Զմյուռնիայի հայ և հույն բնակչության բնաջնջման սպառնալիքի ժխտման հետևանքները (1922 թ. սեպտեմբեր)

Թեհմինե Մարտոյան
Պատմական գիտությունների թեկնածու

Մարդկային հասարակությանը բնորոշ է սոցիալ-հոգեբանական մի օրինաչափություն, որը չի շրջանցում թե անհատին և թե մարդկանց խմբին. հանգամանքների բերումով և տարբեր իրադրություններում այն արթնացնում է մարդու հոգու խորքում նիրհող բարբարոսական գրգիռները: Այս երևույթը հոգեբանության մեջ հայտնի է հոգեբանական նահանջ (ռեգրեսիա) անվամբ: Մարդկանց խմբերի վրա առավել ակտիվ դրսևորումներ ունի ֆիլոգենետիկ (էվոլյուցիոն) նահանջը, որի էությունն այս կամ այն չափով քաղաքակիրթ մարդու կամ մարդկանց խմբի հոգևոր վերադարձն է դեպի նախնադարյան հոտի մակարդակ : Այս երևույթն ի հայտ է գալիս հատկապես զանգվածային ագրեսիայի պայմաններում, որի ամենացայտուն դրսևորումը ցեղասպանությունն է:
Փաստորեն ագրեսորը (տվյալ պարագայում` դահիճը), ի կատար ածելով իրեն վիճակված աշխատանքը, կամա թե ակամա դառնում է մարդու դեմ ուղղված հանցագործության կատարածուն, մասնակիցը և մեղսակիցը, այն է` հանուն պետության շահի, ավարտին է հասցնում ստանձնած հանձնարարականը: Մինչդեռ, ինչպես նշում է հոգեբան Կ. Նալչաջյանը, մարդն իր ագրեսիվ վարքագծին արդարացումներ տալու ներքին պահանջ է զգում, որը և բավարարվում է զոհի վարկաբեկմամբ: Այս մեխանիզմը մեծապես օգնում է ագրեսորին` ապագա զոհին անմարդկային հատկանիշներ և վտանգավոր դիտավորություններ վերագրելու հարցում: Համանման հատկանիշները վերագրվում են նաև մարդկանց խմբին, երբ զոհի վարկաբեկման հետ մեկտեղ անհրաժեշտ է դառնում համահարթեցում, այն է` բոլորը, տղամարդ թե ծերունի, կին թե երեխա, առանց խտրության` արժանի են միևնույն վերաբերմունքին :
Քրիստոնյաներին ոչնչացնելն օրինաչափ դարձնելու նպատակով հորինված և հարմարեցված արդարացումների լավագույն օրինակներից է Հայոց ցեղասպանությունը ծրագրած և իրականացրած Միություն և առաջադիմություն կուսակցության` Թուրքիայի ներքին գործերի նախարար Թալեաթի նախագահությամբ անցկացված գաղտնի խորհրդակցության ընթացքում կենտրոնական կոմիտեի անդամներից մեկի` դիվանապահ, բժիշկ Նազըմի հետևյալ հայտարարությունը. «Վայրագութիւնը բնութեան օրէնքն է, հարցը ասոր ընդունելի կամ մերժելի ըլլալը տրամաբանելու մէջն է: Ամբողջ կենդանիները, նոյնիսկ բոյսերը զիրար ուտելով, զիրար ջնջելով չե՞ն սնանիր, ուրեմն ասոնց զիրար ուտելն եւ զիրար ջնջելը արգիլեցէք. բայց վայրագութիւն է կրնա՞նք ըսել» :
Միություն և առաջադիմություն կուսակցության` Կաստամոնուի պատասխանատու քարտուղար, պատգամավոր, կրոնական գործիչ Հասան Ֆեհմին վկայակոչում է արևելյան գիտությունն ու մահմեդական սուրբ օրենքը` շարիաթը, ըստ որոնց` այն ամենը, ինչը վնասակար է, պետք է կործանվի :
Հետաքրքիր է Հ. Պողոսյանի դիտողությունը. «Բնութեան մէջ ոչինչ կայ յեղակարծ, հոգեկան աշխարհի մէջ ոչինչ յանկարծակի տեղի կ’ունենայ: Ամեն արդիւնք պատճառ մը, եւ ամեն հոգեկան երեւոյթ հոգեկան նախագործողութիւն մը կ’ենթադրէ… Թշնամին ջարդերէ ու տեղափոխութիւններէ առաջ կ’սկսի իր ներքին թշնամութեան եւ չարամտութեան նշանները ցոյց տալ: Նախ կեդրոնը իր մէջ դիւային ծրագիրներ կը դարբնէ եւ յետոյ զայն գործադրելու համար երկրին ամեն կողմը եւ կամ մասնաւոր կեդրոններ գտնուող պաշտօնեաներու, խաֆիյէներու, կրօնամոլ մօլլաներու եւ կարեւոր ու ազդեցիկ պէյերու եւ անձնաւորութիւններու կը դիմէ: Այս վերջիններն ալ իրենց կարգին կանխամտածուած այս դիւային ծրագիրները յարմար միջոցաւ մը իրենց մարդոց կը պարզեն, անոնց միտքը կը թունաւորեն, որպէս զի որոշեալ օրուան համար խուժանային միտքը կազմ ու պատրաստ ըլլայ… Ջարդերէն առաջ պատահող շփոթութիւնները, վրդովմունքն ու յուզումներն են, որ ամբողջ ժողովուրդը ոչխարային հոգեբանութեան մը, խուժանային վիճակի մը կ’ենթարկեն: Անոնց կապարային ծանրութեան տակ ամբողջ ժողովուրդը կը հիւծի, կը ճնշուի, մինչեւ որ տիրական ձայն մը, ցեղային հոգի մը, այդ ճնշուած յուզումներուն ազատ ելք մը տայ» :
Փաստորեն, ըստ նրա` ցեղասպանության կազմակերպիչները ստեղծում են որոշակի մթնոլորտ` այն հնարավորինս դյուրին իրականացնելու նպատակով: Այսպես. մշակվում է գործողությունների որոշակի ծրագիր, որը նպատակաուղղված է թե ցեղասպանության զոհերի և թե այն իրականացնողների հոգեբանության` համապատասխանաբար ընդարմացմանն ու խեղաթյուրմանը:
