100 տարի անց գտնվել է զեկույց, որը բովանդակում է 200 հազարից ավելի հայի սպանությունը

Պատմաբան Ումիթ Քուրթն ու լրագրող Ալև Էրը Փարիզի Նուբարյան գրադարանում կատարած հետազոտության ժամանակ գտել են մի փաստաթուղթ, որը մինչև այսօր ընդհանրապես չի հրապարակվել: 11 էջից բաղկացած զեկույցը, որը գրվել է ժամանակի ամենակարևոր հայ գրողներից Զաբել Եսայանի կողմից և ներկայացվել է Փարիզի համաժողովում հայկական պատվիրակությունը ներկայացնող Պողոս Նուբար փաշային, պատմում է այն բռնությունների մասին, որոնց ենթարկվել են հայ կանայք 1915 թ. և հետագայում:
Համաձայն «Ակօս» թերթում լույս տեսած լուրի՝ հայտնաբերված զեկույցում Եսայանը հայտնում է, որ Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը համակարգված ձևով ոչնչացնում է ոչ մուսուլման ժողովուրդներին: Եսայանը գրում է, որ երիտասարդ կանանց և երեխաներին բռնի փախցնում են. նրանց թիվը թեև հստակ չէ, սակայն 200 000-ից ավելի է:
«Ակօս» թերթում այս շաբաթ լույս տեսած Ումիթ Քուրթի և Ալև Էրի լուրը հետևյալ խորագրով է՝ «Այս ձայնը 100 տարի է սպասում է, որ լսվի»:
Զաբել Եսայանը, ով, հիվանդանոցում թաքնվելով, փրկվել 1915 թ. ապրիլի 24-ին հայ մտավորականների՝ բռնի կերպով դուրս եկած մահվան ճանապարհորդությունից, եղել է նաև 1909 թ. Ադանայի ջարդերի վկան: Առաջին անգամ հայտնաբերված զեկույցում Եսայանը հայտնում է, որ Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը համակարգված ձևով ոչնչացնում է ոչ մուսուլման ժողովուրդներին: Եսայանը գրում է, որ երիտասարդ կանանց և երեխաներին բռնի փախցնում են, նրանց թիվը թեև հստակ չէ, սակայն 200 000-ից ավելի է:
Եսայանը մատնանշում է, որ այս անձանց մեծամասնությունը եղել է հայ, թեև նրանց հետ եղել են նաև բազմաթիվ հույն, ասորի և նեստորական կանայք և երեխաներ. «Բազմաթիվ կանանց և երեխաների փախցրել են իրենց ծնված քաղաքներից և գյուղերից: Այս ընթացքում նրանց մուսուլման հարևանները եկել և առաջարկել են թաքցնել նրանց: Խուճապի ժամանակ անտեր մնացած երեխաներին վայրկենապես փախցրել են, երիտասարդ աղջիկներին՝ բռնությամբ տարել: Տղամարդկանց առանձնացրել են կանանցից և երեխաներից: Տղամարդկանց անխղճորեն սպանել են:
Իսկ երեխաներին, երիտասարդ կանանց և աղջիկներին գողացել են ոճրագործները: Նրանք, ովքեր կարողացել են փախչել այս անպատվությունից, այս անգամ էլ ճանապարհներին են սպանվել: Քարավաններին ուղեկցող ոստիկանները նրանց 1-2 օր քայլեցնելուց հետո ջրի մոտ կանգնեցնում էին, սակայն արգելում էին, որ ջուր խմեն: Ջուր խմելու թույլատվության գինը չգիտեմ քանի երիտասարդ աղջկա իրենց հանձնելն էր: Այս սարսափելի մեթոդը կիրառվել է համակարգված ձևով»:
Վերջին օրերին Թուրքիան դարձել է Հայոց ցեղասպանության քննարկման շատ կարևոր բեմահարթակ: Թե՛ վարչապետի «ցավակցական ուղերձը», թե՛ նախագահական ընտրություններից անմիջապես առաջ հեռուստատեսությամբ «Ներեցեք, ինձ ավելի վատ բան են ասել, ասել են, որ հայ եմ» հայտարարությունը խնդիրը լավագույն ձևով օրակարգ մտցրեց:
