի մահանալ» վավերագրական վեպը «Ջան» հրատարակչության կողմից լույս ընծայած Այշեգյուլ Չելիքի գրչին, ով նաև միջոցառման բանախոսներից էր.
Մուհսին Էրթուղրուլը 35 տարեկան էր, երբ ներկայացվեց աշխարհի ամենալավ դերասանների շարքում, 40 տարեկան, երբ բացեց Թուրքիայում առաջին թատերական դպրոցը, 42 տարեկան, երբ նկարեց ֆիլմ, որը Թուրքիային առաջին անգամ միջազգային մրցանակ բերեց: Վերջին ֆիլմը նկարահանել է 61 տարեկան հասակում: 64 տարկան էր, երբ մտցրեց թատրոնների աբոնեմենտի համակարգը, դարձավ թատրոնը ղեկավարող պաշտոնյա: 83 տարեկանում հանդես եկավ սրճարաններում շրջիկ թատրոններ տանելու ձեռնարկով:
Նկարել է Թուրքիայի առաջին գունավոր և հնչյունավորված ֆիլմը: Կրկին 40 տարեկան հասակում թատերական արվեստում ունեցած ավանդի համար պարգևատրվել է գերմանական Գյոթե շքանշանով: Իսկ գեներալ դը Գոլի նվիրած պատվո շքանշանը մերժել է այն բանի համար, որ հայտնի ռեժիսյոր Ժան Վիլարին Փարիզի Շայո ազգային թատրոնից վռնդել են: Կյանքի ընթացքում 20-ից ավելի ներկայացում է թարգմանել, 60-ից ավելի ներկայացումներում հանդես եկել գլխավոր դերում, 200-ից ավելի ներկայացում է բեմադրել: 20-ից ավելի թատրոնի և կինոյի շենք է հիմնել, բազմաթիվ աշակերտներ է կրթել: Մուհսին Էրթուղրուլի թատերական ավանդում շատ մեծ է վարպետ Վահրամ Փափազյանի դերը: Էրթուղրուլն իր ընկեր Վահրամի խաղի մասին հիացմունքով էր խոսում:
Միմյանց հետ ծանոթանում են Օսմանյան ազգային թատրոնում: 1910 թ. էր… Մուհսինը դեռևս Էրթուղրուլ ազգանունը չէր ստացել, 18 տարեկան երիտասարդ էր: Մի քանի ամիս էր, ինչ բեմ էր բարձրացել: Թատերախմբի նոր ղեկավարը պահանջկոտ, կամակոր, անզիջում Ռեշիդ բեյն էր, որի անունն անգամ վախով էին արտաբերում: Էրթուղրուլն իր հուշերում գրում է. «Պարոն Ռեշիդ Ռըդվանը՝ մի ձեռքում ներկայացման տեքստը, մյուսում՝ մի ձեռնափայտ, անխոնջ, իրար հետևից 10-20 անգամ իջեցնում-բարձացնում էր վարագույրները, օրվա մեջ երբեմն 12 ժամ փորձ անել էր տալիս»:
Այդ Ռեշադ Ռըդվանը դերասաններից մեկին՝ Վահրամ Փափազյանին, չէր դիպչում: Մուհսինն ասում է, որ Վահրամն ամեն ինչ անթերի էր կատարում, ավելի լավն անհնար էր: 22-ամյա Փափազյանի` բեմին տիրապետելու հատկությանն ու անգիր անելու ընդունակությանը գումարած պահանջկոտությունը դժվար չէ հզոր դերասանի ուրվանկար ստանալ: Իսկ որպես անհատի` Էրթուղրուլը Փափազյանին բնութագրում է որպես «բնույթով վեհանձն, կիրթ, ամեն առումով արվեստագետ երիտասարդի: Վահրամ Փափազյանն, ով անգամ պալատական որոշ տարեց դերասանների երբեմն կատարած սրամտությունները կատակի էր տալիս, չափազանց պահանջկոտ էր, շատերին նկատողություն անելու գնով բոլորին կոչ էր անում լրջանալ: Այդ իսկ պատճառով փորձերում, որտեղ նա ներկա էր գտնվում, լինում էին պահեր, որոնց պետք է անդրադառնալ».