Մահվան դատապարտված մարդկանց խումբը հնազանդ և կառավարելի դարձնելու նպատակով ցեղասպանության կազմակերպիչները փաստորեն ստեղծում են հոգեբանական այնպիսի մթնոլորտ, որը նրա մոտ փրկության ինչ-որ միջոց ունենալու հավատ է սերմանում: Ըստ այդմ` արդեն զոհի կարգավիճակ ստանձնած ժողովուրդը կամ մարդկանց խումբը հոգեբանորեն կախման մեջ է ընկնում դահճից: Հետևաբար, այդպիսի պայմանները հարկադրում են նրանց ծանրութեթև անել իրենց վարքագիծն ու պահվածքը և լինել ավելի հնազանդ : Ամերիկյան հոգեբան Սթեյնլի Միլգրամը մի փորձ է կատարել և այն համեմատել ցեղասպանության հետ : Նա հանգել է միակ հնարավոր եզրակացության, ըստ որի` շարքային մարդիկ, այս կամ այն հանձնարարությունը կատարելիս չունենալով որևէ թշնամական մտադրություն, կարող են դառնալ կործանարար գործողությունների կատարածուներ նույնիսկ այն դեպքում, երբ գիտակցում են դրանց կործանարար բնույթը, անհամապատասխանությունը բարոյականության չափանիշներին, սակայն անում են այն, ինչն իրենց պարտադրված է :
Անկախ այն բանից` հանցագործներն անմեղ մարդկանց կյա՞նքն են խլում, թե՞ ոչ, նրանք հիմնականում շարքային մարդիկ են, սակայն մարդիկ, որոնք այդ հանցանքը կատարելու պարտավորություն են զգում, այսինքն` իրենց կարծիքով կատարում են կյանքում իրենց վերագրված սոցիալական դերը :

«Ինքնապաշտպանական բնա՞զդ», թե՞ իրողությունների խեղաթյուրված ընկալում

1922 թ. սեպտեմբերին Զմյուռնիայում քրիստոնյա բնակչության ոչնչացման հանցավոր ծրագիրը մշակելիս, որպես իրենց գործողությունների ապահովման և ավարտին հասցնելու երաշխիք, քեմալականները շահարկել են հոգեբանական տարբեր գործոններ, որոնցից թերևս ամենապարզունակը` քրիստոնյա բնակչությանը հանկարծակիի բերելն էր: Այսինքն` քաղաքի քրիստոնյա բնակչությունը լայն առումով չպետք է հավատ ընծայեր առաջիկա կոտորածի սպառնալիքին և, առավել ևս, ցանկություն դրսևորեր մասնակցելու արագորեն ծավալվող հանցագործությունների խոչընդոտմանը:
Սույն հոդվածում քննարկվում է կանխամտածված ոճրագործությանն առնչությամբ Զմյուռնիայի հայ և հույն քրիստոնյա բնակչության դիրքորոշման հիմնախնդիրը: Պարզաբանենք. բացառելով իրենց ոչնչացման հնարավորության հավանականությունը` քաղաքի հայ և հույն քրիստոնյա բնակիչներն իրականում «ազատ են արձակել» ոճրագործի ձեռքերը և դյուրին դարձրել նախապես ծրագրված գործողությունների անարգել ի կատար ածումը:
Զմյուռնիայի հայերն ու հույներն անտեսում էին իրենց բնաջնջմանը վերաբերող բոլոր նախազգուշացումները, դրանք համարում ստահոդ տեղեկություններ և ապավինում քաղաքում տեղակայված եվրոպական պետությունների ներկայացուցիչների համոզիչ հորդորներին, ըստ որոնց` վախենալու կարիքը չկար. կոտորած չէր կարող տեղի ունենալ, քանի որ բոլոր քրիստոնյաներն իբր պաշտպանված էին և այլն: Այս առնչությամբ խիստ հատկանշական է զմյուռնիաբնակ հայերի առաջնորդ Ղևոնդ եպիսկոպոս Դուրյանի` 1922 թ. նոյեմբերի 23-ին Աթենքում գրած համառոտ տեղեկագիրը, որում նա նշում է. «Վտանգին լրջութեան առջեւ խորհրդակցութիւններ ունեցանք Զմիւռնիոյ մետրապոլիտ Գեր. Խրիսոսթոմոս սրբազանի* հետ եւ որոշեցինք սեպտեմբեր 2 շաբաթ օր ստիպողաբար դիմում կատարել Հէլլէն բարձր Քոմիսէր եւ Զմիւռնիոյ կառավարիչ պ. Սթէրիատիսի, դժբախտաբար, կառավարիչը մեզ չընդունեց` առարկելով, թէ նախապէս ժամադրութիւն չէինք խնդրած. յաջորդ օր` կիւրակի, մասնաւոր ժամադրութեամբ յոյն, հայ եւ բողոքական եկեղեցեաց պետեր ներկայացանք պ. Սթէրիատիսի, որ կացութեան ամենածանր կերպով վտանգուած ըլլալը յայտնեց եւ ազատ թողուց օտար հիւպատոսներու մօտ մեր ընելիք դիմումներուն մէջ: Քրիստոնեայ հոգեւոր պետերուն հիւպատոսներու մօտ ըրած դիմումը մեր հասարակութեան մէջ եւս վստահութիւն ներշնչեց, որ անգղիական, ամերիկեան, ֆրանսական եւ իտալական միջամտութիւն մը կամ պաշտպանութիւն մը ահաւոր աղէտի մը առաջքը պիտի կրնայ առնել եւ այս թեզը միշտ առաջ կը տարուէր, ու այդ մասին շատ կը խօսուէր: Մեր դիմումին հետեւանքով ամերիկեան հիւպատոսը հաւաստեց, որ ինք թէ¢ Ամերիկա եւ թէ¢ Պոլիս կարեւորը հեռագրած է եւ տակաւին պատասխան չէ ստացած. այսուամենայնիւ, կրկին դիմումներ կատարելէ չպիտի դադրէր` կացութեան ծանրութիւնը նկատի ունենալով: Ֆրանսիական հիւպատոսին մոտ մեր ըրած դիմումին առթիւ հիւպատոսը յանձնարարեց չվախնալ եւ հաւաստեց, որ թե իսկ շփոթութիւններ ալ պատահին, ջարդ չէր կրնար ըլլալ, եւ թէ ֆրանսիական զինուորներու ժամանումը օրէ օր կը սպասուէր Իզմիրի քրիստոնէից պաշտպանութեան համար: Իտալական հիւպատոսը նոյնպէս սոյն հաւաստիքներով ուզեց մեզ հանդարտեցնել եւ աւելցնել, թէ 15.000 իզմիրաբնակ իտալահպատակները պաշտպանել պարտաւորուած ըլլալով ինքնին պաշտպանած պիտի ըլլար բոլոր քրիստոնեաները, քանի որ իր հպատակները գրեթէ բոլոր թաղերուն մէջ բնակութիւն հաստատած էին… Քաջալերական խօսքերը բաւական եղան, որ ես զգուշանայի իմ ժողովուրդիս ընելէ կացութեան մասին այնպիսի աննպաստ յայտնութիւններ, որոնք զինքը սարսափի կրնային մատնել եւ յառաջ բերել վտանգավոր խուճապ մը» :
Հայտնի է, որ Զմյուռնիայի ինքնապաշտպանության մարտիկներ Բ. Ջամբազյանը և Հ. Մելքոնյանը, մտնելով «Արևելյան մամուլ» օրաթերթի* տպարան, հայտարարում են կոտորածի անխուսափելիության մասին և որպես փրկության լավագույն միջոց առաջարկում ժողովրդին տեղափոխել մոտակա կղզիներ : Մինչդեռ Ղևոնդ եպիսկոպոս Դուրյանը հորդորում է խուճապի չմատնվել և վստահաբար հայտարարում, որ քաղաքի քրիստոնյաներն անհանգստանալու կարիք չունեն, քանի որ լավ հարաբերություններ ունենալով մուֆթիի հետ` ինքը տեսակցել է նրան և հավաստիացել, որ նրանց կյանքին որևէ վտանգ չի սպառնում : Այս առնչությամբ Բ. Ջամբազյանը գրում է. «Ժողովուրդին մէջ աղմուկ, իրարանցում մը տեղի ունեցաւ: Եկան, հրեցին, հրմշտեցին զիս վար առին ու սկսան ծեծել… Այդ ատեն Հայնոցի ** կողմէն ռումբ մը պայթեցաւ: Բակին մէջ մարդ չմնաց: Ամէն մարդ ծակ մը գտաւ մտնելու: Մէջտեղ մնացինք զինուածներս, որոնք քիչ ետք պիտի դառնային ազատարարները վեց հազար հոգիի» :
Հետաքրքրական է, որ Բ. Ջամբազյանը, որը 1909 թ. Ադանայի կոտորածի ժամանակ եղել է ընդամենը վեց տարեկան, իսկ պատանեկության տարիներին դարձել քրիստոնյաների նկատմամբ թուրքական ցեղասպան քաղաքականության ականատեսը, քաջ գիտակցում էր, որ զմյուռնիաբնակ քրիստոնյաների ապրելու իրավունքը ոտնահարված էր, իսկ թուրքական վարչակարգը դաժանորեն իրականացնելու էր նրանց ոչնչացման ծրագիրը:
Զմյուռնիայի հայերն ու հույները, սակայն, որքան տարօրինակ թվա, համակվեցին այն համոզմամբ, թե իրենց կյանքին վտանգ չի սպառնում, քանի որ գտնվում էին, ինչպես իրենց էր թվում, օտարերկրյա ներկայացուցչությունների «հուսալի» հովանու ներքո և միամտաբար հավատում էին, որ թուրքերը հերթական անգամ վայրագություններ չեն իրականացնի: Այդ մասին վկայում է զմյուռնիահայ վերապրողներից Ռոզ Բերբերյան-Կաչոյանը. «Եղբայրս ասաց, որ պետք է հեռանանք քաղաքից, սակայն ծնողներս առարկեցին` ասելով, թե ինչ կարող է պատահել, երբ բոլոր ռազմանավերը հսկում են նավահանգիստը: Ոչինչ չի կարող պատահել այդքան շատ վկաների ներկայությամբ»:
Մեկ այլ վերապրողի` ծնունդով Կեսարիայի Թալաս գյուղից Տիգրանուհի Արթինյանին (1911-2001), որը չորս տարեկանում կորցրել էր հորը և մոր հետ բնակություն հաստատել Զմյուռնիայում, վիճակվել է այստեղ դառնալ քեմալականների վայրագությունների ականատեսը: Նա բարեբախտաբար փրկվել է և ամերիկյան նավերից մեկի օգնությամբ ապաստանել Եգիպտոսում : Հետագայում իր հուշերում նա վկայում է. «Միամիտները լավատես են. Չէ¢, ճանըմ, համաձայնականներու (Անտանտի – Թ. Մ.) նաւերը Իզմիրի առջեւ շարուած են, չեն թողուր որ բան մը պատահի… Արդէն կը լսուին փողոցը խուճապահար վազողներու ձայներ ու քիչ ետք ձիերու սմբակներու դոփիւնը սալաքարերուն վրայ: Մուսթաֆա Քեմալի կանոնավոր բանակն է, որ կ’անցնի մեր սրտերուն վրայէն: Չէմ գիտէր, թէ մեծերը ինչ կը խորհէին, բայց ինձ թուեցաւ, թէ քարացած էր հայ ժողովուրդի Տան մէջ գտնւող իւրաքանչիւր անձ… Մայրիկս արդէն պատրաստած է հիւանդապահուհիի իր ճերմակ տարազը… կը խորհի, թէ թերեւս կրնայ օգտակար ըլլալ, ու փրկել կեանքեր… Օր մը բաւական հրացանաձգութենէ մը վերջ կը լսւի Սուրբ Ստեփանոսի զանգակի ղօղանջը հատ-հատ ու տխուր-տխուր, ու թաղմանական արարողութեան մը պէս կը տարածուի, թէ եկեղեցիէն օգնութեան կոչ մըն է օտար հիւպատոսարաններուն եւ կաթողիկէ եկեղեցիներուն ուղղուած: Ապա դարձեալ հրացանաձգութիւն եւ պայթիւն: Դիմադրած են հայերը. ու օտարներու միջնորդութեամբ պայման դրած են եկեղեցին պարպել, այր, կին ու երախայ, խառն կերպով: Մինչ թուրքերը պահանջած էին, որ այրերը մնան: Ըստ կարելւոյն այդպէս խմբովին ելած են: Բայց այս ձեւով ազատւած այր մարդիկը կամ քարափին վրայ սպաննուեցան, կամ ալ գերի տարուելով աքսորուեցան մինչէւ Այնթափ»:
Այն մասին, թե ինչպես են փրկվել իր ընտանիքի անդամները, Տիգրանուհին գրում է. «Որոշուած էր փոքր պատուհանէն նայիլ ու երբ տեսնուէր, թե օտար պետութեան մը հովանիին տակ խումբ մը կ’անցներ, յանկարծ բանալ դուռը, ու խառնուիլ օտարահպատակներուն: Այդպէս ալ եղաւ, եւ մենք հասանք ֆրանսական Գաթէտրալը… Հոն մեծ բազմութիւն մը խառնւած էր արդեն… Հրդեհը ծայր տուած էր արդէն ու հասած մինչեւ ծովեզերք, ու այդ գիշերն իսկ մենք ստիպուեցանք հեռանալ Գաթէտրալէն. ծովեզերքի շէնքերն ալ` պանդոկ, սրճարան եւ այլն, կերոնի պէս այրեցան: Հազարաւորներ անյուսօրէն օգնութիւն կ’աղաղակէին ծովէն, մինչ մեր գլուխներուն վրայ կը տեղար մոխիրի անձրեւ մը ու ճիչ ու աղաղակ ու սպանութիւն: Հսկայ մարտանաւեր կեցած էին ծովուն բացը, բայց լուռ վկաներն էին այս նախճիրին, լուսարձակները ձգած կը լուսանկարէին: Ոմանք կը փորձեին նաւակներով հեռանալ ծովեզերքէն, բայց մարդկային ծանրութեան տակ նաւակները կը շրջէին ու ծովամոյն կ’ըլլային. ուրիշներ երբ լողալով կը փորձէին մարտանաւի մը հասնիլ, ծովուն մէջն իսկ իրենց կռնակէն կը գնդակահարւէին. այսպէս մեռած է կարծեմ Մեսրոպեան վարժարանի տնօրէն Եէյլ համալսարանէն շրջանաւարտ հոյակապ Անդրանիկ Կարապետեան: Մարդկային այս տարուբերուող ալիքը, մէկ կողմէ ծով, կռնակը հրդեհ, ու երկու կողմէ թուրք ջարդարարներ ունենալով լուսցուց»:
Ինչո՞ւ էին Զմյուռնիայի քրիստոնյաները բացառում իրենց բնաջնջման հնարավորությունը: Ինչպե՞ս է կարելի դա բացատրել, ինչո՞վ էր պայմանավորված այդ հանգամանքը: Կ. Նալչաջյանն այդ համոզմունքը համարում է մարդկանց խմբի կամ անհատների կողմից խնդրի հանդեպ ցուցաբերվող պարզունակ մոտեցման դրսևորում և շեշտում. «Էթնոգենեզը շատ տևական և բարդ գործընթաց է, և որևէ ազգի հոգեկերտվածքի ու էթնիկական բնավորության մեջ փոփոխությունների համար մի քանի տասնամյակն անգամ ընդամենը վայրկյան է, և այդ կարճ ժամանակահատվածում ազգի կերպարի մեջ կտրուկ փոփոխություններ ակնկալելն առնվազն միամտություն է, մանավանդ եթե հաշվի առնենք, որ նրանց էթնոքաղաքական ընդհանուր միտումների, նպատակադրումների և սոցիալական դիրքորոշումների մեջ որևէ շրջադարձային փոփոխություն չի գրանցվել: Ուստի «թուրքը փոխվել է» դիրքորոշումը ինչպես այն ժամանակ, այնպես էլ այսօր ընդամենը ինքնախաբեություն է, իրականության ժխտման վրա հիմնված հոգեբանական ինքնապաշտպանական բարդույթ, ցանկալին իրական համարելու պարզունակ մղում, որը թեև տվյալ պահին բավականաչափ հանգիստ ու լարվածություններից զերծ է դարձնում իրադրության ընկալումը, սակայն հանգեցնում է զգոնության կորստի, օբյեկտիվ իրողությունների խեղաթյուրված ընկալումների և էապես թուլացնում է ազգի հոգեբանական պաշտպանվածությունը` դրանից բխող հետևանքներով»:
Ուշագրավ է նաև ՀՀ ԳԱԱ թղթակից-անդամ Ն. Հովհաննիսյանի հետևյալ դիտարկումը, որը զոհ-դահիճ փոխհարաբերակցության առումով բնորոշ է նաև Զմյուռնիայի քրիստոնյա բնակչության նկատմամբ ցեղասպան քաղաքականություն իրականացրած քեմալականններին: «Զոհի» հասկացությունն անբաժան է ցեղասպանությունից… Զոհը ցեղասպանության պահին չէ, որ դառնում է զոհ, և ոչ էլ դահիճն է դահիճ դառնում ցեղասպանության իրականացման ժամանակ» : Նա իրավացիորեն նկատում է, որ այդ երևույթը բարդ գործընթաց է, որն ավելի վաղ է սկսվում, քան բուն ցեղասպանությունը:
Ի պատասխան առաջ քաշված հարցադրումների, ինչպես նաև նոր մոտեցումներն ավելի հիմնավոր ներկայացնելու նպատակով` սույն հոդվածի շրջանակում դիմեցինք նաև հարցազրույցների մեթոդին: Այսպես, աստվածաբան Շ. Խաչատրյանը հարցազրույցի ընթացքում համոզմունք հայտնեց, որ «հայերի ու հույների` իրենց ոչնչացման հնարավորությունը բացառելն ընդամենը հոգեբանական ինքնապաշտպանական բնազդ է: Քրիստոնյաներն իրենց զոհ չէին ընկալում, թեև քրիստոնեությունը հաճախ թյուրիմացաբար մեկնաբանվում է որպես «զոհի կրոն»: Փաստորեն, բացառելով իրենց զոհ դառնալու հանգամանքը, պաշտպանվում էին հնարավոր բացասական երևույթից»:
Տարօրինակ է մասնավորապես այն հանգամանքը, որ Զմյուռնիայի բազմաթիվ հայ և հույն բնակիչներ համոզված էին, թե մուտք գործելով քաղաք` թուրքական բանակը չի իրականացնելու իրեն հատուկ բարբարոսությունները, որոնցով սկզբից ևեթ առլեցուն էր Օսմանյան կայսրության պատմությունը: Ընդհակառակը, նրանց թվում կային անձինք, որոնց կարծիքով թուրքական բանակն այդ ժամանակ պետք է լիներ «օրինապահ և քաղաքակիրթ»: Այդ տեսակետը սատարողների թվում էին նաև Կարապետ Խաչերյանը, Հարություն Սիսլյանը և այլք: Իսկ ի՞նչով էր պայմանավորված նրանց լավատեսությունը: Զմյուռնիայում տեղի ունեցող անցքերի ժամանակակից և ականատես բժիշկ Կ. Խաչերյանի օրագրում կարդում ենք. «Ինձ նման հազարավորներն այն համոզմունքին են, թե թուրքը չի կարող մտնել Իզմիր, իսկ եթե նույնիսկ դա նրան հաջողվի, նրան չպիտի թույլատրվի գործադրել իր սովորական խժդժությունները» : Քաղաքում բնակվող քրիստոնյաների շրջանում վստահությունն առ այն, որ իրենց ոչինչ չէր սպառնում, բավականին մեծ էր: Կ. Խաչերյանը խոստովանում էր. «Երեք տարվա անընդմեջ աշխատանքիս շնորհիվ Իզմիրում ձեռք բերած նախանձելի դիրքս չեմ ուզում կորցնել քիչ հավանական ինչ-որ վտանգի պատճառով» : Բերենք ևս մեկ օրինակ. ֆրանսիական հյուպատոսարանի իրավագետ, փաստաբան Հ. Սիսլյանը Զմյուռնիայում վերահաս հնարավոր անկարգություններին առնչվող լուրերին արձագանքում է հետևյալ կերպ. «Վախենալու բան չկա. թուրքական բանակը այս անգամ մուտք պիտի գործի խիստ օրինապահորեն և աշխարհին պիտի ցույց տա, որ թուրքը քաղաքակիրթ ազգ է… Անխոհեմություն կլիներ տուն, աշխատանք, դիրք թողած` անծանոթ հորիզոններ փնտրելը»:
Մեզ հետ հարցազրույցում մշակութաբան Հ. Գրիգորյանն այս առնչությամբ հայտնում է հետևյալ կարծիքը. «Սոցիալ-մշակութային միջավայրը, քաղաքացի լինելու փաստը, որպես կանոն, նպաստում են, որ զոհը բացառի իրեն ոչնչացնելու դահճի նպատակադրությունը: Բացի այդ, զոհը չի ուզում հավատալ, որ դրանով կանխարգելի տեղի ունենալիք չարիքը: Նա այդ ամենը դիտում է որպես սուտ լուր, ահաբեկություն»:
Զմյուռնիայի հայ և հույն բնակչության նման համոզմունքը մեկնաբանելի է: Չէ՞ որ միամիտ ու ազնիվ ժողովուրդը հավատում է այն ամենին, ինչի ականատեսը դառնում է: Այսպես, օրինակ` Զմյուռնիայի քրիստոնյա բնակչության շրջանում նվազագույն իսկ կասկածն անգամ փարատելու և թուրքերի նկատմամբ մեծ վստահություն ներշնչելու նպատակով թուրքական առաջին զորամասերի ժամանմանը զուգընթաց` սեպտեմբերի 9-ին, շաբաթ առավոտյան, քաղաքի պատերին փակցվել են Մուստաֆա Քեմալի ստորագրությամբ հայտարարություններ, որոնք ազդարարում էին, թե մահապատժի կենթարկվեն բոլոր նրանք, ովքեր քրիստոնյաների նկատմամբ բռնություններ կկիրառեն: Հայկական ավետարանական եկեղեցու քահանա Աբրահամ Հարթունյանը ծանոթանալով դրանցից մեկին, որը եղել է միաժամանակ հունարեն և թուրքերեն, հաղորդում է. «Մուստաֆա Քեմալն իր զինվորներին խստապահանջորեն հրամայել էր ոչ ոքի չկոտորել և չվնասել: Նրանք, ովքեր չեն հնազանդվի, կենթարկվեն մահապատժի: Թող մարդիկ համոզված լինեն իրենց անվտանգության հարցում» : Քրիս¬տոն¬յաները, որոնց այս հայտարարությունը որոշ չափով հու¬սադ¬րել էր, երկուշաբթի օրն առիթ են ունեցել զարմանքով տեսնելու, որ «մահապատիժ» բառը պարզապես փոխարինվել է «պատիժով»:
Ի՞նչ կարող էր մտածել այն պետության քաղաքացին, որն իր հացը վաստակել էր արդար աշխատանքով և այն կիսել թուրք հարևանի հետ: Ինչո՞ւ պետք է նա չհավատար, որ իր կյանքն ու ունեցվածքն ապահով են: Ինչո՞ւ պետք է նա մեկընդմիշտ լքեր իր ծննդավայրը: Առավել ևս` երբ խոսքը վերաբերում էր այնպիսի խաղաղասեր և ստեղծարար ժողովուրդների, ինչպիսիք էին հայերն ու հույները:
Սակայն քրիստոնյա այս ժողովուրդները հուսախաբվեցին: Ավելին` բնակավայրերից հեռանալու մասին հորդորներն ապարդյուն անցան: Դժբախտաբար ջարդարար պետության ծրագրերը մշակված էին սառնասրտորեն, և խիստ հաշվարկված դերաբաշխումը կատարված էր հաշվենկատորեն: Անմեղ զոհին հատկանշական էին վստահությունն ու հավատը, դահճին` դավաճանությունը, նենգությունն ու ծայրահեղ դաժանությունը: Քեմալականներն ամեն ինչ իրականացրին անթերի, անշեղորեն և ճշգրիտ: Երբ սեպտեմբերի 9-ին` առավոտյան ժամը 11-ին, թուրքական հեծելազորը մտավ Զմյուռնիա, թվաց, թե արտառոց ոչինչ տեղի չի ունենալու: Սակայն առիթն անհապաղ ընձեռվեց: Այդ մասին 1924 թ. Աթենքում հրատարակված «Նոր օր» պարբերականում կարդում ենք. «Խիստ կարգապահութեամբ գարափէն անցան: Միայն Բասափորթին առջև, անծանոթ մը ռումբ նետեց, որմէ վիրավորուեցավ թուրք զինվորական մը ու կարծես այս դէպքը ազդանշան մը եղաւ սպանութիւններու, կողոպուտներու սկսելու»: Անկախ Մուստաֆա Քեմալի խոստումից, ըստ որի` «կյանքն ու ունեցվածքը պետք է հարգվեն», Զմյուռնիայի բնակչությունն անմիջապես ենթարկվեց կողոպուտի, բռնության և կոտորածի:
Վերստին դիմենք ականատեսի վկայությանը: «Սեպտեմբերի 10-ի առավոտյան,– հաղորդում է Կ. Խաչերյանը,–նավահանգստում հանդարտություն է տիրում: Ուրախանում ենք, որ թուրքական գրավումը տեղի է ունեցել առանց արյունահեղության: Սակայն պատշգամբից տեսնում ենք տասնհինգամյա մի պատանու դիակ… Օտարահպատակ մի քանի հայ երիտասարդներից տեղեկանում ենք, որ թուրք զինվորը և խուժանը թալանել են Հայնոցը, առևանգել կանանց ու աղջիկներին և պաշարել Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին ու առաջնորդարանը»: Այնուհետև նա շարունակում է. «Հայնոցն ու շրջակա թաղերը դարձել են անմարդաբնակ, մինչդեռ ֆրանկների թաղի շուրջը գտնվող հույն թաղերում երևում են հատուկենտ անցորդներ: Հայնոցի վիճակը տեսնելուց հետո հասկացա, որ թուրքը միշտ նույն ջարդարար ու կողոպտիչ տարրն է, լինի Ալբանիայում, Մակեդոնիայում, թե Թրակիայում, լինի Արաբիայում, Սիրիայում, թե Հայաստանում: Թուրքը նույն արյունարբու գազանն է` անկախ այն բանից, թե սքողված է իթթիհաթական, թե իթիլաֆական, համիդական, թե քեմալական դիմակի տակ: Թուրքը նույն գիշատիչ բորենին է թե¢ Փոքր Ասիայի ներքին գավառների խորքերում, թե¢ Պոլսի և Իզմիրի նման եվրոպականացված քաղաքներում»:
1920-ական թվականներին Լոնդոնի համալսարանի (թագավորական քոլեջի) ժամանակակից հույների և Բյուզանդիայի պատմության դասախոս դոկտոր Լիսիմախոս Օեկոնոմոսը «Զմյուռնիայի մարտիրոսությունը և արևելյան քրիստոնեությունը» փաստաթղթերի և նյութերի իր արժեքավոր ժողովածուի առաջաբանում նկարագրում է, թե ինչպես է հայկական թաղամաս ներխուժած թուրքական անկանոն բանակը դանակներով և սվիններով կոտորել բնակչությանը : Հիշարժան է Ղևոնդ եպիսկոպոս Դուրյանի հետևյալ հաղորդումը. «Սեպտեմբեր 9, շաբաթ առտու, թուրքերու մէջ տարածուած ըլլալով քէմալական բանակին Իզմիրին շատ մօտ գտնուիլը, խաժամուժ ամբոխը ոտքէն ցգլուխ զինուած իջաւ շուկայ. նոյն առտու շուկայէն անցնող կարգ մը քրիստոնեաներ գանակոծուեցան, վիրաւորուեցան, եւ ոմանք ալ խոշտանգումներու հետեւանօք մեռան: Սոյն օրը` ժամը 10-էն սկսեալ, Իզմիրի այլեւ այլ կողմերէն քեմալական յառաջագնաց ջոկատներու ներս խուժելը աւելի խրախուսեց թուրք խուժանը, որ թրքական դրօշներով սկսաւ պտտիլ քաղաքին մէջ: Պասմախանէի հանդիպակաց պուլվարին վրայ հաւաքւած թուրք խուժանը սկսաւ Հայոց թաղին ուղղութեամբ հրացան արձակել. այս հրացանաձգութիւնը, որ քառորդ ժամ տեւեց, պատճառ եղաւ, որ Հայոց թաղի մերազնեայք Ս. Ստեփանոս եկեղեցին ապաստանին… Ապաստանողների մեջ 2000-ի չափ մանուկներ կային»:
Զմյուռնիայում ԱՄՆ-ի հյուպատոս Ջորջ Հորթոնը նույն առնչությամբ հաղորդում է. «Թուրքերի` Զմյուռնիա մտնելուց անմիջապես հետո կողոպուտը, հափշտակությունը, բռնաբարությունը և կոտորածն ավելի մեծ թափ ստացան: Վրեժխնդրությունն ուղղված էր գլխավորապես հայերի դեմ. նրանց մեղադրում էին ռումբ օգտագործելու մեջ… Այնուհանդերձ, դա չի արդարացնում երեք օր ու գիշեր տևած` կանոնավոր բանակի դասակի դաժան հաշվեհարդարը հայերի հետ… Թուրքամետ ոչ մի քարոզչություն չի կարող թաքցնել այն, ինչն իրականում կատարվեց Զմյուռնիայում, որովհետև վստահության արժանի շատ վկաներ կային, և ճշմարտությունը, անշուշտ, բացահայտվելու է»:
