Չանքայայի նախագահական նստավայրը հանրապետության առաջին մեղքն է

Լ. Մարշան, Ժ. Պերիե
Թուրքիայի նախագահի նստավայր համարվող Անկարայի Չանքայա առանձնատան ներկայիս բնակիչը՝ Աբդուլլահ Գյուլը, երբ 2007 թ. տեղափոխվեց այստեղ, այն կահավորեց` ըստ իր ճաշակի: Հայտնի նկարիչ Հովհաննես Այզվազովսկու նկարները նկուղից հանեց և կախեց իր աշխատասենյակի պատերին: 19-րդ դարի վերջից պետությունը ռուս վարչապետին պատկանող ծովային և փոթորկի թեմատիկայով նկարների հավաքածու ունի. 1874 թ. սուլթան Աբդուլ Ազիզը արվեստագետին պատվիրել է 40 նկար և «Օսմանիե» պատվո շքանշանով պարգևատրելու համար նրան հրավիրել է Ստամբուլ: Սակայն արվեստագետի` կայսրության ժամանակաշրջանում վայելած հարգանքը հանրապետության շրջանում վերացել է: Հովհաննես Այվազովսկին ծագումով հայ էր: Նրա ինքնությունը Աբդուլլահ Գյուլին նախորդած քեմալական նախագահ Ահմեդ Նեջդեթ Սեզերի հետ գաղափարական տեսանկյունից անհամատեղելի էր:
Իսկ Աբդուլլահ Գյուլն, ով իր անձնական ներդրումն էր կատարել Հայաստանի հետ անարդյունք մնացած հարաբերությունների կարգավորման նախաձեռնության մեջ, Այվազովսկու ստեղծագործությունները սիրով ցույց է տալիս իր հյուրերին: Գեղագիտական նախասիրությունները լիովին համաձայնեցնում է Հայկական հարցի զգայուն թեմայի հետ, սակայն պետք է նաև կանգ առնել իմանա: Նախագահն, ով ղեկավարում է ժխտղական մի պետություն, թաքցնում է իր նստավայրի գաղտնի երեսը:
Չանքայա առանձնատունը, որը Մուստաֆա Քեմալից սկսած հանդիսացել է Թուրքիայի Հանրապետության նախագահների նստավայրը, գտնվում է մայրաքաղաքի սրտում՝ բարձրունքի վրա: Հանրապետության այս խորհրդանիշը նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմը պատկանել է Քասափյանների մեծահարուստ հայ ընտանիքին, որը բռնագրավվել է: Ինչ անհաջողություն մեծամասամբ հայերի և մյուս ոչ մուսուլման փոքրամասնությունների ունեցվածքի բռնագրավման արդյունքում հիմնված պետության համար: Դժվար է այն որպես հանցանք չտեսնել… Սակայն սա, անշուշտ, նաև անձեռնմխելիության զգացումի նշան է: Ինչևէ, այս անհանգստացնող պատմությունը շրջապատված է լավ հասականալի լռության պատով: Նախագահական նստավայրի պատմությունը հայտնի է շատ նեղ շրջանակի: Կարծես թե ազգային հարկի տակ լուռ համաձայնությունը խոչընդոտում է հրապարակվելուն: Սրա հետ մեկտեղ ժամանակ առ ժամանակ բարձրանում է հասարակության օրակարգ, սակայն մշտապես որպես սպառնալիք է մատուցվում: 2010 թ. օգոստոսին հայկական և հունական բռնագրավված ունեցվածքի վերաբերյալ թուրք լրագրող Նևզաթ Օնարանի գրքի լույս ընծայումից հետո շատ կարճ ժամանակահատվածում առանձնատան անցյալը գրավեց մամուլի ուշադրությունը: «Վաթան» թերթը գրեց «Հայերի աչքը Չանքայա առանձնատան վրա է»: Բազմաթիվ թերթերում «Հայերը պահանջում են Չանքայան» խորագրով լուրեր հրապարակվեցին: Այս ահ հարուցող արտահայտություններն ընթերցողների մոտ վերակենդանացրին «թուրքերի գոյությանը սպառնացող հայի կերպարը»: Սակայն օրակարգ դեռ չբարձրացած` ազգային գիտակցության սև ճեղքի միջով անհետացած այս հազվագյուտ հիշեցումը կրկին գերիշխող պաշտոնական պատմությունն է` (չհաշված ելքերը) իր բացահայտ վրիպակներով:
