Ֆաթիհ Աքընի «Սպին». արվեստ և քաղաքականություն

Թուրքական Star թերթում լույս է տեսել Թուրքիայում հայտնի կինոքննադատ Ալին Թաշճյանի հոդվածը՝ Գերմանիայում ապրող հայտնի թուրք կինոռեժիսոր Ֆաթիհ Աքընի «Սպի» ֆիլմի մասին, որի պրեմիերան կայացավ Վենետիկի 71-րդ կինոփառատոնի շրջանակում։ Ֆիլմում իրադարձությունները տեղի են ունենում Հայոց ցեղասպանության տարիներին. ներկայացվում են տեղահանված մի հայի դեգերումները: Ալին Թաշճյանը քննադատում է Աքընին՝ գրելով, որ ֆիլմը քաղաքական հավասարակշռության զոհ է դարձել և անտեսել արվեստի կարևորությունը: Ըստ նրա՝ Աքընի ֆիլմը պաշտպանում է Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ Թուրքիայի ժխտողական թեզերը: Թաշճյանից բացի՝ ֆիլմի մասին կարծիք է հայտնել նաև Թուրքիայում մեծ հեղինակություն վայելող լրագրող և մեկնաբան Ահմեթ Հաքանը, որի կարծիքով՝ ֆիլմը պետք է ցուցադրվի Թուրքիայում: Ալին Թաշճյանի հոդվածը թարգմանաբար և որոշ կրճատումներով ներկայացված է ստորև:
Ֆաթիհ Աքընի՝ մեծ ոգևորությամբ, անհանգստությամբ ու հետաքրքրությամբ սպասված «Սպի» ֆիլմի ամենամեծ հաջողությունն ու միաժամանակ գլխավոր խնդիրն այն է, որ «հավասարակշռված» է: Այդ հավասարակշռությունը քաղաքական տեսանկյունից աշխատում է հեղինակի օգտին, կինոարվեստի տեսանկյունից` նրա դեմ: Ֆիլմը, որի պրեմիերան կայացավ Վենետիկի 71-րդ կինոփառատոնի շրջանակում, քաղաքական տեսանկյունից կատարում է իր առաքելությունը, սակայն էկրանին չենք տեսնում այն էներգիան, որը բնորոշ է Աքընի ֆիլմերին:
Ֆաթիհ Աքընն այնպիսի կինոգործիչ է, որը հեռու է ինքնության ամեն տեսակի բարդույթներից. նրա նկարահանած ֆիլմերը վկայում են՝ նա վստահում է մարդկանց և ինքն իրեն՝ որպես ռեժիսոր….. Սակայն այս անգամ նա ստեղծագործել է՝ գիտակցելով իր՝ «Հայոց ցեղասպանության մասին ֆիլմ նկարահանող թուրք ռեժիսոր» լինելը: Ընդունելով ու հասկանալով իր արած գործի կարևորությունը` փորձել է հաշվի առնել բոլորի զգայուն կողմերը: Ֆիլմի ստեղծման մեջ ներգրավված է 6 երկիր. անձնակազմն ու դերասաններն էլ ներկայացնում են տարբեր ազգություններ: Ֆիլմերի «ազգությունները» սովորաբար որոշում են ֆինանսավորող պրոդյուսերները. այս առումով «Սպին» միջազգային ֆիլմ է, ուստի հիշեցնում է Միացյալ Ազգերի Կազմակերպությունը, որն ամեն ինչ ներառում է, սակայն ոչ մի հստակ լուծում չի առաջարկում:
Ֆիլմը հնարավորություն է տալիս ըմբռնել շատ կարևոր մի հարց: Խոսքը տեղահանության մասին է: «Սպի» ֆիլմը աջակցում է Հայոց ցեղասպանության պնդումների դեմ Թուրքիայի պաշտոնական թեզին, այն է` տեղահանությանը: Նրանք, ովքեր «ցեղասպանություն» բառը լսելիս սարսափում են կամ նրանք, ովքեր ցեղասպանության ընդունումը կամ դրա ժխտումը հանցանք են համարում կամ նրանք, ովքեր այդ եզրը քաղաքականացնում են, բոլորն անվրդով արտասանում են «տեղահանություն» եզրը: Նրանց պատկերացմամբ` եթե ցեղասպանություն է, ուրեմն՝ հանցանք է, եթե տեղահանություն՝ որևէ խնդիր չկա, և «հարցը պետք է թողնել պատմաբաններին»:
Այդուհանդերձ, պետք է իմանալ, թե ինչ է իրենից ներկայացնում այդ տեղահանությունը: «Սպի» ֆիլմը ցույց է տալիս, որ մարդկանց իրենց տներից ու բնակավայրերից հանում-քշում էին: Մարդիկ մահանում էին լեռներում, դաշտերում, անապատներում՝ սոված, ծարավ ու անպաշտպան վիճակում շաբաթներ շարունակ քայլելուց հետո: Նրանք, ովքեր ճանապարհին չէին մահանում, մահանում էին հանպատրաստից կառուցված ճամբարներում՝ թողնված բախտի քմահաճույքին, որն ավելի թեթև կամ պակաս դաժան մահ չէր, քան փամփուշտով ու սրով սպանվելը:
Սակայն Ֆաթիհ Աքընն այս ամենը տարբեր մասերի է բաժանել և ցույց է տվել այնպես, որ մարդիկ կարողանան դիտել: Օրինակ՝ Հոլոքոստի մասին պատմող ֆիլմերը ծառայեցին այն նպատակին, որ ցույց տվեցին մարդկային երևակայության մեջ չտեղավորվող ճամբարներում հավաքված բազմությունը, աքսորավայրեր տանող գնացքները, նացիստների կիրառած մեթոդները: Իսկ ահա «Սպի»-ում փորձում եմ գտնել տեղահանության պատկերներ….: Սակայն ֆիլմում չեն ցուցադրվում բռնության տեսարաններ: Ընդամենը անխուսափելի թվացող մեկ-երկու դրվագում շատ զգուշորեն ցուցադրվում են ձիու վրա, համազգեստով, զինված, ճիպոտները ձեռքին մի քանի զինվորներ և մի աղջկա բռնաբարող երեք ավազակ, իսկ հետո հեռավոր երկրներում գտնվող մի քանի տղամարդուց զատ այլ չարագործներ չենք տեսնում: Տպավորություն է, որ այս ֆիլմում խոսվում է միայն աշխարհը պատած միստիկական ինչ-որ չարիքի մասին:
Ֆիլմում շատ կարճ, բայց վիճահարույց արտահայտություն է հնչում. «Այն բանից հետո, երբ Օսմանյան կայսրությունը Գերմանիայի ու Ավստրո-Հունգարիայի հետ միասին մտավ պատերազմի մեջ, «ազգային փոքրամասնությունները» մի գիշերում թշնամի դարձան»: Ըստ «Սպի» ֆիլմի՝ տեղի ունեցածի հիմնական պատասխանատուն ոչ թե մարդու կամքն է, քաղաքական հաշվարկներն ու նախընտրությունները, այլ պատերազմը` որպես վերացական մի ուժ»:
Ինչպես բոլոր հայ տղամարդկանց, այնպես էլ Մարդինից կաթոլիկ հայ դարբին Նազարեթ Մանուկյանին, տանում և ստիպում են ճանապարհներ կառուցել, որով էլ սկսվում է տեղահանությունը: Աքսորի ընթացքում կոկորդի քերծվածքի հետևանքով նա կորցնում է ձայնը և նմանվում Չառլի Չապլինի փոքրիկ թափառաշրջիկին: Ռեժիսորը ցույց է տալիս այդ նմանությունը Չապլինի «Մանչուկը» ֆիլմի հետ:
Այն, որ ֆիլմում հայերը ակցենտով են անգլերեն խոսում, նպատակ ունի միջազգային հանրության հետ նույնացման հող ստեղծել: Թեկուզ ռեժիսորն այդպես է արել պրակտիկ նկատառումներից ելնելով՝ երկխոսությունները հասկանալի դարձնելու նպատակով, սակայն հանդիստեսին օտարացնում է հայկական ինքնությունից: Վիճակն ավելի մեծ աբսուրդի է վերածվում, երբ Նազարեթը հասնում է ԱՄՆ:
Ֆաթիհ Աքընի խիզախություննն ու բծախնդրությունը կասկած չի հարուցում, սակայն, երանի նա նկարահաներ մի ֆիլմ, որն իր գործերին ավելի շատ նման լիներ, երանի թե պատին հարվածեր ոչ թե քաղաքականության, այլ կինոյի միջոցով:
http://civilnet.am/alin-tasciyan-turkey-star-fatih-akin-cut-art-politics/