Գտնվել է պատմական փաստաթուղթ, որը պատմում է, թե ցավակցությանը «համապատասխանող», սակայն մուսուլմանների չափ ողորմածության արժանանալուն արժանի չհամարված հայ ժողովուրդն ինչերի միջով է անցել: Փարիզի Նուբարյան գրադարանում մեր հետազոտության ժամանակ հայտնաբերած այս կարևոր փաստաթուղթ 1919 թ. մարտի 8-ին գրել է ժամանակի ամենանշանավոր հայ կին գրողներից Զաբել Եսայանը: Փաստաթուղթը հաղորդում է՝ ուղղված Փարիզի համաժողովում հայ ազգային պատվիրակության նախագահ Պողոս Նուբար փաշային:
1918 թ. հոկտեմբերի 30-ին ստորագրված Մուդրոսի զինադադարից հետո պատերազմում պարտություն կրած Օսմնանյան կայսրությունը պատրաստում է հրահանգների ցուցակ, որով 1918 թ. դեկտեմբերից թույլատրվում էր հայերին վերադառնալ իրենց հայրենիք: Այդ ընթացքում հայոց պատրիարքարանը Առաքել Չաքրյանի գլխավորությամբ հանձնաժողով է ստեղծվում, որի ամենակարևոր պարտականությունը տեղահանության ժամանակ այրիացած և որբացած կանանց և երեխաներին իրենց ընտանիքներին և բարեկամներին հանձնելն ու բռնագրավված շարժական ու անշարժ գույքն իրենց տերերին վերադարձնելն էր:
Չաքրյանի գլխավորած պատվիրակությունը համագործակցում է օսմանյան Ներքին գործերի նախարարության և դաշնակից պետությունների ստամբուլյան բարձրագույն կոմիսարությունների՝ հատկապես Անգլիայի բարձրագույն կոմիսարության կազմում ստեղծված հայ-հունական սեկցիայի հետ: 1919 թ. ապրիլի 4-ին Չաքրյանը կատարված աշխատանքանների մասին զեկույցը ներկայացնում է պատրիարքարան: Որքանով որ տեղյակ ենք, այդ զեկուցը ցայսօր չի հրապարակվել: Եսայանի հաղորդումը պատմում է այդ զեկույցում տեղ գտած դեպքերի մասին: Քանի որ այն նախկինում չի հրապարակվել, պատմական կարևորություն է ստանում:
1909 թ. Ադանայի ջարդերին մոտիկից հետևած, անգամ այդ կոտորածները հետաքննելու համար իթթիհադական կառավարության ստեղծած հանձնաժողովի կազմում Ադանա մեկնած Զաբել Եսայանի այս անհայտ և հույժ կարևոր հաղորդումը հայկական ազգային պատվիրակության նախագահ Պողոս Նուբար փաշան ներկայացրել է Փարիզի համաժողովին: Հաղորդագրության մեջ նշված է, որ տեղ գտած տեղեկություններն «անձամբ ականատեսների հետ» ճշտվել են տեղում:
Հայ կանանց գլխով անցածները
Եսայանը զեկույցում հայտնում է, որ Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը պատերազմն սկսվելուց ի վեր համակարգված ձևով ոչնչացնում է ոչ մուսուլման ժողովուրդներին: Եսայանը գրում է, որ երիտասարդ կանանց և երեխաներին բռնի փախցնում են, նրանց թիվը թեև հստակ չէ, սակայն 200 000-ից ավելի է: Եսայանը նշում է, որ այս անձանց մեծամասնությունը եղել է հայ, թեև նրանց հետ եղել են նաև բազմաթիվ հույն, սորի և նեստորական կանայք և երեխաներ: Հայտնելով, որ վերոհիշյալ կանանց և երեխաներին տարբեր ձևով են փախցրել, դասակարգում է.