Հանրապետության նախագահի ինտերնետային կայքը սրա հրաշալի օրինակն է: Կայքում Չանքայա առանձնատան պատմությանը մեծ տեղ է հատկացված: Պատմությունը սկսվում է 1921 թ. «Ազգային ազատագրական» պատերազմի առաջին տարիներին: Եվրոպայում Առաջին համաշխարհային պատերազմը մոտեցել էր ավարտին: Իսկ մահվան մահճում գտնվող Օսմանյան կայսրությունում, որը պարտվող կողմում էր, շարունակվում էր: Ստամբուլը գրավել էին անգլիական և ֆրանսիական միավորումները: Դաշնակից պետությունները գաղտնի հաշվարկներ էին կատարում կայսրությունից մնացած հողերը գրավելու և իրար միջև բաժանելու ուղությամբ: Հանրապետության ապագա մայրաքաղաք Անկարան 15 000 բնակչություն ունեցող ավան էր, որտեղ զբաղվում էին գյուղատնտեսությամբ: Անատոլիայում (Փոքր Ասիա-Ակունքի խմբ.) Մուստաֆա Քեմալ անվամբ մի հրամանատար արևմտյան ուժերի ագահությունից այն, ինչ դեռևս հնարավոր էր փրկել, փրկելու համար գլխավորեց թուրքական ազգային շարժումը: Համաձայն կայքում տեղ գտած տեղեկության՝ «1919 թ. դեկտեմբերի 27-ին Անկարա գալով` Մուստաֆա Քեմալը որպես աշխատավայր և կացարան օգտագործում է նախ գյուղատնտեսության դպրոնցը, հետո էլ կայարանի տնօրենի առանձնատունը: Քանի որ այս շենքերը Մեծ Հայրիկի համար բավարար չէին, սկսում է համապատասխան կացարան փնտրել: Ավելի հանգիստ և խաղաղ միջավայրում ապրելու համար Բաղլարը շրջանի Չանքայայի ամառանոցը Անկարայի քաղաքապետարանը 1921 թ. մայիսի 30-ին նվիրել է Մուստաֆա Քեմալին»: Կառույցի նախկին տերերի՝ Քասապյան ընտանիքի և ընթացիկ պայմանների վերաբերյալ որևէ տեղ չի խոսվում:
Քանզի թուրքական պետության հիմնադրման պատմությունը բռնագրավել է տունը, որին ինչպես երևում է «Ակօս» թերթում հրապարակված սև-սպիտակ մի լուսանկարում, տեղակայված է ծառերի արանքում, երկհարկանի, փայտապատ ճակատով գորշ մոխրագույն է: Այստեղ գրված է ազգային պատմություն, որը ժխտում է Հայոց ցեղասպանությունը: Ըստ պաշտոնական տեսակետի՝ «այս համեստ շինությունը, որը Ազգային ազատագրական պատերազմի և հանրապետության հիմնադրման առաջին տարիներին ականատես է եղել շատ կարևոր դեպքերի, այդ թվում նաև Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի` հանրապետության ծրագրումն ու հեղաշրջումները», տարիների ընթացքում բազմիցս ընդլայնվելուց հետո ժամանակակից կացարանի հարմարավետություններից առավել այս կացարանը նախընտրող Աթաթուրքի հետնորդները թողել են բախտի քմահաճույքին: 1950-ական թթ. թանգարանի վերածված Չանքայա առանձնատունը համարվում է նախագահի նստավայրի խորհրդանիշ: Այցելուները մի սրահից մյուսն անցնելիս կարծես թե սրբավայրում լինեն՝ «կանաչ սրահում» երևակայում են Աթաթուրքի առաջին կնոջ՝ տիկին Լաթիֆեի թեյի հրավերքները, իսկ ծխախոտի սրահում` ռադիոյի բզբզոցը, մարոկենից պատրաստված բազկաթոռներից բարձրացող երկրի ապագայի վերաբերյալ քննարկումների ձայները:
2007 թ. Քասափյանները «Հյուրիյեթ» թերթի սյունակագիր Սոներ Յալչընին ուղղված նամակով կարճ ժամանակով դուրս եկան անոնիմի կարգավիճակից: Լրագրողը գրում է. «Չանքայա առանձնատան նախկին տերը հայ էր: Հարուստ ոսկերիչ… պատերազմի ժամանակ քաղաքը լքելիս ամառանոցը իրերի հետ միասին վաճառել է Անկարայի հայտնի ընտանիքներից Բուլգուրզադեներին»: Այնուհետև տունն անցել է Ռըֆաթ Բյորեքչիին: Անկարայի մուֆթի և Ազգային շահերի պաշտպանության ընկերության նախագահ Ռըֆաթ էֆենդին այն նվիրել է Աթաթուրքին, ով ձիով զբոսանքի ժամանակ շատ էր հավանել այն:
Միայն թեմային տիրապետող ընթերցողը կարող է հասկանալ, որ այստեղ ինչ որ մի բան այն չէ: «Հյուրիյեթի» ինտերնետային կայքից հոդվածը կարդացած և հետաքրքրությունը շարժված ընթերցողը նայում է նաև մեկնաբանություններին… Սովորաբար «հայերի» վերաբերյալ հոդվածները ընթերցողներին բարկացնում են և «այս հայրենիքի դավաճանների» հասցեին հայհոյանքների շարան հնչեցնելու պատճառ դառնում, սակայն այս անգամ հրաշք տեղի ունեցավ, և էջի ամենաներքևում 1957 թ. ի վեր Կանադայի Օտտավա քաղաքում ճարտարապետությամբ զբաղվող Էդվարդ կրտսեր Չուհաջի անվամբ մեկը ցանկացել էր «հետևյալ պարզաբանումը կատարել». «Մորս օրիորդական անունը Ռոզ Քասափյան է: Ծնվել է Անկարայում (1896-2001): Հոր, այսինքն՝ պապիս անունը Հովհաննես Քասափյան է: Ծննդավայրը` Անկարա (1857-1944): Չանքայայի առանձնատունը Քասափյան ընտանիքը ոչ մեկին չի վաճառել: Այդ ժամանակվա կառավարությունը ոչ միայն առանձնատունը, այլև ողջ ունեցվածքն ընտանիքի ձեռքից վերցրել և ամբողջ ընտանիքին աքսորել է 1915 թ. օգոստոսին: Հայրս (ծննդավայրը Անկարա (1887-1930)) այդ ժամանակ օտարերկրյա երկաթուղային ընկերությունում է աշխատելիս եղել, որի օգնությամբ կարողացել է ընտանիքը Կոնիայի վրայով փախցնել Պոլիս»:
Պապը և եղբայրները, որոնք Անգլիա էին արտահանում անգորա կոչված այծի բուրդը, այս հաջողակ գործը թողել և հազիվ կյանքներն են փրկել: Պատմաբան Ռ. Գևորգյանի համաձայն՝ օգոստոսի 14-20 զույգ-զույգ իրար կապված 1 200 հայ տղամարդու քաղաքից դուրս են տարել և սպանել: Օգոստոսի 29-ին 1 500 հոգու աքսորել են Սիրիա՝ «Միայն 200 հոգի, այդ թվում նաև եպիսկոպոսը կարողացել են հասնել Հալեպ»: Ներկայիս Սիրիայի հյուսիս-արևմուտքում՝ Եվրատի ափին գտնվող Մեսքենեի հարթավայրում, որը բացօթյա գերեզման-ճամբար էր, 34 հոգի էր ողջ մնալու:
Էդվարդ Չուհաջըն Չանքայայի առանձնատան և այնտեղի առաջին բնակիչների, Առաջին համաշխարհային պատերազմի փոթորկով հնձված կաթոլիկ հայ համայնքի անդամ այդ բուրժուազիայի պատմության անսովոր վկան է: Նա ցեղասպանությունից հետո առաջին սերունդն է: Անկասկած տարեց է, սակայն Սոներ Յալչընին տված պատասխանը հուշում է, որ դիպուկ հիշողությունը ամբողջովին վառ է: Մենք էլ լիահույս Օտտավա Էդվարդ Չուհաջի հետ կապ ենք հաստատում: Որքան որ խստաբարո, այնքան էլ բարեկիրթ ու ուժասպառ է: Ըստ նրա՝ ցեղասպանության հետքերով գնալու մեր նախագիծը «գալիք սերնդի համար որևէ դրական ներդրում չի կարող ունենալ» և «մեկ դար առաջ կատարված այս ցավալի դեպքերը բորբոքելով» թուրք և հայ ժողովրդների խաղաղությանը չեն կարող նպաստել: Կանադայի պատուհանը, դեռ չբացված, փակվում է: Ի վերջո, Սևան Նշանյանը մեզ հուշում է ճիշտ ուղին, որին պետք է հետևենք: Այս մասին շատ քչերը գիտեն, սակայն Քասափյան ընտանիքի թոռներից մեկը դեռևս բնակվում է Ստամբուլում: Վերոնշյալ անձը Սևան Նշանյանի պատանեկության ընկեր Վերգին Քասափօղլուն է, ով երբեմնի սպիտակ կադիլակի ղեկին ոճային թուրք երիտասարդների հետ քաղաքում ցուցամոլություն կատարող էքսցենտրիկ բուրժուա է:
Այդ անհոգ տարիներին ընտանեկան միջոցներով Շվեյցարիայի շքեղ գիշերօթիկ դպրոցում կրթություն ստացած երիտասարդ կնոջ ուսերին որևէ բեռ ընկած չէր. անտեղյակ էր իրավիճակից: Թեև հեռախոսազրույցի ժամանակ զարմացավ, սակայն մեծ անկեղծությամբ թեյախմության հրավիրեց` հորից ժառանգած առանձնատուն: Շինությունը տեղակայված է նախկին Բերա թաղամասի ներքևի հատվածում: Կայսրության ֆինանսական սիրտը գտնվում էր փոքրամասնությունների և օտար ուժերի ձեռքում: Վերգին Քասափօղլուի սրահը հիասքանչ համայնապատկեր ունի՝ նայում է Ոսկեղջյուրի դիմացին գտնվող պատմական թերակղզու մինարեթներին: Պատին Էնդի Ուորհոլի նկարն ու Ջոն Լենոնի ծխամորճն է կախված, տիկին Վերգինն ասում է, որ սրանք Սեմ Գրինի (Ֆիլադելֆիայի Ժամանակակից արվեստի թանգարանի նախկին տնօրենի) նվերներն են: Փոփ-արթի վարպետի և Էքս-Բիթլի միջև ընտանիքի մի հին լուսանկար է: Մեջտեղում խստաբարո հայացքով կին է: Սա Վերգինի տատիկն է, ում անունը կրում է տիկին Վերգինը: Կնոջ կողքին փոքր-մոքր, բեղերով տղամարդ է կանգնած, նա էլ պապիկը՝ Ռոքոսն է: Չանքայայի առանձնատունը նրանից է ժառանգություն մնացել ընտանիքին. «Տատիկիս 14-15 տարեկան հասակում իրենց պես կաթոլիկ Քասափյան ընտանիքի երկրորդ զավակի հետ ամուսանանալու համար ուղարկել են Անկարա»,- պատմում է թոռնուհին՝ տիկին Վերգինը: «Սակայն փեսացուն ասպտամբ ոգով երիտասարդ աղջկա դուրը չի կարողացել գալ, և վերջինս Պոլիս վերադառնալու համար տնից փախել է: Սիրահարված երիտասարդը նրան գտնելու համար չոլերն է ընկել: Վերջապես ամուսնացել են»: Վերգին Քասափօղլուն Անկարայի մասին լսել է լոկ պապի և տատի միջև ծավալված փախուստի և ամուսնության վերաբերյալ զրույցների ժամանակ:
Չանքայա առանձնատան ծագման վերաբերյալ ազգային պատկերն այնքան զորեղ է, որ լռեցրել է անգամ առանձնատան նախկին տերերին: Տիկին Վերգինն ասում է. «2001 թ. պատրիարքն ինձ պատմեց ընտանիքիս պատմությունն ու ասաց՝ «Չանքայան ձեզ է պատկանում»»: Ինձ համար շոկ էր դա: Հայրը՝ Անտուանը, Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում աքսորի ճամփան բռնած ընտանիքին պատկանող անշարժ գույքի վերաբերյալ շատ աղոտ տեղեկություններ է հաղորդել աղջկան, որոնց ծայրը նշմարվել է այդ ժամանակվա մշուշում. «Պետք է, որ 4 տարեկան լինեի, հայրս ինձ գնացքով Անկարա էր տարել: Մի տուն էինք գնացել: Այգում վազվզում էի: Չանքայայի առանձնատունը չէր, մեկ այլ տուն էր: Ինձ միայն ասել էր, որ այն նախկինում իր զարմիկին է պատկանել, այսքանը»: Անտուան Քասափօղլուն մահանալիս իր հետ տարել էր նաև գաղտնիքը: «Ուզում էր, որ մնամ Թուրքիայում և պայքարեմ: Հիմա, երբ հետ եմ նայում, հասկանում եմ, որ Չանքայայի փոխանցումը շատ ծանր բեռ է եղել»: Ոչ մուսուլմանները, որոնք փրկվել էին կոտորածից և չէին տեղահանվել, 20-րդ դարի ընթացքում պաշտոնապես աշխարհիկ Թուրքիայի Հանրապետության թշնամության դեմ ստիպված էին գլուխ խոնարհել: Անտուան Քասափօղլուն 1942 թ. չէր կարողացել վճարել Ունեցվածքի հարկը: Անկարան այս հարկը սահմանել էր փոքրաասնությունների համայնքների համար: Թվերն այնքան աստղաբաշխական էին, որ հարկատուները մեծամասամբ չէին կարողանում վճարել իրենց պարտքը: Ըստ էության, նպատակ էին հետապնդում ստիպել նրանց ունեցվածքը չնչին գնով վաճառել: Այս հարկը ոչ այլ ինչ էր, քան թալան, որը դժվարին դրության մեջ կդներ նրանց: Պետությունն ու թուրք քաղաքացիները հնարավորություն ստացան յուրացնել այն ունեցվածքը, որը մինչ այդ չէր հաջողվել: Անտուանը ստիպված էր վաճառել իր անշարժ գույքը: Սա էլ բավարար չէր: Ուղարկեցին աշխատանքային ճամբար, որը գտնվում էր երկրի արևելքում՝ Էրզրումի շրջանում: Հասկանում ենք, որ այս` առողջության համար ոչ բավարար պայմաններում որոշել է աղջկա ապագան չսևացնել նախագահական նստավայրի առանձնատան պատմությամբ: Վերգինը կյանքի մեծ մասն անց է կացրել Թուրքիայում՝ երբեք չցանկանալով երկար բացակայել իր ծննդավայրից: Սրա հետ մեկտեղ «ամեն դեպքում» երկու երեխային երկրորդ քաղաքացիություն է տվել` նրանց ապագան ապահովագրելու համար: Երեխաները Թուրքիայի և Ամերիկայի քաղաքացիներ են: «Երևու՞մ է»:
Այս ողջ պատմությունը հավանաբար ամենաշատը մտատանջել է Վերգինի որդուն: Ռոքոսի թոռան որդին ուր որ է կավարտի Պոլսի հայոց պատրիարքության պատմության վերաբերյալ իր դոկտորական աշխատանքը: Գրադարանում կարելի է գտնել կայսրության և հանրապետական շրջանում փոքրամասնությունների բռնագրավված գույքի շուրջ հրատարակված ողջ աշխատությունները: Տեղյակ է բոլոր օրենքներից, որոնք ընդունվել են 20-րդ դարում` ոչ մուսուլմանների իրավունքները յուրացնելու համար: Հնարավորություն է ունեցել այցելել նաև Չանքայա: «Հյուրընկալը մեր խմբին ասաց, որ տունը նախկինում պատկանել է բուլղարացի մի հայրենակցի»: Երիտասարդը հազիվ է իրեն զսպել, որպեսզի չուղղի նրան: Այս թեման չի շոշափում նաև ընկերների շրջանում. «Ինձ չեն հավատա, կասեն, որ փորձում եմ գլուխ գովել»: Թեև փոքրամասնութունների ունեցվածքի թուրքացման թեմայով նրա ուսումնասիրությունները հեղինակավոր են այս ոլորտում, այս թեմայի մասին չի ասել նաև իր ղեկավարին՝ սոցիոլոգ Այհան Աքթարին: Ինչքան էլ որ Թուրքիան «Հայկական հարցի» վերաբերյալ անցյալի համեմատ ավելի շատ է խոսում,այնուամենայնիվ, չպետք է զգոնությունը կորցնել: Պաշտպանության ռեֆլեկսները փոխանցվում են սերնդեսերունդ: Ինքնաբերաբար:

Պապի լռության վերաբերյալ ինքն էլ է մտածել: Կշռադատված արտահայտությամբ ասում է. «Խելացի որոշում էր: Ի՞նչ օգուտ, եթե տեղյակ լինեինք: Մեկ է` ոչինչ չէինք կարող փոխել: Միայն Թուրքիայի դեմ ատելության զգացումով կարող էինք լցվել, որն ավելի վատ էր, մեզ վտանգի կենթարկեր: Մինչդեռ մարդ, անտեղյակ լինելով, կարող է կյանքը վերակազմակերպել»: Չլինելով անցյալի գերին: Երիտասարդը մոր՝ իրեն ընտանեկան գաղտնիքը հայտնելուց ի վեր ընդունում է, որ Չանքայան նրա մոտ «գնալով ավելի զգայական հակազդեցության» պատճառ է դառնում:
Քասափյանները տասը տարվա ընթացքում արտերկրում արմատներ են ձգել: 1922 թ. սկսած «մեծամասամբ օտար անձնագրով լքեցին երկիրը, նրանց այլևս չթույլատրվեց վերադառնալ: Կորցնելով քաղաքացիությունը, կորցրեցին նաև դատարան դիմելու իրավունքը»,- նշում է նա: Ընտանիքից Թուրքիայում մնացել են միայն մայրն ու մորեղբայրը: Այդ իսկ պատճառով հավանաբար Չանքայայի նկատմամբ իրավունք ունեցողները միայն նրանք են: 1923 թ. ստորագրված Լոզանի պայմանագրի 65-րդ հոդվածը թեև պարտադրում է տերերին «անմիջապես վերադարձնել» բռնագրավված ունեցվածքը, սակայն հայերին թալանելու համար ընդունված իրավական կարգավորմամբ անհրաժեշտ էր այս գործը ավարտին հասցնել: Լավ, իսկ նյութական և բարոյական փոխհատուցու՞մ, երբևէ չե՞ք մտածել հետ վերադարձնել: Հարցը նրա մոտ ժպիտ է առաջացնում: Ըստ կատարած ուսումնասիրությունների՝ «Չանքայան նախագահականի տրամադրության տակ է, սակայն սեփականության իրավունքը պատկանում է Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովին: Դիմել դատարան, ասել է թե դատի տալ ժողովրդի ներկայացուցիչ խորհրդարանին: Թուրքիայում բնակվող ոչ մի հայ, եթե հարկե Կամիկաձե չէ, նման նախաձեռնությամբ չի կարող հանդե գալ»:

Թուրքիան և հայկական պատրանքը, Իլեթիշիմ հրատարակչություն, էջ 189-197:

Ուղարկեց Սաիթ Չեթինօղլուն
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net