5165

ՆՈՐԱՅՐ ՇԱՀԲԱԶՅԱՆ
«Տերունական աղոթքն» առաջին անգամ լսել եմ մանուկ հասակում, Արփո պապիս շուրթերից: Ինձ ծնկներին նստեցնելով` բառ առ բառ սովորեցնում էր «Հայր մերը»: Հաճախ կարոտով հիշում էր նաեւ իր հեռավոր Հայրենիքի անառիկ լեռները, համեղ ջուրը, բերրի հովիտները: Արփիարը վստահ էր, որ Դրախտն այնտեղ է` իր բաղձալի Էրգրում:

Երբեմն, տեղի տալով համառ խնդրանքներիս, դժկամությամբ պատմում էր նաեւ Դրախտում կատարված եղեռնագործության, իրենց համառ դիմադրության եւ պարտադրված գաղթի մասին: Ես կլանված ունկնդրում էի: Այն ժամանակ դեռեւս շատ բան չէի հասկանում, բայց ավելի գրավիչ, հուզիչ պատմություն առայսօր չեմ լսել…

1991թ. այցելեցի Թուրքիա: Տրապիզոնում ընկերներով դուրս եկանք գնումների: Մեր երեւանցի լինելու փաստը խանութներից մեկի տիրոջը հետաքրքրեց: Մեզ հրավիրեց վաճառասրահի ետեւում գտնվող սենյակը` զրուցելու: Տղաներից մեկը մի քիչ թուրքերեն գիտեր եւ մեզ օգնում էր տեղացիների հետ շփվելիս: Խանութպանի հրավերքն անսպասելի էր, բայց չհրաժարվեցինք: Թուրքը, որ բարձրահասակ, կապուտաչ երիտասարդ էր, իր օգնական «չոջուխին» ուղարկեց հարեւան սրճարանից թեյ բերելու: Հետո ստամբուլյան ինչ-որ երգչի ձայներիզ դնելով նվագարկիչի մեջ, այն միացրեց եւ ձայնը բարձրացրեց:Նրան հետաքրքրում էր Հայաստանի վերաբերյալ ամեն ինչ` պատմությունը, ներկան: Հարցնում էր, թե գործից ազատ ժամանակ ինչո՞վ ենք զբաղվում, ի՞նչ երաժշտություն ենք լսում, սուրճն ի՞նչ ձեւով ենք եփում, կամ թե Երեւանի աղջիկներն ի՞նչ ոճով են հագնվում: Աշխատում էինք բավարարել թուրքի մեծ ու մեզ անհասկանալի հետաքրքրասիրությունը, բայց այս ամենը տարօրինակ էր թվում, հատկապես սենյակում անընդհատ ու բարձր հնչող երաժշտության ֆոնի վրա:

Տուրիստական խմբի ուղեկցողը` բաթումցի մի հայ աղջիկ, մինչ վրաց-թուրքական սահմանը հատելը զգուշացրել էր, որ Թուրքիայում խուսափենք մեր ազգային պատկանելությունը բացահայտելուց: Եթե հարցնեն, անորոշ պատասխանենք, թե Ռուսաստանի հարավից ենք: Բայց դե մենք շատ զգուշավոր չէինք… Մեզ ճանապարհելիս խանութպանը բարձրաձայն հրաժեշտ տվեց, մինչ այդ ինչ-որ բան շշնջալով մեր «թուրքագետ» ընկերոջը: Պարզվեց, որ նրա տատը Վանի հայերից է եղել, եւ վերջինս դրանով հպարտանում է, բայց Տրապիզոնում նախընտրում է այդ փաստը չբացահայտել, քանի որ հայ լինելն այնտեղ վտանգավոր է: Թուրքերի մեջ այսօր քիչ չեն հնդեվրոպական դիմագծերով մարդիկ: Սա երկարաժամկետ սելեկցիայի արդյունք է: Դարերի ընթացքում նվաճելով երկրներ (մասնավորապես Հայաստանը)՝ թուրքերը կատարում էին առողջ, գեղեցիկ կանանց ու երեխաների ծրագրավորված ընտրություն: Ստիպողաբար կրոնափոխելով, մայրենիով հաղորդակցվելը արգելելով, նրանց ձուլում էին իրենց մեջ ու ազնվացնում սեփական գենոֆոնդը: Գործընթացը շարունակական էր, եւ այսօր առնչվում ենք մի բարդ խնդրի հետ` դժվար է որակել, թե «թուրք» եզրն ինչ բացատրություն ունի. սա ժողովուրդն է, քաղաքացիությունը, ապրելակերպը… Իսկ միգուցե հանգամանքների ճակատագրական, դժբախտ համադրության ցավալի արդյունքն է…

