79. Ազատագրական պայքարի թևակոխումը զինված պայքարի փուլ

Զինված պայքարի գաղափարախոսության ձևավորումը

Բեռլինի վեհաժողովի արդյունքներից հուսախաբ հայության մեջ աստիճանաբար հասունանում էր այն գաղափարը, որ ապրելու և գոյատևելու իրավունքը ստանում են ոչ թե խնդրելով, այլ նվաճում են պայքարով: Այդ գաղափարախոսներից առաջինը Մկրտիչ Խրիմյանն էր, որը դեռևս 1876 և 1877 թվերին գրված աշխատություններում ժողովրդին պատրաստում էր պայքարի: Նա գտնում էր, որ «ցանկալի ազատությունը» նվաճելու համար անհրաժեշտ է «արյուն թափել»: Բեռլինի վեհաժողովից հետո նա ավելի համոզվեց դրանում: Թողնելով Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաքը՝ նա մեկնեց Արևմտյան Հայաստանի նշանավոր Վան քաղաքը, ուր ավելի ուժգին սկսեց քարոզել զինված պայքարի գաղափարը:

Ազատագրական պայքարի գաղափարներ էր արծարծում նաև Թիֆլիսում լույս տեսնող «Մշակ» թերթի խմբագիր Գրիգոր Արծրունին: Նա գտնում էր, որ արևմտահայ գյուղացին մի ձեռքով պետք է մուրճ ու արոր բռնի, իսկ մյուսով՝ հրացան: Միայն այդպես է հնարավոր պաշտպանել ազգի գոյությունը:

Զինված պայքարի գաղափարախոսներ էին նաև հայ գրողներ Րաֆֆին, Ռաֆայել Պատկանյանը, Ծերենցը, Մուրացանը:

Իր հրապարակախոսական հոդվածներով և գեղարվեստական ստեղծագործություններով («Ջալալեդդին», «Խենթը», «Կայծեր» վեպերով) Րաֆֆին բարձրացնում էր զենքի միջոցով ազատագրվելու գաղափարը:

Ռաֆայել Պատկանյանը խորհում էր իր ժողովրդի թույլ ձեռքի մեջ պողպատե սուր դնելու մասին:

Մուրացանի «Գևորգ Մարզպետունի» վեպի հերոսը ապացուցում էր, որ «մի ծաղկով էլ գարուն կգա», այսինքն՝ նույնիսկ մեկ անձը կարող է ժողովրդի մեջ ազատության հուր բորբոքել:

Ծերենցի «Երկունք Թ դարու» վեպի հերոս Խութեցի Հովնանը գլխավորում է տեղի հայության պայքարը արաբ նվաճողների դեմ:

Այդ հերոսների օրինակով հայ գրողները ժողովրդի մեջ աստիճանաբար ներարկում էին զինված պայքարի ելնելու գաղափարը: Այդ մտայնությունը նպաստեց ազատագրական նպատակներ հետապնդող խմբակների ստեղծմանը:

Ազատագրական խմբակներն ու կազմակերպությունները

Եվրոպական առաջադիմական գաղափարների ներթափանցումը հայության մեջ խթանել էր արևելահայ մտավորականությանը ուղիներ որոնել արևմտահայության ազատագրության համար: Այդ նպատակով 1869թ. Ալեքսանդրապոլում (Գյումրի) ստեղծվեց «Բարենպատակ ընկերությունը» ուսուցիչ Արսեն Կրիտյանի ղեկավարությամբ, իսկ 1874թ. Ղարաքիլիսայում (Վանաձոր) ստեղծվեց «Հայրենիքի սիրո գրասենյակ» խմբակը: Այս խմբակի անդամներից մեկը երկու անգամ եղել էր Արևմտյան Հայաստանում: 1876թ. այս երկու խմբակներն էլ հայտնաբերվեցին ցարական կառավարության կողմից և ցրվեցին, իսկ Արսեն Կրիտյանը բանտարկվեց, զրկվեց ուսուցչություն անելու իրավունքից:

1882թ. մի խումբ հայ ուսանողներ Մոսկվայում հիմնադրեցին «Հայրենասերների միություն» կազմակերպությունը, որը գտնվում էր ռուս հեղափոխական նարոդնիկների ազդեցության տակ: Կազմակերպությունն ուներ իր տպագիր օրգանը՝ «Ազատության ավետաբեր» լրագիրը, որը հայ իրականության առաջին քաղաքական թերթն էր: Այդ կազմակերպությունն ունեցավ մի քանի տարվա կյանք:

Ազատագրական գաղափարները նոր ուժով բորբոքվեցին Վանում, երբ Բեռլինի վեհաժողովից հիասթափված Խրիմյանը 1879թ. վերադարձավ Վան: Այստեղ էր նաև վարժապետանոց բացած Մկրտիչ Փորթուգալյանը և Վանի ռուսական փոխհյուպատոս Կոստանդին Կամսարականը: Նրանց հովանավորությամբ 1879թ. վերջին Վանում ստեղծվեց «Սև խաչ» գաղտնի ընկերությունը, որն ուներ իր լեգալ և անլեգալ օրգանները: «Սև խաչի» գործունեությունը աստիճանաբար մարեց, երբ կառավարությունը Վանից հեռացրեց Մկրտիչ Փորթուգալյանին և Մկրտիչ Խրիմյանին, իսկ փոխհյուպատոս Կոստանդին Կամսարականին փոխադրեցին այլ վայր: Որոշակի առկայծումներով «Սև խաչը» իր գոյությունը պահպանեց մինչև 1880-ական թվականների կեսը:

Գաղտնի կազմակերպություններից էր նաև 1881թ. ստեղծված Էրզրումի կամ Կարինի «Պաշտպան հայրենյացը»: Նրա ղեկավար մարմինը կոչվում էր Գերագույն խորհուրդ: Այն բաղկացած էր յոթ հոգուց, մեկը՝ խորհրդակցական, վեցը՝ հիմնական ձայնի իրավունքով: Կազմակերպությունն ստեղծվել էր խիստ գաղտնիության պայմաններում: «Պաշտպան հայրենյացը» ինքնապաշտպանական նպատակներով ստեղծված կազմակերպություն էր, որի հիմնական շարժիչ ուժը քաղաքի և գյուղի արհեստավորները և երկրագործներն էին: Նրա հիմնադիր անդամներից Խաչատուր Կերեկցյանը մեկնեց Վան և Մ. Խրիմյանի միջոցով կապ հաստատեց «Սև խաչի» անդամների հետ: Կարինի հոգևոր առաջնորդ Մաղաքիա Օրմանյանը օգնում էր կազմակերպությանը ֆինանսական միջոցներով և խորհուրդներով: Կազմակերպությունը կապեր հաստատեց նաև Կ.Պոլսի պատրիարք Ներսես Վարժապետյանի և «Մշակ» թերթի խմբագիր Գրիգոր Արծրունու հետ: 1882թ. կազմակերպությունը պատահաբար հայտնաբերվեց կառավարության կողմից: Սկսվեցին զանգվածային ձերբակալությունները: Նրանց դատավարությունն սկսվեց 1883թ. ամռանը: Դա առաջին քաղաքական դատն էր հայերի նկատմամբ: Թուրքական պատժաչափերը ոչ ոք չկրեց: Պատրիարքի միջամտությամբ նրանց մեծ մասը 1884թ. հուլիսին ազատվեց: «Պաշտպան հայրենյացը» փառաբանվեց ժողովրդի կողմից. նա մասին երգեր հյուսվեցին: Մեր ժամանակներն է հասել «Ձայն մը հնչեց Էրզրումի Բարձր հայոց լեռներեն» երգը:

80-ական թվականներին ստեղծվեցին բազմաթիվ այլ կազմակերպություններ, որոնք ժողովրդի մեջ արթնացնում էին ազգային համախմբման, ինքնագիտակցության և պայքարի գաղափարներ:

http://www.findarmenia.com/arm/history/24/459