Ղևոնդ եպիսկոպոս Դուրյանը որոշել էր իբրև հայ հոգևորական ներկայանալ Զյուռնիայի զինվորական կառավարչի պարտականությունները կատարող գեներալ Նուր Էդ Դին փաշային և գթություն աղերսել իր հոտի համար. «Առաջնորդարանին վրայ, թուրք խուժանին և անկանոն զինվորներու կողմէ եղած կատաղի յարձակումներն ու հրացանաձգութիւնները խորհիլ տուին ինծի, թէ Առաջնորդարանը թողլով ուրիշ տեղ մը ապաստանիլս եւ անկէ որեւէ միջոց գտնելով, Նուրէտտին փաշային ներկայանալովս, եւ ժողովուրդիս վրայ անոր գթութիւնը եւ բարեացակամութիւնը հայցելս աւելի ճիշդ պիտի ըլլար… Հրաշքով դուրս նետուեցայ… Առաջնորդարանէն մինչեւ Այեա Ֆօթինիի երկարող Թավէրնէս կոչուած փողոցը, իւրաքանչիւր քայլափոխիս սպաննուած քրիստոնեայ մը կը տեսնէի»:
Ուշագրավ է նաև նրա` թուրքական բանակին ողջունելու եկած թուրք բնակչության դրսևորած վարքագծի նկարագրությունը. «1922 թ. սեպտեմբերի 9-ի առաւօտեան ժամը 11-ին, սարէն, ձորէն քով քովի եկած այլազան հագուստներով, երկու-երեք հարիւրի չափ թուրք չէթէներ Փունթայի կողմէն հանդիսաւոր կերպով մտան Իզմիրի քարափը: Թէեւ քանի մը մէթր անդին` ծովածոցին մէջ խարսխած քրիստոնեայ պետութիւններու տօնական օրերու յատուկ զարդարանքներով պճնուած զրահաւորները, «խոր քունի» մէջ ըլլալ կը թուէին… Բայց արթուն էր քաղաքին թուրք բնակչութիւնը, ու վաղ առաւօտէն խռնուած քարափին վրայ որոտընդոստ ծափերով ու բացագանչութիւններով կÿողջունէին եկուոր «ճերմակ ձեռնոցաւորները»:
Ամերիկյան «Էյժա» ամսագրի 1923 թ. համարում տեղ է գտել հետևյալ հաղորդումը. «Սպանությունն ու կողոպուտը սկսվեցին սեպտեմբերի 9-ի երեկոյան և շարունակվեցին` ապահովելով դաժանության համակարգված ծավալում մինչև տարաբախտ քաղաքի վերջնական կործանումը կրակի միջոցով: Միայն Զոլան, Դյուման կամ Վիկտոր Հյուգոն կարող էին նկարագրել, թե ինչ տեղի ունեցավ… Ոչինչ չէր պակասում` ոչ կոտորածը, ո¢չ բռնաբարությունը, ոչ կրակը, ոչ կողոպուտը… Հայկական թաղամասը, խանութները, շուկաները կողոպտվել էին: Քաղաքում երեք օր ու գիշեր շարունակվում էին սպանությունները… Դիակները թափված էին փողոցներում և նույնիսկ դեպի գյուղեր տանող ճանապարհներին: Դիակներով բեռնված վագոնները քշվում էին հեռու, վագոնները տեղափոխում էին նաև կողոպտված ապրանքը… Դռները ջարդվում էին, կահույքը` փողոց նետվում, տղամարդիկ, կանայք ու երեխաները` սպանվում»:
Ջ. Հորթոնը սրտի անհուն ցավով գրում է. «Եվրոպական մեծ ուժերի աչքի առջև և, ըստ երևույթին, նաև նրանց լռակյաց համաձայնությամբ իրականացվող կոտորածը միակն է, որը, հույս ունեմ, այլևս երբեք չտեսնել: Հավատացած եմ, որ երբ հայտնի դառնա իսկական ճշմարտությունն այն մասին, թե ինչ տեղի ունեցավ Զմյուռնիայում, և թե ինչ էր տեղի ունենում Մերձավոր Արևելքում, Եվրոպայի և ԱՄՆ-ի բոլոր պարկեշտ մարդիկ կզգան այն, ինչ ես եմ զգում» : Հյուպատոսը եզրահանգում է. «1. Թուրքերը կոտորածներ միշտ իրականացրել են բարձրագույն իշխանությունների հրամանով: Սա հայտնի սկզբունք է… Այդպես էր նաև Զմյուռնիայում, իսկ Քեմալի հայտարարությունն այն մասին, թե զորքը վերահսկողությունից դուրս էր եկել, սուտ է : Տարօրինակ փաստ է, որ թուրքը դեռ ի վիճակի է խաբելու եվրոպացիներին… Հնարավոր է, որ ֆրանսիացի ծովակալի` թուրք հրամանատարին ուղղված ազդեցիկ խոսքը կանխեր կոտորածներն ու դրանց սարսափելի հետևանքները:
2. Հարկ է նկատի ունենալ, որ թուրք ազգայնամոլների քաղաքականությունը որոշակի ժամանակաշրջանում նպատակաուղղված է եղել Թուրքիայի քրիստոնյա ազգաբնակչության ոչնչացմանը և արտաքսմանը»:
Կոստանդնուպոլսում ԱՄՆ-ի նախկին դեսպան Հենրի Մորգենթաուն հաղորդում է. «Զմյուռնիայի 1922 թ. կոտորածի, Փոքր Ասիայի հույների մեծ գաղթի մանրամասները դեռ թարմ են հասարակության հիշողության մեջ: Ահա դրանցից մի քանիսը. Քեմալի աչքի առջև թուրքական բանակն իրականացրեց Զմյուռնիայի հունական թաղամասի հույն տղամարդկանց, կանանց և երեխաների կանոնավոր սպանությունը, տների և եկեղեցիների կազմակերպված կողոպուտը, առանց խտրության` կանանց և երիտասարդ աղջիկների անկաշկանդ բռնաբարումը, 16-50 տարեկան աշխատավոր տղամարդկանց օտարումը, ապա երկրի խորքերն արտաքսելը, ուր գրեթե բոլորը մեռնում էին հարկադիր աշխատանքի հետևանքով, ինչը տառապանքի միջոցով արագացնում էր