65 տարի անց վերադարձավ Քիղը

Աշխարհի հայտնի արծաթագործ վարպետներից Հովսեփ Թոքաթը 65 տարի անց եկավ իր հայրենիք՝ Քիղը:
Հայերը, ովքեր 1915 թ. (Հայոց ցեղասպանության ժամանակ-Ակունքի խմբ.) և հետագայում տեղի ունեցածի պատճառով ստիպված էին գաղթել իրենց ծննդավայրերից, վերջին տարիներին մեկ-մեկ, երկու-երկու վերադառնում են իրենց ծննդվայար ոչ թե մնալու, այլ 1-2 օր օդը շնչելու, միգուցե նաև իրենց պապերի գերեզմանին աղոթելու: Հովսեփ Թոքաթն էլ նրանցից մեկն է: Իր պապի կառուցած Սելենք կամրջով անցած Հովսեփ Թոքաթը հուզառատ պահեր է ապրել: Սպանված հայ լրագրող Հրանտ Դինքի՝ դժվարությամբ իր պապերի հողերից բաժանված, սակայն տարիներ հետո կարոտից կրկին հայրենիք վերադարձած մի կնոջ պատմության օրինակով՝ «Ջուրը գտավ իր հունը», Հովսեփ Թոքաթը ևս վերադարձել է իր պապերի ծննդավայր, զբոսնել, հոզվել: Հովսեփ Թոքաթը 7 տարեկանում Ստամբուլ գաղթած հայ մորից և հորից ծնված 12 երեխաներից ամենափոքրն է: Նա հայ արծաթագործ վարպետների վերաբերյալ գիրք է գրել: 1600 թ. սկսած Քիղըի պատմությունը լուսանկարներով ամբողջացնելու համար մեկ օրով Քիղը է եկել, գնացել իր պապի կառուցած Սելենք կամրջի մոտ, սակայն տեսել, որ այն արհեստական ջրամբարի ջրերի տակ է մնացել, հոգին փոթորկվել է:
Չենք ուզում թողել մեր գյուղն ու մեր հողերը
Հովսեփ Թոքաթը Քիղըում իր կյանքի և մանկության վերաբերյալ զրուցել է «Հաբերջի 12» թերթի լրագրող Գարիփ Աքենգինի հետ: Ահա Թոքաթի պատմությունը:
Ե՞րբ և որքան ժամանակում է Ձեր պապը կառուցել Սելենք կամուրջը:
Այդ ժամանակ Քիղըն Էրզրումի (Կարին-Ակունքի խմբ.) կազմում էր: Էրզրումի վալին բարձրաստիճան պաշտոնյաների հետ գալիս է Քիղը: Քանի որ Սելենքում կամրջի կարիք է լինում, կանչում են պապիս և ասում, որ ջրի վրայով կամուրջ կառուցի: Թեև պապս ասում է, որ եթե անգամ հիմա կառուցեն, գարնան վարարած ջրերին չի դիմանա, բացի այդ` հողն ամբողջական չէ, միևնույն է, վալին հրամայում է, և այնտեղ սկսվում է կամրջի շինարարությունը: Կամուրջի շինարարությունն ավարտվում է ամռանը: Գարնանը վարարած Փերի (Բյուրակն) գետը կամուրջը քշում-տանում է: Հայերը Պալանդոկեն լեռներն անվանում են Բյուրակնի լեռներ, իսկ այնտեղից բխող գետերին՝ Բյուրակն: Հետագայում Փերի է կոչվել: Վալիին հայտնւմ են, որ կամուրջը փլվել է. նա այս անգամ լուր է ուղարկում՝ ասելով. «Վարպետ Մարտիկին ասեք, թող կամուրջը կառուցի այնտեղ, որտեղ հարմար է գտնում»: 1912 թվականն էր: Պապս ու նրան օգնող վարպետ Հակոբը նորից են սկսում, կամարաձև կամուրջ են կառուցում: Մինչև այժմ կամուրջը ,անգամ ջրամբարի ջրերի տակ, կանգուն է: Մորս կողմը Ճերմակ, այժմ` Յելդեղիրմեն