1. «Բազմաթիվ կանանց և երեխաների փախցրել են իրենց բնակության քաղաքներից և գյուղերից: Այս ընթացքում նրանց մուսուլման հարևանները եկել և առաջարկել են թաքցնել նրանց: Խուճապի ժամանակ անտեր մնացած երեխաներին վայրկենապես փախցրել են, երիտասարդ աղջիկներին՝ բռնությամբ տարել: Օրինակ՝ Էրզրումում (Կարին-Ակունքի խմբ.) թուրք սպաները փախցրել են քաղաքի մեծատուն հայերի աղջիկներին: Մի գերմանացի սպա Էրզրումի ամենագեղեցիկ աղջկան՝ Քալֆայանին, իր կամքին հակառակ տարել է: Երզնկայում մեծատուն թուրքերը բռնի տարել են հարուստ հայ ընտանիքների ժառանգ աղջիկներին: Տրապիզոնում քաղաքացիական և զինվորական հագուստով սպաները, հավաքելով քաղաքի ամենագեղեցիկ և կրթված աղջիկներին մի տան մեջ, մատուցել են Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամներին: Հունական մետրոպոլիտի տանը կամ օտարերկրյա հասատատություններում ապաստանածներին ևս նույն նպատակով բռնությամբ տարել են:
2. Տղամարդկանց առանձնացրել են կանանցից և երեխաներից: Տղամարդկանց անխղճորեն սպանել են: Իսկ երեխաներին, երիտասարդ կանանց և աղջիկներին գողացել են ոճրագործները: Նրանք, ովքեր կարողացել են փախչել այս անպատվությունից, այս անգամ էլ ճանապարհներին են սպանվել: Քարավաններին ուղեկցող ոստիկանները նրանց 1-2 օր քայլեցնելուց հետո ջրի մոտ կանգնեցնում էին, սակայն արգելում էին ջուր խմել: Ջուր խմելու թույլատվության գինը չգիտեմ քանի երիտասարդ աղջկան իրենց հանձնելն էր: Այս սարսափելի մեթոդը կիրառվել է համակարգված ձևով: Հատկապես Կեմախ-Հալեպ, Կոնիա-Տարսուս ճանապարհներին, ինչպես նաև Եփրատի փեշերին:
3. Երբ այս խեղճերը հասնում էին որևէ հավաքակայանի, քրդերը, չերքեզները, չեչեններն ու ռումելիական քոչվոր մուսուլմանները հարձակվում էին գաղթականների ճամբարների վրա, իսկ այս ամենի վրա ոստիկանները աչք էին փակում: Նրանց վրա ինչ որ կար՝ վերցնում, տանում էին, անգամ գողանում էին նրանց վրայի հագուստը (…): Որպեսզի մյուսներին դաս լինի՝ մահապատիժները իրականացնում էին մյուս կանանց աչքի առաջ:
Զեկույցում տեղ է գտել նաև զանգվածային բռնաբարությունների մասին հաղորդումը: Այն կինը, որին մուսուլմանը քանի դեռ չէր տարել կամ քանի դեռ չէր վաճառել ու այդպիսով քանի դեռ ճակատագիրը հայտնի չէր դարձել, զանգվածային բռնաբարության հավանական զոհն էր:
Կանայք ինչպե՞ս էին պաշտպանվում
Հավանաբար Եսայանի հաղորդման ամենաակնհայտ բաժինը այս բոլոր բռնություններին ենթարկված հայ կանանց դիրքորոշման վերաբերյալ հատվածն է: Եսայանը շեշտում է, որ քարավանների շարքերում կային նաև վերնախավից, լավ կրթություն ստացած կանայք: Այս կանանց մեծ մասը, երբ սկսվեցին մահապատիժները, ինքնասպան եղավ: Բազմաթիվ մայրեր իրենց երիտասարդ աղջիկներին նետեցին Եփրատի ջրերը: Երիտասարդ կանայք իրենց նորածին երեխաների հետ նետվեցին այդ նույն ջրերը. «Մեծ մասը խենթացավ: Նրանց միջից ոմանք բռնաբարությունից հետո կարողացան փախչել, սրանց մեծ մասը փախչելիս սպանվեց: Ոմանք, որոնց թիվը շատ քիչ է, կարողացան սպանել իրենց բռնաբարածներին: Զենքը ձեռքին պաշտպանվողների թիվն էլ քիչ չէր»:
Եսայանը հայտնում է, որ այս կանանցից մեկին՝ արմատներով սվազցի երիտասարդ մի աղջկա՝ օրիորդ Շահինյանին, ատրճանակից 10 կրակոց արձակելուց հետ միայն հրացանով են կարողանում գետնին տապալել: Իսկ Շապին Գարահիսարի կանայք ապստամբել են տեղահանության հրամանին ենթարկված իրենց տղամարդկանց դեմ՝ նախընտրելով մահն իրենց տներում: Եդեսիայի երիտասարդ կանայք և աղջիկները մասնակցել են քաղաքում մղվող պայքարին: Բազմաթիվ եդեսիացի կանայք թշնամու ձեռքն ընկնելուց խուսափելու համար նախընտրել են թույն խմել: Բազմաթիվ շրջաններում մայրերը նախընտրել են իրենց տան մեջ երեխաների և աղջիկների հետ միասին այրվել, քան թե հանձնվել:
Փրկության աշխատանքներ
Ըստ Զաբել Եսայանի՝ մուսուլմանների կողմից բռնությամբ տարված կանանց և երեխաներին հետ վերցնելու համար պետք է նրանց երկու խմբի դասել՝ չափահաս և անչափահաս: Երեխաներին և փախցնելու ժամանակ անչափահաս կանաց անպատճառ պետք է հետ վերադարձնել: Այս երեխաներին և կանանց պետք է հանձնել իրենց ընտանիքներին: Եթե նրանց ընտանիքի անդամներն ու մոտ բարեկամները մահացած են, ապա պետք է հանձնել տվյալ ազգի պաշտպանությանը: Իսկ չափահաս կանաց հանձնումը դժվարին խնդիր է. «Մի մասին ոստիկանները կարող է վաճառած կամ հանձնած լինեն լավ նպատակներ հետապնդող մուսուլմանների, որոնք լավ կյանք են խոստացել, հետևաբար այս կանայք իրենց մահվան ճանկերից փրկած այս մարդկանց երախտապարտ են: Մի մասը կորցրել է իր ողջ ընտանիքին և չգիտի, թե իրեն ինչ ապագա է սպասվում: Մի մասը մուսուլման ամուսիններից երեխա է ունեցել և չի ուզում լքել երեխային: Մի մասը իր կրած ստորացումներից հետո ամաչում է վերադառնալ իր ազգակիցների մոտ: Իսկ ոմանք ընդհակառակը՝ կորցրել են իրենց բարոյական նորմերն ու ամոթ կոչվածը: Վստահ չեն, որ իրենց երկրում ապահով են լիելու»:
Եսայանը շեշտում է, որ անհապաղ պետք է ստեղծել կանանց հատուկ հանձնաժողով, որը պետք է զբաղվի այս խմբի կանանցով. «Պետք է դաշնակից պետությունների աջակցությամբ ստեղծել կանանց միջազգային հանձնաժողով… Կամ պետք է անմիջապես գործի անցնել՝ թշնամուն թույլ չտալով թաքնվել, և այս խեղճ ստրուկներին ազատել նրանց ճանկերից, կամ էլ դառնալու ենք մի նոր խնդրի պատճառ»:
Ո՞վ է Զաբել Եսայանը
Զ. Եսայանը գրող և թարգմանիչ է: Ծնվել է Սկյութարում: Առաջին գրական ստեղծագործությունը լույս է տեսել 1895 թ.: Նույն տարում մեկնել է Փարիզ: Սորբոնում հաճախել է գրականության և փիլիսոփայության դասերի: Պոլիս վերադարձել է միայն 1908 թ. սահմանդրության հռչակումից հետո: Գրողն իր կարիերայի ամենածաղկուն շրջանում իր վեպերում, էսսեներում և պատմվածքներում լայն տեղ է հատկացրել կանանց իրավունքներին և հասարակության մեջ կանանց դիրքին:
Զաբել Եսայանը, հիվանդանոցում թաքնվելով, փրկվել 1915 թ. ապրիլի 24-ին հայ մտավորականների՝ բռնի կերպով դուրս եկած մահվան Ճանապարհորդությունից: Որոշ ժամանակ Բուլղարիայում մնալուց հետո գնացել է Բաքու՝ մասնակցելու հայ գաղթականների և որբերի համար կատարվող օգնության աշխատանքներին: 1921 թ. վերադարձել է Փարիզ:
Հայաստանի կառավարության հրավերով 1933 թ. տեղափոխվել է Երևան: Երևանի Պետական համալսարանում գրականություն է դասավանդել: 1937 թ. ստալինյան բռնաճնշումների ժամանակ ձերբակալվել և աքսորվել է Սիբիր: Մահվան տարեթիվն ու վայրը հայտնի չէ:
http://www.duzceyerelhaber.com/HER-TARAF-haberleri/30193-200-binden-fazla-Ermeninin-katlini-iceren-rapor-100-yil-sonra-ortaya-cikti#.U_bnkMV_t4J
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net