Ահռելի աշխատանքի արդիւնք բարձրարժէք ժողովածու

ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՄԱՐՈՒԹԵԱՆ
Ազգագրագէտ, ՀՀ ԳԱԱ հնագիտութեան եւ
ազգագրութեան հիմնարկի առաջատար գիտաշխատող, պատմ. գիտ. դոկտոր
Ցեղասպանութեան հետեւանքները հայոց համար անպատմելի էին, դրա հետեւանքով տեղ գտած հոգեցնցումն` ոչ պակաս դաժան մի իրողութիւն: Սակայն փիւնիկի նման մոխիրներից վեր յառնող մեր ժողովուրդը վերապրեց, ապա եւ յաղթահարեց ճակատագրի այդ մի հարուածը եւս: Բայց ամէն մէկը իւրովի էր այն վերապրում կամ յաղթահարում: Շա՜տ շատերը լռում էին, պահում էին ծանր յիշողութիւններն իրենց մէջ, քանզի մտածում էին, թէ պատմելով դրանք իրենց հարազատներին կամ կիսուելով շրջապատի հետ` ակամայ կը ստիպեն նրանց եւս այդ ահռելի բեռի կրողը դառնալ: Միւսները ցաւի դէմ մաքառում էին իրենց տանջող պատմութիւնները թղթին յանձնելով, երբեմն անպաճոյճ գրուածքները ցոյց տալով արդէն մեծացած իրենց երեխաներին, երբեմն էլ վերջիններս պապիկների-մամիկների դժուար ընթեռնլի ձեռագրով շարադրուած ոդիսականները յայտնաբերում էին միայն նրանց մահուան մահճին: Ոչ քիչ թուով մարդիկ էլ բեռը թօթափելու կամ պարտքի զգացումից դրդուած աւելի հետեւողականօրէն էին կենցաղային դրուագներով համեմուած իրենց յուշերը յանձնում թղթին, հետամուտ էին լինում դրանց տպագրութեանը, քանզի վստահ էին, որ սերունդները պէտք է իմանան իրենց ու իրենց ժողովրդի գլխով անցած արհաւիրքի մասին: Գրողները կերտում էին գեղարուեստական կտաւներ, հետազօտողներն էլ` պատմաբաններ ու գրականագէտներ, արուեստագէտներ ու բանագէտներ, ազգագրագէտներ եւ այլք, իրենց գործն էին անում: Եւ ստեղծուեցին հարիւրաւոր աշխատութիւններ, գրուեցին հազարաւոր յօդուածներ: Տարաբնոյթ հրապարակումները չեն դադարում անգամ մեր օրերում, այն է` հարիւր տարի անց: Ու կարծես թէ դեռ շարունակուելու են, քանզի, ինչպէս մեծերն են ասել, «իր պատմութիւնը մոռացած ժողովուրդը դատապարտուած է այն կրկնելու»:
Եւ միշտ էլ կարիք է զգացուել Հայոց ցեղասպանութեանը նուիրուած մատենագիտական աշխատանքների: Դրանք ստեղծուել են, պարբերաբար թարմացուել են: Սակայն մատենագիտական, միայն մէկ-երկու տող պարունակող տեղեկատուութիւնը` հեղինակ, վերնագիր, հրատարակութեան ձեւ եւ վայր, էջերի քանակ` շատ քիչ բան է ասում, աւելի շուտ` միայն յուշում է, կռահումների տեղիք տալիս, որ այսինչ խնդիրը դիտարկելու համար կարելի է նայել այնինչ աշխատանքը:
Ու այստեղ օգնութեան է հասնում Յարութիւն Իսկահատեանն իր իւրայատուկ մօտեցումներով: Ճիշտն ասած, ես դժուարանում եմ մասնագիտօրէն բնութագրել նրա մօտեցումը, չգիտեմ, թէ այն ինչպէ՛ս է կոչւում: Պրն. Իսկահատեանը մէկ առ մէկ աչքի է անցկացրել, կարդացել ու վերստին կարդացել է Հայոց ցեղասպանութեանը նուիրուած հարիւրաւոր տարաբնոյթ հրապարակումներ` գրական-գեղարուեստական ստեղծագործութիւններ եւ յուշագրութիւններ, փաստագրական ժողովածուներ եւ ինքնակենսագրութիւններ, պատմագիտական եւ այլ բնոյթի աշխատանքներ: Արդէն իսկ միայն Հայոց եղեռնին վերաբերող այդքան հատորների մանրամասն ընթերցումը տաժանակիր գործ է, որովհետեւ դրանից յետոյ դժուար է պահպանել հոգեկան հաւասարակշռութիւնը: Սակայն պրն. Իսկահատեանը, ում միայն մէկ անգամ եմ բախտ ունեցել տեսնելու ու շփուել եմ ընդամէնը մի քանի րոպէ, թերեւս ուժեղ կամքի ու հոգու տէր անձնաւորութիւն է: Նա կարողացել է բարեխղճօրէն մշակել ընթերցածը, համառօտել, իւրովի վերլուծել, երբեմն` ծաղկաքաղ անել ու հանգամանօրէն ներկայացնել այն ընթերցողին:
Արդիւնքում ստեղծուել ու տարբեր մարդկանց օժանդակութեամբ լոյս աշխարհ են եկել Յարութիւն Իսկահատեանի կազմած «Վկայարան հայկական ցեղասպանութեան» բարձրարժէք ժողովածուի հինգ հատորները:
Արուած է հսկայական, ես կասէի` ահռելի աշխատանք: Շարքային ընթերցողը թէ հետազօտողը ժողովածուների մէջ ամփոփուած տեղեկատուութեանը ծանօթանալով` կարող է միանգամից կողմնորոշուել, թէ ի՛նչ տիպի աշխատութեան հետ գործ ունի, ի՛նչ խնդիրներ եւ ի՛նչ կերպ են դրանք արծարծում: Ընթերցողն անընդհատ բախւում է մարդկային պատմութիւնների, եւ այդ կերպ է, որ 1.5 միլիոն չարագուշակ թիւը շնչաւորւում, ձեռք է բերում մարդկային կերպարանք: Ընդ որում, կոտորածների դրուագների մասին պատմութիւնները յաճախ ուղեկցւում են պայքարի ու կռուի դրուագներով: Երեւի թէ չկայ մի պատմութիւն, որտեղ չշօշափուի դիմադրութեան թեման: Սա խօսում է այն մասին, որ եթէ ոչ տիտղոսակիր զօրավարների հմտութիւններով օժտուած կռուողներ, ապա շարքային հերոսներ (ու ոչ քիչ թուով), քաջ ու անվախ, իրենց, հարազատների ու համագիւղացիների կեանքը, պատիւն ու արժանապատուութիւնը զէնքը ձեռքին պաշտպանողներ շատ են եղել, որակ են կազմել: Այսինքն, արդէն իսկ պրն. Իսկահատեանի ժողովածուները թոյլ են տալիս վերամեկնաբանել «Հայոց ցեղասպանութիւն» եզրոյթը` վերջինս դիտելով ու գնահատելով ոչ միայն որպէս զանգուածային կոտորածների, այլ նաեւ դրան դիմադրող անհատական, խմբային, գիւղի ու քաղաքի մակարդակով իրականցուած զինուած թէ անզէն պայքարի, կռուելու ոգու դրսեւորումներ:
Յաջողութիւն մաղթենք պրն. Իսկահատեանին` իր դժուարին ձեռնարկումը շարունակելու գործում:
http://www.aztagdaily.com/archives/193965