Այն մասին, թե ինչպես Աղթամար վանքը փրկվեց ավերումից

Անցյալ տարի սեպտեմբերին Հայաստանի Հանրապետության մշակույթի նախարարությունը թուրք գրականության լավագույն ներկայացուցիչներից մեկին՝ ազգությամբ քուրդ Յաշար Քեմալին, պարգևատրեց «Սուրբ Գրիգոր Նարեկացի» հուշամեդալով՝ «հայ ժողովրդի մշակութային ժառանգության նկատմամբ ունեցած խոր հարգանքի և քաղաքացիական խիզախումի, արդարության, ազատության և մարդկային արժանապատվության արժեքների հանդեպ նվիրումի և գրական վաստակի համար»։
Մասնավորապես, Յաշար Քեմալի ավանդը մեծ է հայկական ճարտարապետական գոհարներից մեկի՝ Աղթամարի Սուրբ Խաչ վանքի ավերումից փրկելու գործում:
Թուրքական հանրապետության հիմնադրումից հետո առանց տերերի մնացած հայկական մշակութային ժառանգությունը արդեն նոր պետությունում չունեցավ ապահով գոյություն: Հանրապետության առաջին տարիներից սկսած թուրքական իշխանությունները զանազան պատրվակներով («պետական կարիքների համար») ոչնչացնում էին հայկական վանքերն ու այլ հայկական կառույցներ: Այս քաղաքականության արդյունքում 1915թ. նախօրեին միայն Արևմտյան Հայաստանի տարածքում գտնվող 170 հազար հայկական հուշարձաններից այսօր պահպանվել է միայն 2-3 տոկոսը: Հայկական եկեղեցիների ավերման գործընթացը հատկապես մեծ թափ ստացավ 1950-ականներին Արևմտյան Հայաստանում: Ավերումից բացի, կիրառվում էր նաև այլ մոտեցում. հայկական հուշարձանները կամ թողնվում էին անխնամ՝ ենթարկվելով գանձագողերի հարձակումներին (այդ մասին առանձին կպատմենք մեր առաջիկա սյունակներից մեկում): Կամ էլ դրանք իսլամացվում էին՝ դառնալով մզկիթներ:
Քանդման էր ենթակա նաև Աղթամարի վանքը, սակայն վերջին պահին այն հրաշքով փրկվում է: Եւ եթե չլիներ Յաշար Քեմալը, գուցե և մենք զրկված լինեինք այսօր կանգուն տեսնել Սուրբ Խաչը:
Մեր այսօրվա սյունակում առաջին անգամ թարգմանաբար հայերեն ենք ներկայացնում Յաշար Քեմալի ինքնակենսագրական «Յաշար Քեմալը պատմում է իր մասին» գրքից այն հատվածը, որտեղ հեղինակը պատմում է, թե ինչպես ինքը կարողացավ մասնակիցը լինել Սուրբ Խաչի փրկության գործին:
«Յաշար Քեմալը պատմում է իր մասին»
(«Yaşar Kemal kendini anlatıyor», YKY հրատարկչություն, 2004, 66-68 էջեր, թարգմանությունը՝ Վարուժան Գեղամյանի)
«…Այդ ժամանակ այդ տարածքներ տրակտոր էր եկել, ամեն հողատեր միանգամից մի քանի տրակտոր էր գնել, ու իր մոտ աշխատող հողագործներին հեռացրել էր: Դիարբեքիրի հովտում անհող մնացած ու քոչվոր դարձած ընտանիքները լցրել էի դաշտը և չգիտեին էլ ուր գնալ: Նրանց մասին էլ էի գրել: Ոտքով մի քանի գյուղ շրջելուց հետո Դիարբեքիրում գործս ավարտվեց, և այնտեղից անցա Վան:
Թուղից շոգենավ նստեցի: Գնում էի Վան: Չգիտեի՝ ուղարկածս նյութերը թերթում հրապարակվել են, թե ոչ: Շոգենավի կառամատույցին նստած էր մի սպա: Ուսադիրներին օձ էր պատկերված: Հասկացա, որ բժիշկ է: Իսկ կողքին էլ մի կապ «Ջումհուրիյեթ»* էր դրված: Երևի քսան հատ: Թերթը բացած` կարդում էր, երբ անունս տեսա: Հիմա պատկերացրեք իմ ուրախությունը: Անմիջապես վազեցի բժշկի մոտ ու ոգևորված հարցրի. «Կարո՞ղ եմ նայել Ձեր թերթը, կապիտա՛ն»: Կապիտանը, տեսնելով իմ ոգևորությունը, զարմացավ: Բացատրեցի՝ բանն ինչումն է:
-Դուք Յաշար Քեմալն եք, այնպե՞ս չէ, – ասաց նա:
-Այո՛,- ասացի ես՝ նետվելով թերթերի վրա: Ուղարկածս բոլոր նյութերը հրապարակվել էին «Անատոլիական գրառումներ» վերնագրի տակ: Բոլորը կարդացի:
Կապիտանը կարդացած, ուսյալ մարդ էր: Նա զարմանքով էր նայում իմ ոգևորությանը: Ստիպված էի նրան բացատրել ոգևորությանս պատճառը. եթե գրառումներս չհրատարակվեին, գնալու էի Արճեշի բարեկամներիս մոտ, էնտեղ գրագրությամբ էի զբաղվելու, «Ջումհուրիյեթ»-ին վճարելու էի պարտքս: Ու մեկ էլ ասացի, որ առաջին քայլս եմ արել լրագրության մեջ ու կարծում էի, որ այդ գործն էլ չէի թողնելու:
«Ա՜յ քեզ զուգադիպություն»,- ասաց կապիտանը,- «լավ է, որ Ձեզ հետ հանդիպեցինք: Այստեղ՝ Աղթամար կղզում, հայերից մի եկեղեցի է մնացել: Մի ճարտարապետական գլուխգործոց: Այս օրերին այն քանդում են: Վաղը Ձեզ կտանեմ այնտեղ: Թեկուզ թո՛ղ հայերը այն կառուցած լինեն, միևնույն է, այդ եկեղեցին այս հողերի ստեղծագործություն է: Մարդկության սեփականությունն է, ով ուզում է կառուցած լինի: Ինձ և մեր երկրին կարո՞ղ եք օգտակար լինել»:
-Ես լրիվ նոր լրագրող եմ, ձեռքիցս ինչ կարող է գալ որ…: – Նաև խուսափում էի, քանի որ եթե խառնվեի նման գործերին, ապա անցյալս ջրի երես դուրս կգար, ու դեռ գործս չսկսած` կավարտեի:
Օրվա երկրորդ կեսին Վանի նավահանգստում իջանք շոգենավից: Կապիտան, վիրաբույժ դոկտոր Ջավիթ Բեյը ինձ տարավ Վանի միակ հյուրանոցը: Բաժանվեցինք հաջորդ օրը հանդիպելու պայմանով:
Առավոտ շուտ կապիտանը ինձ մոտ եկավ: Գնալու էինք Աղթամար կղզի: Վանի այդ ժամանակվա մեր թղթակիցը Իլյաս Քիթափչըն էր: Վաթսունին մոտ, հասուն և շատ խոհեմ մի անձնավորություն էր նա: Սկզբից կապիտանի հետ գնացինք նրան տեսնելու: Նա ավելի վատ լուրեր հայտնեց եկեղեցու հարցի մասին. արել էր ձեռքից եկածն ու չեկածը, բայց ոչ մի կերպ չէր կարողացել կասեցնել եկեղեցու քանդումը: Նահանգապետն էլ շատ լավ, բանաստեղծ մարդ էր, սակայն հրաման էր ստացել ու ոչ մի բան չէր կարողացել անել:
Իլյաս բեյը ինձ մի միտք առաջարկեց.
-Զանգենք Նադիր Նադիին, նա մեզ կհասկանա: Եթե ինչ-որ մեկը կարող է քանդման դեմն առնել, ապա դա Նադիր բեյն է: Արի զանգենք Նադիր բեյին ու բացատրենք խնդիրքը:
-Բարի,- ասացի ես:
Բժիշկի հետ միասին ճանապարհվեցինք դեպի Աղթամար կղզի: Վանա լիճն էլ կախարդական ջրեր ուներ, ամեն ակնթարթ ջրի գույնը փոխվում էր: Փոքրիկ մակույկով դուրս եկանք կղզի: Եկեղեցուն հերթը դեռ չէր հասել, արդեն գրեթե ավերել էին եկեղեցու կողքի փոքրիկ մատուռը:
-Մինչև իմ գալը այս եկեղեցուն քլնգի մի հարված էլ չեք անելու: Ես գնում եմ նահանգապետի մոտ,- հրամայեց կապիտանը:
-Լսում եմ, հրամանատա՛ր,-ասաց բանվորների ղեկավարը:
Եկանք Վան: Զանգահարեցինք «Ջումհուրիյեթ»: Այդ օրը մինչև երեկո սպասեցինք. հեռախոսին չէին պատասխանում: Հաջորդ օրը կանուխ նորից զանգեցինք թերթին: Մի քանի ժամ անց Նադիր բեյը հեռախոսագծի հակառակ ծայրին էր: Նրան պատմեցի դեպքի մասին՝ այնքան, որքանով տեղեկացել էի կապիտանից: Նադիր բեյն ասաց.
-Մի՛ տխրեք: Ավնի բեյը այս հարցը կլուծի: Նրան լավ եմ ճանաչում, քաղաքակիրթ անձնավորություն է: – Այդ տարի Ավնի Բաշմանը ազգային կրթության նախարարն էր:
Երկու օր հետո Իլյաս Քիթափչըն կապիտան, վիրաբույժ դոկտոր Ջավիթ բեյի հետ եկան իմ հյուրանոց: Ուրախ էին: Ավնի Բաշմանը նահանգապետին հեռագրել էր դադարեցնել քանդումը:
Աղթամարա վանքի փրկության օրը 1951թ. հունիսի 25-ն էր»:
* «Ջումհուրիյեթ» (Cumhuriyet) – թուրքական ազդեցիկ շաբաթաթերթ
Համառոտ գրականություն.
«Արևմտյան Հայաստանի պատմական հուշարձանների վիճակը 1915թ.-ից ի վեր», Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամ
«Թուրքիայում հայկական հուշարձանների պահպանության շուրջ», Մելքոնյան Ռ.

Վարուժան Գեղամյան, ասպիրանտ
Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարան
http://turkiyebilgi.wordpress.com/2014/09/10/aghtamar/