կոչված գյուղից է: Հայրս ճապաղջրեցի է: 1914 թ. հայրս և հորեղբայրս կովկասյան ճակատում էին անցնում իրենց զինվորական ծառայությունը: Քանի որ այդ ժամանակ նամակ, հեռախոս չի եղել, շատ ուշ են լսել Անատոլիայում կատարված հայկական դեպքերի մասին (Արևմտյան Հայաստանում Հայոց ցեղասպանության-Ակունքի խմբ.): Հայրս և հորեղբայրս անհանգստացել են իրենց ընտանիքի համար և ծառայությունից փախչելով` եկել գյուղ: Երբ եկել են իրենց տուն, տեսել են, որ ոչ ոք չկա, փնտրել են գոմում, հարդանոցում, սակայն ոչ ոք չի եղել: Հարևաններին են փնտրել, ոչ ոք չի եղել: Գյուղ գալիս գյուղի հովիվը նկատում է նրանց: Դեռ տանը հեռվից ձիու ոտնաձայներ են լսում և տեսնում են դռան մոտ երկու հեծյալ զինվորի, մեր տանը մեր սնած-պահած հովվին էլ՝ պապիս ձին հեծնած, ովքեր մեզ ձայն տվեցին, որպեսզի հանձնվենք: Նրանց ձեռքերը կապում են ու դեպի Ճապաղջուր ճանապարհ բռնում: Ճանապարհին հայրս հորեղբորս ասում է, թե ձեռքներս թույլ է կապած, թավ անտառով պատված դժվարին վայրով ենք անցնում, եկ փախչենք, հակառակ դեպքում մեզ սպանելու են: Հորեղբայրս ասում է, որ եթե փախչեն, հետևից կկրակեն, անգամ եթե չկրակեն, ժայռից ցած գլորվելիս կմահանան: Հայրս ձեռքերը կապանքներից ազատում և զառիթափ ժայռաբեկորներով սկսում է դեպի ներքև վազել, մինչդեռ հորեղբայրս չի համարձակվում: Հետևից կրակում են, սակայն վրիպում են: Երբ հայրս անտառում փրկվում է, հեռվից հրացանի մի զարկ է լսում: Եղբորն այնտեղ են սպանում: Հորս ընտանիքը 72 հոգուց է բաղկացած եղել: Ցավոք, նրանցից միայն հայրս և հորեղբայրս են փրկվել, ում դեռևս փոքր հասակում միսիոներները Կանադա են տարել: Հայրս՝ Պետրոսը, Էլյազիգ է գնացել: Որպեսզի թաքցնի, որ հայ է, գլխին թասակ է դնում: Քաղցած, ծարավ ու ուժասպառ` շուկայում քայլելիս հանդիպում է մայրական պապիս՝ Մարտիրոս Սարգսյանին (վարպետ Մարտիկ): Հարցնում է՝ «Անգո՞րծ ես, աշխատանք ուզու՞մ ես»: Հայրս համաձայնվում է: Պապս անունն է հարցնում, հայրս ասում է, թե Մահմուդ է: Պապս ասել է, գիտեմ, որդի՛ս, հայ ես, արի՛, ես էլ եմ հայ, արի քեզ գործ կտամ: Հետագայում աղջկա հետ է ամուսնացրել: Էլյազիգի Չարսանջակի Հասան աղայի հովանու տակ են աշխատել: Որոշ ժամանակ անց Հասան աղան ասել է` այստեղից գնացեք, այլևս ձեզ չեմ կարողանում պաշտպանել: Մեզ ուղարկել է Քարեր Դարաբի՝ իր մի ծանոթի մոտ: Որոշ ժամանակ այնտեղ մնալուց հետո անհանգստություն է առաջացել, եկել են Աքբինեք գյուղ՝ Իսքենդեր աղայի մոտ: Այնտեղ ևս հանգիստ չեն եղել: Գնացել են պապիկիս հարազատ գյուղ՝ Ճերմակ: Պապս և հայրս հայտնի որմնադիր վարպետներ են եղել: Այդ շրջանի պատմական կառույցներից մեծ մասում պապս վաստակ ունի:
Ինչու՞ է Ձեր ազգանունը Թոքաթ: Որևէ պատճառ կա՞:
Երբ ազգանվան մասին օրենքը դուրս է եկել, բոլորին կանչել են Բնակչության գրանցման վարչություն: Այդ ժամանակ մուսուլման բնակչության շրջանում, ինչպես և արաբների մոտ, «էսինչի որդի» ազգանունն էր տարածված: Հայրս և պապս էլ են գնացել Բնակչության գրանցման վարչություն, մայրական կողմից պապիկիս ազգանունը Սարգսյան է եղել, հորս ազգանունն էլ՝ Ամբեդյան: Բնակչության գրանցման վարչություն աշխատակիցն ասել է, թե անթույլատրելի է և ազգանվան ցուցակ է տվել: Այդ ցուցակից Թոքաթ (թուրքերենից թարգմանաբար ապտակ է նշանակում-Ակունքի խմբ.) ազգանունն են ընդունել: Մեզ մեր սեփական հողերի վրա շատ ուժգին ապտակ հասցրեցին, որպեսզի մեր երեխաները այդ մասին չմոռանան, Թոքաթ ազգանունն են վերցրել:
Երբ Ձեր պապիկը Ճերմակում էր, այնտեղի հայ բնակչության թիվը որքա՞ն էր:
1500 հայ է բնակվել: Տատիկիս հորեղբայրը՝ Բելքոն Անոյանը, առևտրական աղա է եղել: Չինաստանից` մետաքս, Ռուսաստանից շաքար է բերել և շրջանում վաճառել: Թեմրանում մոտ 1 800 հայ է բնակվել:
Ի՞նչ էր Ճերմակի եկեղեցու անունը:
Սուրբ Գևորգ եկեղեցի:
Մինչև քանի՞ տարեկան եք ապրել Ճերմակում:

6 տարեկան էի, երբ տեղափոխվեցինք Քիղը, 1953 թ. էլ տեղափոխվեցինք Ստամբուլ:

Քանի՞ երեխա եք ընտանիքում, երբ գյուղում էիք ապրում ,հայրդ և մեծերն ինչո՞վ էին զբաղվում:

12 երեխա էինք, ես ամենափոքրն եմ: Երբ եղբայրներս մեծացան, հայրս նրանց ուղարկեց Ստամբուլ: Հորս բոլորը գիտեին որպես թիթեղագործ վարպետ Պետրոս: Ես փոքր էի, բայց հայրս ինձ իր հետ տանում էր, գյուղից գյուղ էր գնում և թիթեղագործությամբ զբաղվում: Դարբնությամբ էլ էր զբաղվում: Ում ինչ պետք էր լինում` հորս մոտ էր գալիս: Ձեռքից ամեն ինչ գալիս էր: Արհեստավոր էր: Պապս՝ վարպետ Մարտիկը, գնաց Ամերիկա, երբ մենք դեռ Ճերմակում էինք: Երկար ժամանակ անց վերադարձավ: Գյուղում ջրաղաց չկար: Այդ շրջանում միայն Աքբինեքում կար մի ջրաղաց, որտեղ էլ հերթ կանգնելու խնդիր կար: Պապս Ամերիկայից վերադառնալով, հողմաղաց կառուցեց: Քամու առկայությամբ հողմաղացն աշխատում էր և հացահատիկը վերածումալյուրի: Յելդեղիրմեն (հողմաղաց) գյուղն ահա այստեղից է ստացել իր անունը:
Երբ տեղափոխվեցիք Ստամբուլ, ինչպիսի՞ դժվարությունների հանդիպեցիք:
7 տարեկան էի, եղբայրներս մեծ էին, հայրս արդեն տարեց էր, այլևս չէր կարող աշխատել: Հայրս դժվարությամբ էր Ստամբուլին հարմարվում: Հացը, ջուրը, ամեն ինչն էր փողով: Սկսեցի դպրոց գնալ: Դպրոցն ավարտելուց հետո որոշ ժաանակ ավագ եղբորս հետ առևտրով զբաղվեցի, ավելի ուշ Ամերիկա տեղափոխվեցի:
«Հայ արծաթագործ վարպետները» գիրքը գրելու միտքը որտեղի՞ց ծագեց:
Այդ ժամանակ Մշակույթի նախարարությունը արծաթագործ վարպետների վերաբերյալ գիրք էր լույս ընծայել: Վանի շրջանի արծաթագործների ցանկում մի հայ վարպետի անուն անգամ չկար: Մինչդեռ, ըստ արխիվային գրանցումների, Վանի շրջանում 210 հազար հայ է բնակվել: Վարպետների մեծ մասը հայ է եղել: Այն, որ ոչ մի հայի անուն չեն հիշատակել, մեծ ցավ պատճառեց, ես էլ նման մի հետազոտություն սկսեցի, վարպետների հետ հանդիպեցի, հարցազրույցներ և ուսումնասիրություններ կատարեցի: Արդյունքում գիրք ստացվեց: Բավակնին դրական արձագանքներ, մրցանակներ եմ ստացել: Ամերիկայում արծաթագործության վերաբերյալ սեմպոզիումներ և նիստեր են կազմակերպվել: Այժմ մի նոր գրքի վրա եմ աշխատում: Թեման Քիղըի և շրջակայքի պատմությունն է: Ուզում եմ ավարտին հասցնեմ: Հենց պատրաստ լինի` Ձեզ էլ կուղարկեմ: Անգամ եթե մենք ֆիզիկապես հեռու գտնվենք այս հողերից, հոգեպես շատ ավելի մոտ ենք զգում: Ամերիկայում տեղի ունեցած մի պանելի ժամանակ մի համշենցու հետ խոսեցի: Ըստ էության համշեներենն ամբողջությամբ հայերեն է:
Համշենցիներն ամբողջությամբ հայ են:
Մեր մի ընկերը, ում հետ աշխատում եմ, համշեներեն խոսեց: Տեսա, որ բառերի 80 տոկոսը հայերեն է: Հետագայում ուսումնասիրեցինք, պարզվեց, որ Համամ անունով մի իշխանի գերդաստան, արաբների արշավանքներից խույս տալով, գաղթել է Սև ծով շրջան, հիմնել Համշենը:
Ճերմակում սողանքի պատճառը աղբյուրն է:
Իմ ծննավայր Ճերմակ-Յելդեղիրմեն գյուղի կենտրոնում բխում էր հայերի կառուցած հորդառատ աղբյուրը: Այնքան հորդաբուխ էր, որ դույլը կամ կուժը ջուր լցնելիս եզրից էինք բռնում, իսկ այժմ շատ նվազ է հոսում: Ժամանակի ընթացքում երկրաշարժերի սողանքի ատճառով աղյուսե խողովակները ջարդվել են: Ջուրը հոսել-գնացել է: Քանի որ ոչ ոք խողովակներին չի հետևել, չի վերանորոգել, ժամանակին այդ հորդաբուխ աղբյուրի ջուրը սկսել է հողի տակով հոսել և սողանքի պատճառ դարձել: Նման պարգևի արժեքը եթե չհասկանաս, օգուտից շատ ավելի վնաս կկրես: Գյուղում 1980 թ. սողանք է եղել. 9 մարդ է մահացել: Սողանքի պատճառով գյուղի կողքի հարթավայրում բնակարաններ են կառուցել:
Քանի՞ երեխա ունեք:
Երկու աղջիկ ունեմ: Մեկը բժիշկ է, մյուսը՝ քրեական ծանր հանցագործություներ քննող դատախազ: Մեր ողջ նպատակը նրանց լավ կրթություն տալն է եղել: Նախ ցանկացել ենք, որ լավ մարդ լինեն, փառք Աստծո, մեզ ամոթով չեն թողել: Թոռնուհի ունենք, Աստծո օգնությամբ նաև զույգ թոռների ենք սպասում:

http://www.bingolhaber12.com/gundem/65-yil-sonra-kigiya-dondu-h6950.html
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net