Ցեղասպանության հետքերը դանիական փաստաթղթերում

Էմրե Ջան Դաղլըօղլու

Որոշ ժամանակ է, ինչ armenocide.de կայքում 1922-1945 թթ. Հալեպում ցեղասպանությունից փրկված հայերի համար հիմնված Ազգերի լիգայի ապաստարաններում և որբանոցներում ապրող հայերի վերաբերյալ թղթապանակներից փաստաթղթեր են հրապարակում: Վերջերս «Ակօս» թերթն ընթերցողներին ներկայացրեց Էմրե Ջան Դաղլըօղլուի հարցազրույցը պատմաբան Մաթիաս Բյորնլունդի հետ, ով ուսումնասիրում է 1922-1945 թթ. Հալեպում ցեղասպանությունից փրկված հայերի համար գործունեություն ծավալած Ազգերի լիգայի ապաստարաններում և որբանոցներում ապրող հայերի վերաբերյալ թղթապանակները: Պատմաբանն անդրադառնում է Դանիայի պետության և ժողովրդի 1915 թ. վերաբերյալ դիրքորոշմանն ու Հալեպի օգնության կազմակերպությանը:
• Ո՞րն էր Դանիայի դերը 1915 թ.:
Դանիան և կառավարությունը Ցեղասպանության ընթացքում դիտորդի կարգավիճակում էին: Հատկապես Դանիայի արտգործնախարարությունը և Դանիայի բնակչությունն ընդհանրապես տեղյակ էին շարունակվող բնաջնջման գործընթացից, սակայն քանի որ Դանիան փոքր և չեզոք պետություն էր, քաղաքական շրջանակներում հայերի օգտին լուրջ միջամտելու ազդեցություն չուներ: Սա վերաբերում է նաև ցեղասպանությանը հաջորդած փուլին: Որոշ հարցերում Ազգերի լիգան և որոշ ուժեր սկանդինավյան երկրներից Արևմտյան Հայաստանի/Արևելյան Անատոլիայի կոտորածներից փրկված հայերի համար պահանջում էին ռազմական և մարդկային պատասխանատվություն ստանձնել: Սակայն սա իրատեսական ցանկություն չէր: Սկանդինավյան պետությունները նման պատասխանատվություն չէին նախատեսում իրենց համար, և հակազդեցությունը հետևյալն էր՝ «Ոչ, շնորհակալություն»:
• Ո՞րն էր այս դիրքորոշման պատճառը:
Որովհետև սկանդինավյան երկրները ռազմական ուժի տեսանկյունից շատ թույլ էին: Իրականություն է, որ փորձառու և բարձր շարժառիթներով առաջորդվող թուրքական միավորումների դեմ Անատոլիայում ոչ մի հնարավորություն չէին ունենալու: Դանիայի, Շվեդիայի և Նորվեգիայի կառավարությունները գիտեին, որ պարտվելու էին: Այդ իսկ պատճառով էլ չցանկացան մասնակցություն ունենալ: Մտածում էին, որ եթե ներգրավվեին «Հայկական հարցի» մեջ, ոչ մի բան չէին շահի:
• Կարելի է ասել, որ 1915 թ. ընթացքում Արևմուտքի լռությունը բնորոշ է նաև սկանդինավյան երկրներին:
Կարող ենք ասել, որ ողջ Արևմուտքը տեղյակ էր, սակայն Անգլիայի, Ռուսաստանի և Ֆրանսիայի համար պատերազմում հաղթելն ավելի առաջնային հարց էր: Բացի այդ` 1915 թ. կոտորածները կամ սպանությունները դադարեցնելու միջամտության համար Արևելյան Անատոլիան կամ Սիրիան դժվարին, կարելի է ասել` անհնարին վայր էր: Ըստ էության պատահականություն չէր, որ Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը բնաջնջման գործընթացն ավարտելու համար ընտրել էր Դեր Զորի պես հեռու շրջան, սակայն Գերմանիան, որպես Թուրքիայի դաշնակից, ցեղասպանությունը դադարեցնելու համար շատ բան կարող էր կատարել, բայց նա ևս նախ և առաջ պատերազմում հաղթել էր ցանկանում:
• Դանիայի ժողովրդի կամ Օսմանյան կայսրությունում գտնվող պաշտոնյաների դիրքորոշումը պետության դիրքորոշումից մի փոքր տարբեր չէ՞ր:
Եթե նայենք Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Դանիայի և մյուս սկանդինավյան երկրների շարժումներին, ապա իրավիճակը մի փոքր տարբեր է: Միսիոներները, սոցիալական աշխատողները, դիվանագետները և Օսմանյան կայսրությունում գործուղման մեջ գտնվող մյուս մարդիկ ստանձնում են վկայի և փրկչի պարտականություն: Իրենց երկիր վերադառնալիս այս թեմայի շուրջ տեղեկացվածությունն ապահովում էին և օգնության համար գումար էին հանգանակում:
• Նրանցից ամենահայտնին Կարեն Եփփեն է: Լավ, իսկ ո՞վ է Եփփեն:
