Սահմանադրական շարժման նախադրյալները
Հպատակ ժողովուրդների ազատագրական պայքարը կանխելու նպատակով 19-րդ դ. 2-րդ քառորդից Օսմանյան կայսրությունը դիմեց բարենորոգումների:1839 և 1856 թվականներին հրապարակվեցին բարենորոգումների ծրագրերը: Դրանցով հռչակվում էին Թուրքիայի բոլոր ժողովուրդների իրավահավասարություն, կյանքի և գույքի անձեռնմխելիություն, հարկերի արդարացի և կանոնավոր գանձում: Սակայն դրանցից և ոչ մեկը չիրականացվեց, թեև բարենորոգումների կիրառմանը կողմնակից էին նաև եվրոպական տերությունները: Ավատատիրական Թուրքիան պատրաստ չէր փոփոխությունների: Ղրիմի պատերազմից հետո (1856թ.) արևմտահայերը ևս ձեռնամուխ եղան իրենց ազգային կյանքի վերակառուցման գործին: Կ.Պոլսի հայ հանրության մեջ սրվեցին հակասությունները հասարակ ժողովրդի (արհեստավորներ, մանր ու միջին առևտրականներ) և ամիրաների՝ հարուստների ու սրանց սատարող բարձրաստիճան եկեղեցականության միջև: Ամիրաները ավելի քան մեկ դար տնօրինում էին հայ հանրության եկամուտները, նրա ազգային ու կրթական հաստատությունները: Նրանք ճնշված վիճակում էին պահում ոչ միայն Կ.Պոլսի իրենց աշխատավոր հայրենակիցներին, այլև իրենց տնտեսական շոշափուկները տարածել էին Արևմտահայաստանի գավառների վրա: Ամիրաները թուրքական փաշաներից ստացել էին հարկերը հավաքելու արտոնություն և յուրացնում էին ստացված եկամուտների մի մասը:
Սահմանադրական շարժումը
Թուրքիայում վերնախավի դեմ ուղղված ժողովրդական շարժումը գլխավորում էին եվրոպական առաջավոր գաղափարներով կրթված մտավորականները: Նրանք մշակեցին ազգային վարչության կանոնադրություն, որը 1857թ. ներկայացվեց հաստատման: Այս կանոնադրությամբ պոլսահայերի աշխարհիկ վարչությանը տրվում էին բավական իրավունքներ, վերացվում էին ամիրաների և բարձրակարգ եկեղեցականության արտոնությունները: Վերջիններիս համառ դիմադրության պայմաններում օսմանյան կառավարությունը մերժեց կանոնադրությունը:1859 թ. կազմվեցին հանձնաժողովներ՝ ազգային նոր կանոնադրություն մշակելու համար: Ժողովրդի պայքարի արդյունքում այդ փաստաթուղթը, ազգային սահմանադրություն անվանումով, 1860 թ. մայիսի 24-ին ընդունվեց արևմտահայերի ազգային Ընդհանուր ժողովի կողմից: Եվս մեկ անգամ խմբագրվելով՝ այն վավերացվեց օսմանյան կառավարության կողմից 1863 թվին:
Ազգային սահմանադրությունը որևէ քաղաքական նշանակություն չունեցավ թուրքական լուծը թեթևացնելու, արևմտահայերի հարստահարությունները վերացնելու տեսակետից: Բայց, դրանով հանդերձ, սահմանադրությունը հաստատում էր ժողովրդի ընտրական իրավունքը, որոշ պայմաններ ստեղծում նրանց մշակույթի, դպրոցի և ազգային-կրոնական կապերի զարգացման համար:
Արևմտահայերի սահմանադրական պայքարի հաջողությանը մեծապես նպաստեց առաջադեմ մտավորականությունը, որի ուժերով ստեղծվեց սահմանադրության տեքստը:
Սահմանադրության հեղինակներից էր ականավոր հասարակական գործիչ Նահապետ Ռուսինյանը (1819-1876): Կրելով եվրոպական առաջավոր շարժումների ազդեցությունը՝ նա իր համախոհների հետ ներգրավվել է սահմանադրական շարժման մեջ: Ն. Ռուսինյանը գործուն մասնակցություն է ունեցել սահմանադրության վերաքննության, ազգային ժողովի կանոնակարգի և այլ կարևոր խնդիրների առաջադրման ու մշակման գործում: Նա է հեղինակել հանրահայտ «Կիլիկիա» երգը:
Սահմանադրության հիմնական սկզբունքները մշակվել են ճարտարապետ Նիկողայոս Պալյանի (1826-1858) ձեռքով: Նա աջակցել է Կ.Պոլսի հայության մշակութային-լուսավորական շարժումներին:
Սահմանադրական շարժման երևելի դեմքերից էր Գրիգոր Օտյանը (1834-1887): Օտյանը օսմանյան առաջին սահմանադրության խմբագրողներից մեկն էր: Նա զբաղվել է Արևմտյան Հայաստանի բարենորոգումների խնդրով և մշակել է դրան նվիրված ծրագիր:
Սահմանադրականների նույն սերնդից էր Սերվիչենը (Սերովբե Վիչենյան, 1815-1897): Նա 1860-1870-ական թթ. գլխավորել է սահմանադրական մի շարք մարմինների աշխատանքները:
http://www.findarmenia.com/arm/history/24/444
Leave a Reply