Ի վերջո, մարդն ի՞նչ մեղք ունի, թե իր պապին անցյալում ուժով հավատափոխել են, կամ թե տատին գողացել ու ծախել են իսլամ ընտանիքի: Այսօր երեւի քչերը գիտեն, որ մեր ազգային երգարվեստի հիմնասյուն Կոմիտաս վարդապետը (Սողոմոն Սողոմոնյան), ծնված ու որբացած Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստանի-Ակունքի խմբ.) մի գյուղաքաղաքում, մինչ եկեղեցական դպրոց ընդունվելը, խոսել ու երգել է թուրքերեն` մայրենիին չի տիրապետել: Թուրքիայի քաղաքացիների մեջ քիչ չեն մարդիկ, որոնք չգիտեն ճշմարտությունն իրենց սեփական արմատների մասին, տեղյակ չեն հայրենի երկրամասի իրական պատմությանը: Նրանց թվում կան մեզ հետ արյունակցական կապ ունեցողներ` ծագումով Բիթլիսից, Ալաշկերտից, Վանից… Ուղղակի այն օրհասական տարիներին, ի տարբերություն իմ պապի, նրանց պապերը չկարողացան կամ միգուցե չցանկացան գաղթել: Անցնելով դաժան փորձությունների միջով, մնացին ապրելու եւ մեռնելու թեկուզեւ ավերված ու պղծված, բայց հարազատ երկրամասում, իրենց Դրախտում` Էրգրում, այնտեղ, ուր լեռնային աղբյուր-առվակներից սկիզբ են առնում Սուրբ գրքում հոսող գետերը: Այս թրքահպատակների երակներով հոսող արյունն ամուր պահպանում, կրում է տեղեկատվությունն իրենց իրական ծագման, ազգային պատկանելության վերաբերյալ:

Պատեհ հնարավորության պարագայում մեր այս տարաբախտ ցեղակիցներից շատերը կարող են վերամիավորվել Ազգին, որն ունի մեկ Հավատ, մեկ Լեզու, մեկ Հայրենիք, իսկ այնտեղ մեկ Գլխավոր բարձունք` 5165 — բիբլիական լեռն Արարատ… Վերը շարադրածս հիմնավորելու նպատակով, բերեմ դրվագներ իմ տոհմի պատմությունից: Պապիս կրտսեր եղբորը` Բիթլիսի նահանգի Շամիրամ գյուղից 14-ամյա Խոսրովին թուրքերը չմորթեցին, այլ «խնայելով» իրենց ավարի` ոչխարի հոտի հետ, որպես հովիվ, Նեմրութ սարի արեւելյան լանջից քշեցին-տարան երկրի խորքերը: Նրա հետագա ճակատագիրն ինձ անհայտ է, բայց եթե չի զոհվել ու մնացել է Էրգրում, ապա նրա հետնորդները, անկախ կրոնական պատկանելությունից, շփման լեզվից կամ հպատակությունից, ինձ օտար չեն. մենք արյունակից ազգականներ ենք: Արփիարի մյուս եղբայրը` Դավիթը, 1915-ին նորապսակ էր. ուներ կին եւ կրծկեր մանչուկ: Փրկվելով Շամիրամի կոտորածից, մի քանի դրացիների հետ ապաստանել էին գյուղից վերեւ, Նեմրութ սարի քարանձավներում: Մանչուկը սովից անդադար լալիս էր, եւ ընտանիքի ճարահատյալ հայրը, չբացահայտելու համար համագյուղացիներին, կնոջ ու որդու հետ լքեց թաքստոցը: Գիշերով հեռացան լեռան լանջն ի վար` դեպի Վանա ծովը, Դատվանի ուղղությամբ:

Դավթին ու նրա ընտանիքին մերձավորներն այլեւս չտեսան: Շատերի պես նրանք էլ դարձան Անհայտություն: Բայց հնարավոր է, որ չեն նահատակվել, ու Դավթի տոհմը հիմա էլ ապրում է Էրգրում: Եթե դա այդպես է, ապա այսօր նրանք հավանաբար քուրդ կամ թուրք են… Պապիս` Արփիարի տոհմը սերում է նրա երկրորդ ամուսնությունից: Առաջին ընտանիքն ամբողջությամբ զոհ գնաց Մեծ եղեռնին: Այդ ժամանակ Արփիարը բացակայում էր տնից: Գործով Բաթում քաղաքում էր գտնվում եւ իր ընտանիքի կորստի մանրամասները լսել է ջարդից հրաշքով փրկված համագյուղացիներից: Թուրքերը Շամիրամի գյուղամեջ քշված ծերերի, կանանց ու երեխաների խմբից դուրս են քաշել Արփիարի ավագ որդուն` քառամյա Բենոյին, կանգնեցրել են Սբ. Մարիամ Աստվածածին եկեղեցու պատի մոտ եւ որպես կենդանի թիրախ օգտագործելով, մոր, եղբայրների ու մնացյալ դատապարտյալների աչքի առաջ, մրցակցել են դիպուկահարության մեջ: Տղային հոշոտելուց հետո այս բորենիները ողջ ժողովրդին, այդ թվում նաեւ Արփիարի կնոջն ու երկամյա երկվորյակներ Պողոսին ու Պետրոսին փակել են եկեղեցում ու հրդեհել:

Պապիս հետագա ճակատագիրը նման է իր հազարավոր բախտակիցների ճակատագրին: Թիֆլիսում զինվորագրվելով կամավորական բանակի շարքերը, Անդրանիկ Օզանյանի զորախմբում մասնակցել է բազմաթիվ մարտական գործողությունների Արեւմտյան, ապա նաեւ Արեւելյան Հայաստանի տարածքում: Կամավորականները, փոքրաթիվ ուժերով, հաճախ ստիպված էին լինում պահել բարոյալքված, խուճապահար նահանջող ռուսական կանոնավոր բանակի դիրքերը, փակել ռազմաճակատի գիծը եւ համառ դիմադրությամբ, տարածք ու ժամանակ ապահովել դեպի Արեւելյան Հայաստան շարժվող գաղթականության համար, փրկելով նրանց անհամեմատ ավելի մեծ կորուստներից: Երկրորդ անգամ Արփիարն ընտանիք կազմեց, ամուսնանալով իր մարտական ընկեր Հովսեփի քրոջ` Եպրաքսիայի (իմ Իփրո տատի) հետ: Վերջինս կոտորածի ժամանակ նույնպես կորցրել էր ամուսնուն եւ երեխային: Երկար դեգերումներից հետո նրանք անցան Արաքս գետի ձախ ափը եւ 1918-ին, գաղթականների 26 ընտանիք, Հայաստանի I հանրապետության իշխանությունների հովանավորությամբ, հիմնավորվեցին Երեւանից քիչ հեռու` Հրազդանի կիրճում ծվարած նախկինում թրքաբնակ Քեթռան (այժմ Գետամեջ) գյուղում: Վստահ էին, թե շուտով` պատերազմի ավարտից հետո, վերադառնալու եւ շենացնելու են հայրենի օջախները Էրգրում, բայց ավաղ… Արփիարն ու Եպրաքսիան վաղուց ողջ չեն, իսկ նրանց ժառանգներն արդեն մոտ 100 տարի բնակվում են Արեւելյան Հայաստանում:

Բազմահազար հայ ընտանիքների պատմությունը, երեւի թե, շատ չի տարբերվի իմ տոհմի պատմությունից, եւ հիմա խնդրի առաջ ենք կանգնած` ինչ վերաբերմունք պիտի որդեգրենք մեր այն ցեղակիցների (նրանց ժառանգների) նկատմամբ, որոնք այն օրհասական տարիներին` Եղեռնի ժամանակ, հրաշքով փրկվեցին, բայց գաղթական չդարձան, այլ մնացին Արաքսի աջ ափին: Վերջին պատերազմում թշնամուն ու աշխարհին ապացուցեցինք, որ բացի կոտորվելուց, հայը կարող է (երբ այլընտրանք չկա) նաեւ կոտորել եւ համոզիչ հաղթանակ տանել, այսինքն՝ պարտադրեցինք հարգել մեզ: Մենք, որ ունենք ազգային անկախ պետականություն, արդյո՞ք ունենք բարոյական իրավունք առանց կռվի թշնամուն զիջել մեր ամենաարժեքավոր ունեցվածքը` հայ գենոֆոնդի մի հսկայական հատված: Օրերս տեղեկացանք, որ Շուշիից թալիշերեն ռադիոհաղորդում է հեռարձակվում: Սա շատ նպաստավոր ձեռնարկում է, արժանի դրվատանքի: Վատ չէր լինի, որ նմանատիպ նախաձեռնություն լիներ նաեւ քրդերեն, թուրքերեն լեզուներով, թիրախ ունենալով հարակից պետությունները (արդեն տասնամյակներ շարունակ Հայաստանի Հանրային ռադիոն հեռարձակում է շուրջ 15 լեզուներով, այդ թվում` քրդերեն և թուրքերեն ռադիոհաղորդումներ-Ակունքի խմբ.): Հայկական որակյալ ռադիո-հեռուստաարտադրանքը սահմանի այն կողմում հաստատ կգտնի իր սպառողին: Այդ են վկայում վերջին տարիներին Արեւմտյան Հայաստան շրջագայության մեկնած եւ տեղաբնակների հետ շփված հայ ճանապարհորդների տպավորությունները:

Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո սկիզբ առած եւ շարունակվող գործընթացները հուշում են, որ Թուրքիայում հայերն այսօր անհամեմատ ավելի մեծ թիվ են կազմում, քան պաշտոնական վիճակագրությունն է ներկայացնում: Գուցե խոսքը միլիոնների մասին է: Այլապես ներկայիս Թուրքիայի 70 մլն-անոց բնակչությունը, իրական տնտեսական առաջընթացն ի՞նչ բաղադրիչներ եւ բացատրություն ունեն: Միգուցե նաեւ մեզանից գողացված արիական գենոֆոնդի, նյութական ու հոգեւոր ներուժի բաժինն էլ կա դրանում:

Եվ ինչո՞ւ մեր դարավոր մշակույթն իրենց հասկանալի լեզվով չմոտեցնենք, չհասցնենք ազգից բռնանջատված մեր ազգակիցներին Վանում, Բիթլիսում, Մուշում, Տիգրանակերտում, Տրապիզոնում եւ այլուր: Պիտի արիություն ունենանք ընդունելու (չհամակերպվելով) այն իրողությունը, որ հարեւանների կողմից մեզ պարտադրված քարոզչական պատերազմում հաղթող կողմն առայժմ, ցավոք, մենք չենք:

Մեր կրավորական պահվածքով չենք էլ կարող լինել, քանի որ, փոխանակ նախաձեռնությունը մեր ձեռքն առնենք, նախահարձակ լինենք, բավարարվում ենք պարբերական, թույլ հակահարվածներով՝ թշնամու սանձազերծած լայնածավալ ու համակարգված քարոզչական գործողություններին: Թերագնահատում ենք հսկա ներուժը, որն ունի արհեստավարժ քարոզչությունը: Ժամանակին, ճիշտ կիրառելու պարագայում, այն կարող է այսօր ու ապագայում խնայել շատ հայ զինվորների թանկարժեք արյունը, կյանքը: Համոզմունքս հաստատեմ մեր նորագույն պատմությունից մի դասական օրինակով. ԽՍՀՄ-ի, Վարշավյան պակտի փլուզման գործում մեծ եւ անմերժելի ներդրում ունեցան հզոր տերությունների կողմից անմիջականորեն կամ միջնորդավորված ֆինանսավորվող «Ամերիկայի ձայն», «Ազատություն», «Ազատ Եվրոպա», Բի Բի Սի, «Գերմանական ալիք» ռադիոկայանները, որոնք տասնամյակներ, օր ու գիշեր համառորեն «լվանում էին» սոցճամբարի քաղաքացիների ուղեղները: Այս համակարգված, տքնաջան աշխատանքը տվեց արդյունք. առանց «կրակոցի» Արեւմուտքը սառը պատերազմում տարավ համոզիչ հաղթանակ ու հաստատ խնայեց, եթե համեմատենք քարոզչության ֆինանսավորումն, այն նյութական ու մարդկային ահռելի ներուժի հետ, որ (առանց հաղթելու երաշխիքի) կծախսեին դասական` «շոգ» պատերազմում: Պատերազմը (նաեւ քարոզչականը) պետության գործն է եւ պահանջում է պետական հոգածություն:

Եթե մտադիր ենք մեզ պարտադրված այս կռվում հաղթել, ապա քարոզչությունը համակարգող, լայն լիազորություններով, հնարավորություններով օժտված պատկան մարմնի գոյությունն անհրաժեշտ է (եթե չասենք` ուշացած): Մարմին, որն ի զորու կլինի համարժեք ներուժ հակադրելու թշնամուն:

Գողացված Դրախտի` Հայրենիքի նկատմամբ ունենալով արդար, հիմնավորված հավակնություններ, լինելով պահանջատեր, չմոռանանք մեր այն ցեղակիցներին, որոնք ճակատագրի բերումով դեռեւս ապրում են այնտեղ: Ի վերջո, հողի իրական տերը նա է, ով քայլում է այդ հողի վրայով, մշակում է այն, ծերանում եւ բախտ ունի թաղվելու այնտեղ` Էրգրում…

shano55@seznam.cz
«Հրապարակ» օրաթերթ
23.04.2013