Կարեն Եփփեն դանիացի ուսուցիչ է: Նախքան ցեղասպանությունը և ցեղասպանությունից հետո աշխատել է Եդեսիայի (Ուրֆա) Դանիացի հայ բարեկամներ և գերմանական կազմակերպությունների համար: Օգնում էր 1909 թ. Ադանայի կոտորածներից փրկված հայերին: Որդեգրում է Միսակ և Լուսիա անունով երկու հայ որբի: 1921 թ. ցեղասպանությունից փրկված հայերին օգնելու համար գնում է Հալեպ և սկսում աշխատել ՄԱԿ-ում: 1924 թ. հող է վարձակալում և հայերի համար այն վերածում գյուղատնտեսական դաշտի: Հալեպում կառուցում է որբանոց, ապաստարան, 6 գյուղատնտեսական բնակավայր, դպրոցներ և «Սպիտակ տուն» անվամբ հայտնի հանգստարանը: 1935 թ. Հալեպում մալարիայից մահանում է:
• Ինչու՞ է Հալեպում հայերի համար որբանոց և ապաստարան կառուցվում:
Ապաստարանն ու որբանոցը 1922 թ. Ազգերի լիգայի հրամանով կառուցում է ղեկավարում է Եփփեն: Նպատակը այնպիսի մի վայր ստեղծել, որտեղ ցեղասպանությունից փրկված կանայք և երեխաները կարող էին մնալ, գտնել իրենց կորած բարեկամներին, կրթություն ստանալ և հետագայում գնալ այնտեղ, որտեղ ցանկանում էին: Դանիական որոշ կազմակերպություններից նյութական օգնություն էր ստանում: ՄԱԿ-ին պատկանող նմանատիպ մի կազմակերպություն էլ Ստամբուլում կար, որը կառուցել էին անգլիացի բժիշկ Վ. Ա. Քենեդին և ամերիկացի բուժքույր Էմմա Քաշմանը: Ազգերի լիգայի նորվեգացի պաշտոնյա Ֆ. Նանսենը ևս հայերի համար նմանատիպ նախաձեռնությամբ է հանդես գալիս:
• Այս հաստատությունը ե՞րբ է փակվում
Երբ 1945 թ. Դանիացի հայ բարեկամներ կազմակերպությունը լքում է Հալեպը, այն ղեկավարում են հալեպցի հայերը, և որոշ ժամանկ անց ապաստարանը` դատարկվում, և տունը վաճառվում է: Դեռևս Հալեպում Եփփեի և նրա հաստատության կողմից աշխատեցրած որոշ անշարժ գույքեր դեռևս գործում են: Օրնակ՝ Հալեպի Կարեն Եփփե վարժարանը կազմակերպության կրթական նախագծերից մեկի արդյունքն է:
• Այստեղ քանի՞ հոգի է ապրում:
1920-30 թթթ. Եփփեի ապաստարանում և որբանոցում 2 հազար հայ էր ապրում: Ըստ Եփփեի՝ 1927 թ. 1 700 հայ է փրկվում, և յուրաքանչյուրի համար թղթապանակ է բացվում, որտեղ ներառվում են անունները, նկարները և պատմությունները: Այս թղթապանակներն այժմ armenocide.de կայքում անգլերենով հրապարակվում են, թուրքերեն թարգամնելու համար աշխատանքներ են կատարվում: Այստեղ մնացողներից ոմանք հետագայում Հալեպում աշխատանք են գտնում: Մի մասը գնում է Լիբանան, Խորհրդային Հայստան, Ֆրանսիա, ԱՄՆ կամ Հյուսիսային Ամերիկա: Հայերի համար դասական պատմություն է. մեծամասնությունը բարեկամների հետքերով, աշխատանք գտնելու կամ անվտանգության նկատառումներով ցրվում է ողջ աշխարհով մեկ:
• 1923 թ. հետո եկեղներ եղե՞լ են:
Այո՛, այն էլ շատ: Երբ որոշ կանանց և երեխաների երկրից վռնդում էին, ամուսիններին թուրքական բանակ էին վերցնում: Երբեմն ամուսինների հետևից են գալիս:
• 1915 թ. Սիրիայում Այնթուրայի նման թուրքական որբանոցներ են ստեղծվում…
Այնթուրայի պես թուրքական որբանոցները նպատակ էին հետապնդում հայերին փորձել թուրքացնել: Մեծավ մասմբ հայ որբերը այս գործընթացում սպանվում են: Իսկ Արևմուտքի հայերի կողմից ստեղծված որբանոցները ջանում էին պահպանել ոչ միայն հայ երեխաների կյանքը, այլև լեզուն, կրոնը և մշակույթը, այսինքն՝ հայկականությունը:
Թիվ 1216 ապաստարանի թղթապանակի բնօրինակը:
«Մարիամի» պատմությունն ինձ վրա մեծ տպավորություն թողեց:
• Փրկված հայերի թղթապանակների պատմություններից ամենաշատը ո՞րն է Ձեզ վրա տպավորություն թողել:
Բնականաբար շատերը… Մեկն էլ ապաստարանում 577 համարի տակ տեղ գտած Մարիամի պատմությունը կարող է լինել: Նրա մասին որևէ մանրամասնություն չկա: Նա միայն Ցեղասպանությունից փրկվածներից մեկն է: Անունը մոռացել է: Չի հիշում, թե որտեղից է եկել, ու՞մ են որպես ստրուկ վաճառել, ինչպիսի դժողքի միջով է անցել: Թղթապանակում նրա մասին տեղ գտած վերջին բառերը՝ «Ինքն է եկել: Որդեգիր է»: Մի կերպ հաջողում է: Այնտեղ ինքն է հասնում: Խոսքեր չեմ կարողանում գտնել, որպեսզի բացատրեմ այն հիացմունքը, որ զգում եմ նրա կամքի և ապաքինվելու ուժի համար:
misakmanusyan@gmail.com
http://www.agos.com.tr/danimarka-belgelerinde-soykirimin-izleri-7457.html
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net