«Անթեղված կրակ»

Կարոտ Սասունյան
Դիարբեքիրում բնակվող սասունահայ
Արևմտահայեր, արևելահայեր, սփյուռքահայեր: Այդ անուններով է հիշատակվում աշխարհասփյուռ հայությունը: Հիմա էլ, ուզենք թե չուզենք, մայր հայրենիքում կան տարիներով գաղտնի ապրած «մուսուլման հայեր»:
Այո’, սխալ չլսեցիք, որքան էլ անվանումը զգայական թվա: Ի դեպ, այդ զգայականությունը, այդ զգայական հանգամանքը զգայական է և’ մուսուլման, և’ քրիստոնյա հայերի համար: Երկու կողմն էլ խիստ զգայական է համարում այդ հանգամանքը, որը մոտ ազգականների միջև անգամ դժգոհություն է հարուցում և այդպես ընդունվում: Բռնի կամ սեփական կամքով իսլամացած քրիստոնյա հայերը ներկայում շատ մեծ թիվ են կազմում իրենց հայրենի հողը համարվող Արևմտյան Հայաստանում: Հարյուրամյակներ շարունակ թուրքերի կողմից նվաճման տակ գտնվող հայ բնակչության թիվը թեև հաստատված չէ, սակայն ենթադրվում է 7-8 միլիոն: Սույն թիվը, որը հնարավոր չէ հաշվի չառնել, 3 անգամ ավել է Արևելյան Հայաստան համարվող Հայաստանի բնակչությունից: Ներկայում որպես Թուրքիայի տարածք նշվող հողերում 1890-1915 թվականների ընթացքում իսլամացած հայերից բացի, կան նաև համշենահայերը, որոնց մահմեդականացման գործընթացի ժամանակահատվածը և պատճառներն առայժմ վերջնականապես հաստատված չեն, և ովքեր բնակվում են Սևծովյան շրջանի առափնյա հատվածում: Սույն հայերի մի մեծ մասն ապրում է Ռիզեի, Արդվինի և Խոպայի կողմերում: Ինչ վերաբերվում է մյուս շրջաններում բնակվող մուսուլմանացած հայերի մի ստվար զանգվածին, ապա վերջինս բռնի իսլամացվել է օսմանյան սուլթան Սելիմի օրոք, ինչպես նաև, արաբների` Հայաստանի գրավման ժամանակաշրջանում: Այդ մահմեդականացված հայերը ներկայում հիշատակվում են որպես ուծացված քրդական աշիրեթներ, որոնց անդամների մեծ մասը կտրականապես հրաժարվում է ընդունել իր հայկական ծագումը:
Մի փոքր այլ է 1890-1915 թթ. իսլամացած հայերի դեպքը, հայեր, ովքեր իսլամ են ընդունել` մահվան ահից ելնելով, զենքի ուժով: Այդ հայերի թոռները, գիտակցելով այդ հանգամանքը, կարողացել են հայրենի հողում գաղտնի կերպով շարունակել իրենց գոյությունը: Այդ ծպտյալ հայերը մխում են մեր օրերում` «անթեղված կրակի նման»: Դրա վառ օրինակներից մեկը խիստ վառ կերպով դրսևորվեց Դիարբեքիրում գտնվող Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցու վերականգնումից հետո: Նախքան եկեղեցու վերանորոգումը, զբոսաշրջիկների հետ մեկտեղ, այն այցելում էին ընդամենը 8-10 հոգի: Եկեղեցու վերականգնումից և վերաբացումից հետո սկսեց ձևավորվել 15-20 հոգանոց մի փոքրիկ համայնք, որի թիվը որոշ ժամանակ անց հասավ 40-50 հոգու: Հետագայում եկեղեցին ունեցավ շուրջ 80-100 հոգանոց մշտական այցելու: Իսկ Սուրբ Զատիկին այդ թիվն անցավ 1200-ը: Որտեղի՞ց ենք սահմանել այդ թիվը: Սուրբ Հարության տոնին մոտ 1200 հատ հավկիթ ու չյորեք (խմորեղեն, որ Սուրբ Զատիկի տոնին թխում են արևմտահայերը-Ակունքի խմբ.) էր պատրաստվել: Փաթեթները բաժանելուց հետո եղան անգամ այնպիսիք, որոնց ձու և չյորեք չհասավ: Այդ 1200 հոգուց 200-ը ժամանել էին Ստամբուլից, 200-ը` սփյուռքից, իսկ մնացյալը Դիարբեքիրի, Սասունի, Բիթլիսի, Մուշի, Վանի և Մարդինի կողմերից եկած իսլամացված հայեր էին: (Ամեն կիրակի, երբ եկեղեցի եմ այցելում, նկատում եմ, որ այդ թիվն աճում է):
Այս թիվն արտահայտում է հետևյալը. հայերը հառնում են մոխրից հենց իրենց մայր հայրենիքում: Նրանց թիվը կաճի, եթե փչես այդ անթեղված կրակի վրա: Կրակ, որ պետք է փայփայել: Մի անգամ էլ դուք փորձեք…
Հարգանքներով` Կարոտ Սասունյան
24.06.2014/Տիգրանակերտ
garodsasunian@gmail.com
Թարգմանեց Մելինե Անումյանը
Akunq.net