Սա կատարյալ դերասանի և թատերական կարերիա սկսելու ցանկությամբ տոգորված երիտասարդ Մուհսինի` բեմի վրա փոխադարձ առաջին փորձն է լինում: Մուհսինն այնքան անփորձ էր, որ Ռեշադ Ռըդվանը զենքը սեղանին թողնելու տեսարանը միգուցե և 10 անգամ կրկնել է տալիս, սակայն որևէ կերպ չի կարողանում խաղալ այնպես, ինչպես հարկն է: Ռեշադ Ռըդվանի պահանջկոտությունն ու Վահրամին կուլիսների հետևից նայողների ներկայությունը լարվածությունն էլ ավելի է մեծացնում: Երիտասարդն այլևս չի դիմանում, բեմում սկսում է հոնգուր-հոնգուր լացել: Ահա այսպես սկսում է 60-ամյա ընկերությունը: Վահրամն անմիջապես ձեռքը մեկնում է իր պես թատրոնին սիրահարված Մուհսինին:
Արցունքները կոկորդում խեղդած այս ողբերգական փորձից 3-4 օր անց Մուհսինի գլխին ասնպասելի մեկ այլ բան է գալիս: Ի պատասխան փեսայի՝ Մուհսինի առաջ դրած պահանջի, թե «մեր ընտանիքում դերասան չի եղել, կամ Ձեր այդ գլխում եղած քամուց եք հրաժարվելու, կամ էլ ընտանիքից», ասում է «այդ դեպքում ընտանիքիցս եմ հրաժարվում» և այդ նույն գիշերն էլ հեռանում տնից: Պատմությունը բավականին ծանոթ և ողբերգական է: Գնալու, մնալու տեղ չուներ, ողջ գումարը տալիս և այդ գիշերը Բեյօղլուի մի հյուրանոցում է լուսացնում, իսկ հաջորդ օրը ծեծում է Վահրամի դուռը: Պատմությունը ծանոթ էր, Վահրամը նրան մխիթարում է` ասելով. «Մեզ էլ են վռնդել: Իտալիայում շատ բան եմ տեսել, դու էլ պետք է սովորես: Առանց կրթության երիտասարդը նման է չպատվաստված տանձենու, երկուսն էլ հում և վայրի են մնում»:
Օսմանյան ազգային թատրոնը փակվում է իսլամական օրացույցի ռամազան ամսին, սակայն Վահրամն ու Մուհսինը չեն բաժանվում: Վահրամը կրկին Իտալիա գնալու համար ջանում էր գումար գտնել, ահա այդ նպատակով որոշում է բեմադրել «Համլետը»: Դեռևս 6 ամիս բեմի վրա եղող Մուհսինին էլ բաժին է հասնում Լաերտի դերը: Վահրամը և՛ գլխավոր դերն էր կատարում, և՛ ներկայացման բեմադրիչն էր: Առաջին գիշերը դուելի տեսարանում ձեռքի դաշյունով վիրավորում է Մուհսինի այտը: Երիտասարդն այնքան էր ոգևորվել, որ անգամ հոսող արյունը չէր զգացել:
Մուհսինը երբեք չմոռացավ Վահրամի խրատը, ջանք ու եռանդ չխնայեց: Մեկ տարի անց` 1911 թ., կարողացավ գնալ Փարիզ: Թուրքիայում արևմտյան տիպի թատրոնի հիմնադիր, կինոյի հիմքերը գցած թատերական դպրոցների ճարտարապետ Մուհսին Էրթուղրուլի թատերական ուղին հետևյալ կերպ է սկսվել:
Մուհսին Էրթուղրուլն ու Վահրամ Փափազյանը երբեք հարաբերությունները չեն խզել: Գիտենք, որ նրանց բարեկամությունը շարունակվել է, մինչև վերջին շունչը միմյանց մասին հիացմունքով են խոսել: Իսկ մեզ մնում է միայն խորը շունչ քաշել և նայել այդ երկուսի սև ու սպիտակ լուսանկարներին, քանի որ մեր դարը 60 տարի տևած ընկերության դար չէ»:
Դեռևս կարող եմ խաղալ այնպիսի մի ֆիլմում, որը դու հարմար կգտնես
«Շատ սիրելի պարոն Մուհսին,
Ահա երկար ընդմիջումից հետո, առանց որևէ լուր ստանալու հնարավորության հատկապես քեզ եմ գրում: Հուսամ` այս նամակը քեզ կհասնի: Ցանկանում եմ Ստամբուլում կամ Անկարայում բեմ դուրս գալ: Քանի դեռ ժամանակ ունենք, խնդրում եմ ինձ օգնեք այս հարցում: Այդ իսկ պատճառով խնդրանքս քեզ. խնդրագիր ուղարկիր Մոսկվա, բնօրինակն էլ իմ հասցեին ուղարկիր, որպեսզի ես կարողանամ հետևել: Պարոնը Սայաթը քեզ կտեղեկացնի, թե խնդրագիրս որ հասցեին ուղարկես: Դեռևս կարող եմ խաղալ ցանկացած դեր, որն ինձ հարմար կհամարես: Թուրքերեն կամ մեկ այլ լեզվով:
Բոլոր ժամանակների քո ընկեր և եղբայր
Վահրամ Փափազյան>>
1964 թ. Վահրամ Փափազյանի՝ Մուհսին Էրթուղրուլին ուղարկած նամակը գտնվում է Երևանի Գրականության և արվեստի թանգարանում:
lorasari@agos.com.tr
http://www.agos.com.tr/haber.php?seo=memleketinden-surgun-bir-othello-vahram-papazyan&haberid=7268
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net