«Թեև մզկիթի վերածված եկեղեցիներն այդ կերպ փրկվել են գանձ որոնողների ավիրումներից, բայց և այնպես` դա վանդալիզմ է…» Զաքարյա Միլդանօղլու

Սույն թվականի օգոստոսի 11-17-ը Թուրքիայի Քոջաելի նահանգի Դերբենթ գավառում ԵՄ-ի ֆինանսավորմամբ` «Աջակցություն Հայաստան-Թուրքիա կարգավորման գործընթացին» ծրագրի շրջանակներում Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի կողմից կազմակերպվեց «Յավաշ-Կամաց» ամառային դպրոցը, որին մասնակցեցին շուրջ 20 ուսանողներ և ուսուցիչներ Հայաստանից և նունքան էլ` Թուրքիայից: Օգոստոսի 12-ին, ամառային դպրոցի ծրագրի համաձայն, «Հայկական մշակութային հետքերը Անատոլիայում» վերնագրով դասախոսությամբ հանդես եկավ Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքներին մասնակցած պոլսահայ ճարտարապետ Զաքարյա Միլդանօղլուն:
Դասախոսությունն ուղեկցվեց Արևմտյան Հայաստանում և ժամանակին հայաբնակ եղած` Թուրքիայի այլ շրջաններում հայկական պատմական ու մշակութային հուշարձանները ներկայացնող շուրջ 400 լուսանկարներով, որոնք պատկանում էին բանախոսի անձնական արխիվին:
Զաքարյա Միլդանօղլուն ելույթն սկսեց «Այս տարածքները մի ժամանակ մշակութային առումով շատ հարուստ էին, սակայն նույնը չենք կարող ասել ներկայի մասին» նախադասությամբ և մասնակիցներին հայտնեց, որ դասախոսության շրջանակներում 18 քաղաքի հայկական հետքեր են ներկայացվելու:
Ինչպես շեշտեց ճարտարապետը, Արևմտյան Հայաստանում Հայոց ցեղասպանությունից առաջ 2330 վանքեր ու եկեղեցիներ և 2000 դպրոցներ ու վարժարաններ կային: Միլդանօղլուն ելույթն սկսեց իր ծննդավայրը եղած Կեսարիայից, որի Էքրեք գյուղում են գտնվել 2 հայկական եկեղեցիներ, որոնք, սակայն, չեն պահպանվել: Փոխարենը` հիշյալ գյուղի հայկական գերեզմանոցում պահպանվել են որոշ խաչքարեր, մի բան, որ բանախոսի խոսքով, հազվադեպ է պատահում, քանի որ ընդհանրապես Արևմտյան Հայաստանի խաչքարերը շատ քիչ են պահպանվել:
Միլդանօղլուն ներկայացրեց Կեսարիայի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ և Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիները: Վերջինս որպես մարզասրահ է օգտագործվում:
Ինչպես ընդգծեց բանախոսը, Կեսարիայում և ընդհանրապես հայերով հոծ բնակեցված շրջաններում եղել են առնվազն մեկական հայկական թաղամասեր, և Կեսարիայի Թավուքլուլար թաղամասում ժամանակին հայ մեծահարուստների պատկանած մի փողոց ներկայում վերականգնվում է: Թալաս գավառում նույնպես եղել են հայ հարուստների տներ, որոնցում այսօր պահպանվել են հայկական գրություններ:
Կեսարիային մոտ գտնվող Էվերեք գավառում ժամանակին ապրել են բազմաթիվ հայեր ու հույներ: Էվերեքը հայաբնակ է եղել անցյալում: Այստեղ է գտնվել Սուրբ Թորոս եկեղեցին: Միլդանօղլուն ընդգծեց, թե Էվերեքում հատկապես հետաքրքիր են հայկական փայտաշեն տները:
Պոլսահայ ճարտարապետը մանրամասն ներկայացրեց նաև Մուշը` հիշեցնելով անցյալ տարի պետության կողմից այստեղ փլված հայկական թաղամասը, որը միայն մեկն էր քաղաքի 6 հայկական թաղամասերից: Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին Մուշ քաղաքի 8 եկեղեցիներից մեկն էր: Մշո Սուլթան Սուրբ Կարապետ վանքը, որը մի քանի անուններ է ունեցել, կառուցվել էր 4-րդ դարում: Սուրբ Կարապետը փլվել է 1937 թվականին` կառավարության հրահանգով: Չենգելլի կոչված գյուղը հիմնվել է հենց այս վանքի տարածքում, երբ թուրքական կառավարությունը մի քրդական աշիրեթի առաջարկել է բնակություն հաստատել վանքի շուրջը: Ներկայում Սուրբ Կարապետի որոշ հատվածներ օգտագործվում են նաև որպես ախոռ ու պահեստ:
Բանախոսն ընդգծեց, որ հայկական վանքերի և եկեղեցիների ավիրումը երբեմն հեշտ չի եղել, և երբ պետական մարմինները տեսել են, որ բահերով ու քլունգներով դրանք չեն քանդվում, թնդանոթների զարկերով են ոչնչացրել: Քեփենեք գյուղում գտնվող Մշո Սուրբ Առաքելոց վանքը ներկայում գտնվում է կիսավեր վիճակում: Ճարտարապետն անդրադարձավ նաև Մուշում գտնվող Թաթեր մատուռին, որի շուրջն արոտավայր են դարձրել:
Վանի հայկական հետքերին անցնելով` բանախոսը կատակեց` ասելով, թե Վանը ոչ թե լիճ է, այլ` ծով: Ինչպես նշեց Միլդանօղլուն, Վանա ամրոցի շուրջ եղել են 3-4 հայկական եկեղեցիներ, որոնցից, սակայն, այսօր հետք անգամ չի մնացել:
«Անշուշտ, երբ Վան ենք ասում, անմիջապես Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցին ենք հիշում»,-շեշտեց Սուրբ Խաչը վերանորոգած հայազգի ճարտարապետը և հավելեց. «Թեև Աղթամար կղզին մեծ չէ, սակայն այն շատ նշանավոր է եղել: Արտակարգ կառույց է. արժեքավոր է ոչ միայն հայերիս, այլև` համայն մարդկության համար: Այստեղ եկած բոլոր արտասահմանցի ճանապարհորդները հիշատակել են նրա մասին»:
Զաքարյա Միլդանօղլուն ամառային դպրոցի մասնակիցներին պատմեց, թե ինչպես է քուրդ նշանավոր գրող Յաշար Քեմալը 1950-ական թվականներին Սուրբ Խաչը փրկել ավիրումից, ապա ներկաների ուշադրությունը հրավիրեց հայկական միջնադարյան ձեռագրերի վրա, որոնք սուրբ են համարվել հայերի կողմից:
Բանախոսն անդրադարձավ նաև Արևմտյան Հայաստանում հեթանոսական շրջանում հայերի ստեղծած մշակույթին և նշեց, որ հայ հեթանոսական տաճարներ են եղել հատկապես Երզնկայում, որտեղից գողացված Անահիտ դիցուհու արձանը ներկայում ցուցադրվում է Բրիտանական թանգարանում:
Ճարտապետը հայտնեց, որ երկրաշարժների հետևանքով հին Երզնկայի հայկական թաղամասերից որևէ հետք չի մնացել, սակայն Ակն (Էղին) շրջանում մինչ օրս կանգուն են որոշ հայկական կառույցներ, օրինակ` Ակնի Սուրբ Գևորգ եկեղեցին:
Նա անդրադարձավ նաև ամբողջովին հայկական բնակավայր եղած Դերջան գյուղին, որն ամայացել է 1915-ին: Երզնկայի Աբրանք գյուղում եղել է մի շատ նշանավոր վանք: Բանախոսը ներկաներին ցույց տվեց նաև Երզնկայում գտնվող 5 ու կես մետրանոց 2 հայկական խաչքարերը:
Սեբաստիան ներկայացնելիս Զաքարիա Միլդանօղլուն շեշտեց, որ Հայոց ցեղասպանությունից առաջ այստեղ են գտնվել 204 դպրոց` 20.599 աշակերտներով, ինչպես նաև` 120 եկեղեցիներ ու 14 վանքեր: Որպես օրինակ` հիշատակվեց Սուրբ Նշան վանքը, որտեղ եղել է նաև ձեռագրատուն:
Ճարտարապետը շեշտեց, թե որպես կանոն` Արևմտահայաստանի այն հայկական եկեղեցիները, որոնք չեն վերածվել մզկիթի, դարձել են պետական կառույցներ: Նա նաև անդրադարձավ Դիվրիղիի նշանավոր մզկիթին, որը նախկինում եղել է հայ հեթանոսական տաճար, ինչպես նաև` նույն վայրում գտնվող Թաշհորոն եկեղեցուն:
Այնթափ քաղաքում հայ նշանավոր ճարտարապետներ եղած Բալյանների կառուցած Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որը մի ժամանակ օգտագործվել է որպես կալանատուն և զորանոց, ներկայում մզկիթի է վերածված:
Բանախոսը նաև ընդգծեց, որ այսօր ոչ մի հայկական վանքի և եկեղեցու սեփականության վկայական հայերին չի պատկանում: Բացառություն է կազմում միայն Դիարբեքիրի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին:
Կուտինայի կամ Քյութահիայի հայկական թաղամասերը դեռ կանգուն են, իսկ 3 հայկական եկեղեցիներից պահպանվել է միայն մեկը, որը ներկայում, սակայն, հարսանքատուն է ծառայում: Հենց այդ վանքում է ժամանակին ուսանել Կոմիտաս Վարդապետը, որի ապրած տան լուսանկարը ևս ցուցադրվեց ներկաներին:
Մարդինում դեռևս կանգուն մի շարք հայկական կառույցներ կան, թեև մեր օրերում այնտեղ ընդամենը 1-2 հայկական ընտանիք է ապրում:
Տրապիզոնից պահպանվել է միայն Քայմաքլըի եկեղեցին, իսկ Մալաթիայի հայկական թաղամասից գրեթե ոչինչ չի հասել մեզ: Բանախոսը Մալաթիային անդրադառնալիս ցույց տվեց նաև այն տունը, որտեղ ծնվել է Հրանտ Դինքը:
Ըստ Միլդանօղլուի` պահպանվել են Մալաթիայի հայկական գերեզմանոցները, իսկ Արաբկիր գավառի հայկական եկեղեցին ավիրվել է հատուկ հրահանգով:
Ճարտարապետը նաև հաղորդեց, որ 1000 ու 1 եկեղեցիների քաղաք համարվող Անիի Մայր տաճարն սկսել է վերանորոգվել: Որոշվել է վերականգնել այստեղի ևս 2 եկեղեցիներ, այդ թվում` կիսավեր Սուրբ Ամենափրկիչը:
Բանախոսը հայտնելով, թե Արդվինի հայկական եկեղեցիներն ու վանքերը վեճի առարկա են դարձել հայերի և վրացիների միջև, ընդգծեց, որ, օրինակ, Իշխան եկեղեցին խիստ տիպական հայկական եկեղեցի է: Բիթլիսի Քըզըլ վանքը ներկայում մզկիթի է վերածված` մյուս 100-ավոր հայկական եկեղեցիների նման:
Վերջին քաղաքը, որում մնացած հայկական հետքերին անդրադարձավ Զաքարյա Միլդանօղլուն, Անկարան էր: Այստեղ հիմնականում բնակվել են հայ կաթոլիկներ, որոնց աքսորել էին Ստամբուլից: Ճարտարապետն անդրադարձավ նաև Անկարայի հայկական թաղամասին ու եկեղեցուն, որից ընդամենը մեկ նկար էր պահպանվել:
Զաքարյա Միլդանօղլուն ելույթն ավարտեց ցեղասպանության ժամանակ որբացած հայ մանուկների լուսանկարների ցուցադրմամբ, որոնք ներկայացված էին «Որոնվում են…» խորագրի ներքո:
Հարց ու պատասխանի ժամանակ մի թուրք մասնակից հարցրեց, թե արդյոք հայկական եկեղեցիներն ու վանքերը պետության կողմից մզկիթի են վերածվել` պահպանվելու նկատառմամբ: Հարցին ի պատասխան բանախոսը շեշտեց.
«Թեև մզկիթի վերածված եկեղեցիներն այդ կերպ փրկվել են գանձ որոնողների ավիրումներից, բայց և այնպես` դա վանդալիզմ է…»:
Մելինե Անումյան/Դերբենթ
Akunq.net