Դերսիմ. առեղծվածային աշխարհ

ՆԱԻՐ ՅԱՆ
1960-ականներին դերսիմահայերը կարծում էին, թե իրենք Հայոց ցեղասպանությունից փրկված` աշխարհի երեսին ապրող միակ հայերն են: Այս մտայնությունը հիմնավոր պատճառ ուներ: Բանն այն է, որ թուրքերը Դերսիմը կտրել էին արտաքին աշխարհից. տեղեկատվության անհասանելիությունն ու վերահսկողությունը թուրքերի կողմից Դերսիմը բռի մեջ պահելու նպատակ էր հետապնդում: Թուրքական իշխանությունները պարբերաբար իսլամ են պարտադրել ու պարտադրում դրեսիմցիներին: Դերսիմն ամեն առավոտ արթնանում է մոլլայի ձայնից, որը բոլորին մզկիթներ է կանչում` աղոթելու: Բայց դերսիմցիներն անհաղորդ են այդ հրավերին. նրանք միայն առերես, սեփական կյանքը չվտանգելու համար են ընդունում սուննի դավանանքը, իսկ իրականում ալեւի եղել են ու ալեւի էլ մնում են: Այդ փաստը հունից հանում է թուրքերին: Թեև նրանք ջանում են Եվրոպայի աչքին թոզ փչել, թե իբր հարգում են իրենց երկրում ապրող այլ ազգերի հավատքը, սակայն ազգայնամոլների ձեռքով հալածում են այլադավաններին` իրենց ձեւակերպմամբՙ հավատուրացներին: Ալեւիներն, ի տարբերություն թուրքերի, խոստավանում են, որ Դերսիմն իրենց հայրենիքը չէ, որ իրենք իրանական ժողովուրդ են ու այստեղ են եկել 10-11-րդ դարերում: Դերսիմում հայկական հնագույն կոթողներ կան. ալեւիները մզկիթները թողած` այդ ավերակ եկեղեցիներում են մոմ վառում ու աղոթում: Նրանք մերժում են թուրքական ամեն ինչ` լինի կրոն, լեզու, թե անգամ խոհանոց: Եթե սրճարանում սուրճ պատվիրեք ու մատուցողին կողմնորոշելու համար շեշտեք, որ սեւ` թուրքական կոչվող սուրճ եք ուզում, նա դուրս կհարվիրի ձեզ սրճարանից` ասելով, որ դա թուրքական սուրճ չէ, եւ իրենք առհասարակ թուրքական ոչինչ չունեն:
Ալեւիների մշակույթը, պատմությունը, կենցաղն ուսումնասիրված չեն. մատների վրա կարելի է հաշվել այն գիտնականներին, որոնք երբեւէ հետաքրքրվել են ալեւիներով: Ալեւիզմը բազմաստվածության, բնապաշտության է նման. ալեւիները ծառի, արեւի, ջրի պաշտամունք ունեն: Նրանց սուրբ գետը Մնձուրին է (արժե նորից հիշել հրաշալի գրող Հակոբ Մնձուրու հրաշք պատմվածքները այդ վայրերի բնության ու ժողովրդի մասին: Խմբ.), որին անվանում են Անահիտի ջրեր: Դերսիմցիները թույլ չեն տա լվացվելուց ու ջուր խմելուց բացի, ասենք, լողաք այդ գետում: Մնձուրի գետում են նրանք երդվում, մկրտվում, ամուսնության ու բարեկամության ուխտ անում: Դերսիմցիները լեռնցիներին հատուկ կուռ ու անխախտ ավանդույթներ ունեն:
Դերսիմում 1915-ին թուրքերը ցեղասպանություն չեն իրականացրել: Անառիկ ամրոցի է նման Դերսիմը` շրջապատված բարձրաբերձ լեռներով: Թուրքերը ժամանակ չեն վատնելՙ բարձրանալու լեռների ծերպերն ու կոտորելու տեղաբնակներին: Արեւմտյան Հայաստանի հայաբնակ մյուս բնակավայրերն ավելի դյուրահաս են եղել. Դերսիմը նրանք թողել են հետագայի համար: Դերսիմում ապրող զազաներն ու քրդերը նույնպես չեն մասնակցել հայկական կոտորածներին: Ավելին, իրենք էլ են շուտով յաթաղանի բաժին դարձել:
Թուրքերը Դերսիմն անվանում են Թունջելի. «Թունջն» այն օպերացիան է, որը թուրքերը ձեռնարկել են` Դերսիմում ցեղասպանություն իրականացնելու համար: Աթաթուրքի ցեղասպան վերջին գործողությունն իրագործվել է հենց այստեղ` 1938-ին: Այդ ոճրագործությունը դերսիմցիները չեն մոռացել ու ներքին ընդվզումով անընդհատ հիշեցնում են այդ մասին: Անգամ տոնական հանդիսությունների ժամանակ կարելի է տեսնել երիտասարդների` ձեռքներին պաստառներ` «Դերսիմ-1938» վերտառությամբ: Թուրքերը լավ գիտեն, որ այդ ցեղասպանությունը դեռ չեն մարսել, դրա համար էլ առավոտից երեկո Դերսիմը հսկում են ուղղաթիռներով ու ժանդարմներով: Ժանդարմները Դերսիմում ապրող միակ թուրքերն են: Մշտական հալածանքներն ու վերահսկողությունը ստիպում են դերսիմցիներին արտագաղթել: Միայն արտագաղթածներն են բարձրաձայնում, որ իրենք ալեւի են, ոչ թե սուննի-մահմեդականներ:
Ամեն տարի` ամռանը, Դերսիմում տեղի է ունենում «Մունզուր» (Մնձուրի-Ակունքի խմբ.) մշակութային ու բնապահպանական փառատոնը: Այն պատեհ առիթ է, որպեսզի Թուրքիայի մյուս բնակավայրերից ու Եվրոպայից, գոնե ժամանակավորապես, հայրենիք վերադառնան դերսիմցիները: Ազգային երգ, պար, խոսք, խոհանոց. «Մունզուրն» իր հարկի տակ է հավաքում դերսիմցիներին, հյուրընկալում նաեւ այլ ազգերի երաժշտական խմբերի:
«Կարին» ավանդական երգի, պարի խումբը երկրորդ անգամ է մասնակցել «Մունզուր» փառատոնին: Դերսիմ մեկնելուն աջակցել է «Մոդուս Վիվենդի» կենտրոնը: Նման ճամփորդությունները, մշակութային համագործակցություն ստեղծելուց բացի, նպատակ ունեն Դերսիմում ծպտված հայերի հայտնաբերել: Առավել համարձակ դերսիմահայերը խոստովանում են իրենց հայկական ծագումն ու անգամ ցանկություն հայտնում որպես հայ քրիստոնյա` մկրտվել: Անցյալ տարի, օրինակ, մի դերսիմցի եկել է Հայաստան ու Հայ առաքելական եկեղեցում մկրտություն ստացել: Դերսիմցիները հայ հյուրերի ականջին թաքուն շշնջում են. «Եթե Դերսիմում կլինի մեկը, որ կասի, թե ինքը հայկական ծագում չունի, ուրեմն նա ստախոս է»: Բայց հենց որ շրջապատում թուրքեր են հայտնվում, նրանք հայտարարում են, որ մահմեդական են, խոսում են թուրքերեն ու թուրքահպատակ են: Ինչքան էլ ըմբոստ ու սեփական պատմության արյունոտ էջերի նկատմամբ ցասումով լցված լինեն, այնուամենայնիվ, դերսիմցիները ներքին կայուն վախ ունեն թուրքերի նկատմամբ, որ արյան հետ հոսում է երակներում ու սերնդեսերունդ փոխանցվում:
Քաղաքագետների կարծիքով` Հայաստանի Հանրապետությունը պետք է Դերսիմի հետ բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատի ու պահպանի: Ի դեմս դերսիմցիների` մենք ունենք համախոհներ` թուրքական իշխանությունների ծայրահեղ իսլամիստական քաղաքականությունը մերժողներ: Եթե մենք դիվանագիտական հարաբերություններ չունենք Թուրքիայի հետ, ուրեմն կարելի է այդ երկրում գտնել էթնիկ կամ կրոնական այնպիսի խմբեր, որոնք բարյացակամ են տրամադրված հայերիս հանդեպ:
Վերջին տարիներին Հայաստանի ու Դերսիմի միջեւ սկսված հարաբերություններն աշխուժանալու միտում ունեն: Ոչ ոք չգիտե` Դերսիմում քանի հայ է ապրում: Էթնիկ, կրոնական, պատմական, մշակութային զարգացումներն ու հասարակական շերտերն ուսումնասիրված, բացահայտված չեն, ուստի դժվար է ասել, թե դերսիմահայերի ազգային ու մշակութային նկարագրից ինչ է մնացել: Դերսիմից վերադարձողները վստահեցնում են, որ դերսիմահայերի երգերի ու պարերի մեջ հայկական պահպանված ու բյուրեղացած շերտեր կան: Ապրելով այլ ազգերի հետ` ժամանակի ընթացքում կենղացի, մշակույթի ու ավանդույթների փոխանակում է տեղի ունեցել: Բայց ինչպես դերսիմահայ մամիկներն են շապիկի տակ թաքուն պահում-պահպանում մետաղե խաչը, այնպես էլ հայկական ծագումն ու մշակույթն է ծպտված ապրում Դերսիմի լեռներում, ձորերում, ավերակ եկեղեցիներում ու պատմության հեռավոր տարեթվերում:
Լուսանկարը` Akunq.net-ի
http://www.azg.am/AM/2014082215