ոչնչացումը, կանանց, երեխաների ու ծերերի արտաքսումը Հունաստան: Բոլոր այս բռնությունները Փոքր Ասիայից հույներին ամբողջությամբ արտաքսելու` թուրքերի նպատակադրվածության ակնհայտ դրսևորումն են: Քեմալի հսկողության ներքո` թուրք ազգայնականների հետապնդած ծրագրով Փոքր Ասիան ամբողջությամբ «թուրքացվեց»*: Հույն բնակչությանը քշելու կամ արտաքսելու այս ծրագիրը պարզ էր. Զմյուռնիայի սարսափների հետևանքով Փոքր Ասիայի նավահանգիստներից անմիջապես հեռացան հազարավոր հույն ընտանիքներ: Շատ դեպքերում նրանք հալածվում էին հենց իրենց թուրք հարևանների կողմից: Իրենց նախնիների երկրում հեղեցին իրենց արյունը, իսկ հազարավորները կուտակվեց Հունաստանի նավահանգիստներում»:
Ջ. Հորթոնը Զմյուռնիայի քրիստոնյա բնակչության ոչնչացումն անվանում է դանթեական ողբերգություն և որպես ականատես արձանագրում համաշխարհային պատմության մեջ նմանօրինակ դեպքերի սակավությունը. «Զմյուռնիայի վիլայեթի քրիստոնյա բնակչության նկատմամբ կատաղի վերաբերմունք դրսևորվել է ինչպես Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում, այնպես էլ մինչև պատերազմի սանձազերծումը… Թուրքերի արյունոտ պատմության ընթացքում կատարված ոչ մի գործողություն ավելի դաժան չի եղել, որքան Զմյուռնիայի 1922 թ. կործանումը. դա մարդկային տառապանքների համար ընտրված վատթարագույն ձևերի կիրառումն էր անպաշտպան ու անզեն մարդկանց նկատմամբ… Դա սոսկալի ողբերգության «սատանայական ավարտն» էր»:
Այսպիսով` Զմյուռնիայի հայերի և հույների համոզմունքը, որ իրենց հետ որևէ աղետալի բան տեղի չի ունենա, կատարելապես հիմնազուրկ էր: Տասնյակ հազարավոր անմեղ հույներ և հայեր դարձան թուրքական վարչակարգի ցեղասպան քաղաքականության հերթական զոհը: Քեմալականների` քաղաքի հունաթափման և հայաթափման նպատակի իրականացմանը առավելագույնս նպաստեցին իրադարձությունների կանխամտածված և սրընթաց զարգացումները, ինչպես նաև զոհերի նկատմամբ դրևորվող անասելի դաժանությունը:

The Consequences of the Denial of the Threat of Extermination
In Case of the Greek and the Armenian Population of Smyrna (September 1922)

Tehmine Martoyan

PhD in History

Developing the criminal plan of extermination of the Christian population in Smyrna in September, 1922 as a guarantee of securing and the complete realization of their actions the Kemalists speculated various psychological factors among which the most elementary one was the taking unawares of the Christian population. That is the Christian population of the city should not have believed in the threat of forthcoming massacre in the broad sense and all the more expressed a wish to take part in the prevention of the crimes being realized at the moment and rapidly developing.
This article refers to the position of the Armenian and the Greek Christian population for show of the intentional crime. The Armenians and the Greeks of Smyrna ignored all the warnings concerning their extermination, regarding them as fake news and relied on the convincing persuasions of the representatives of the European countries according to which there was no basis for fear, massacre could not have happened as all the Christians were protected and so on.
Excluding the possibility of their extermination the Armenian and the Greek Christian residents of the city in fact ‘released’ the criminal’s hands and made easy the realization of the preliminary planned actions without difficulty. The belief of the Armenians and the Greeks of Smyrna that nothing would happen to them was completely groundless. Thousands innocent Greeks and Armenians became victims of the massacre policy of the Turkish regime. The realization of the aim of the Kemalists to empty the city from the Greek and the Armenian population had been contributed by the intentional and quick developments of the events as well as the incredible savageness displayed towards the victims.

Հայագիտության հարցեր, ԵՊՀ, Ե., 2014, էջ 61-75:
Akunq.net