Բռնության ու դիմադրության, լռության ու ճչի միջով անցած քրդական ինքնությունը

Լրագրող Իրֆան Աքթանի կարծիքով՝ քրդական ինքնությունը վերաձեւավորվել է ժխտման դեմ մղվող դիմադրության միջոցով: Սակայն մեր օրերում ժխտումը չի վերացել, պարզապես ձեւն է փոխվել: Երբ կավարտվի ժխտումը և կգա բնականոնացման ժամանակաշրջանը, այն ժամանակ էլ կսկսվեն քրդական ինքնության բովանդակության շուրջ բուռն քննարկումները: Ըստ Աքթանի՝ թուրքիացիացման համընթաց քրդստանցիանալ ցանկացող քրդերն ավելի պատրաստակամ են առերեսվել իրենց անցյալի հետ քան թուրքերը:

Քրդերի գոյության երկար տարիներ շարունակվող ժխտումը ո՞ր չափով ազդեց քրդական ինքնության վրա: Որեւէ որոշիչ գործոն կա՞ր այդտեղ:

Կարծում եմ` կար: Կարող ենք ասել, որ քրդական ինքնությունը հիմնականում վերաձեւավորվեց ժխտման դեմ մղվող դիմադրության միջոցով: Հանրապետության հռչակումից առաջ, նույնիսկ դրանից որոշ ժամանակ անց քրդական ինքնության գոյությունը չէր ժխտվում: Ժխտումը Թուրքիայի հանրապետության կողմից ավելի ուշ բացահայտված միասնական ազգ – պետության մոդելի պարզապես գործնականացումն էր: Իմ կարծիքով Հիքմեթ Թանյուի1961թ. լույս տեսած «Աթաթուրքը և թուրքական ազգայնականությունը» գրքում մեջբերված ավանդազրույցը շատ լավ է բնութագրում, թե ինչպես է սկսվել քրդական ինքնության ժխտումը: Եթե կուզես, անեկդոտային այդ դեպքը ուղղակի գրքից կարդամ:

Թանյուն այդ «դեպքը» այսպես է պատմում. «Պահակագնդի երկու զինվոր իրար հետ ըմբշամարտի են բռնված լինում Չանքայա պալատի պարտեզում, իսկ մյուս զինվորներն էլ նրանց դիտելիս են լինում: Մեքենաների ձայնից զինվորներն սկսում են աջ ու ձախ փախչել: Աթաթուրքն էր ժամանում պալատ: Մեծ Աթան մեքենան կանգնեցրեց և փախչող զինվորներին ձեռքի նշանով իր մոտ կանչեց: Հատկապես այն զինվորը, որը չէր հասցրել հագնել շապիկն ու վերնաշապիկը, անչափ հուզված էր: Նա երկչոտ մոտեցավ Աթային. «Ի՞նչ եք անում այստեղ»: «Կոխ էինք բռնել, փաշա՛ս», – Աթայի հարցին մի տասնապետ էր պատասխանել: Աթան գոհ էր երեւում, քանի որ նա շատ էր սիրում ըմբշամարտը: «Շատ լավ, – ասաց նա, – շարունակեք ուրեմն»: Զինվորների ամոթխածությունը տեսնելով՝ Աթաթուրքը դարձյալ պնդեց. «Կռվե՛ք, կռվե՛ք, ես էլ դիտեմ. բայց առաջ ասեք, թե ո՞վ է ձեր միջի գլխավոր փահլեւանը»: Կիսամերկ ու հուզված երիտասարդը, որ Աթային էր մոտեցել, մի քայլ առաջ եկավ. «Ես եմ, պարո՛ն»: «Անունդ ի՞նչ է»: «Քուրդ Մեմետ»: «Քուրդ» բառը լսելիս Աթաթուրքը հոնքերը կիտեց, սակայն քիչ անց դարձյալ ժպտուն դեմքով դիմեց ըմբիշին: «Քուրթի (թուրքերեն՝ գայլ) պես ուժեղ լինելուդ համա՞ր են քեզ Քուրթ Մեմետ անվանում»: «Քուրդ Մեմետը» գյուղացի էր՝ անգրագետ, բայց Աթայի ակնարկն անմիջապես հասկացավ. «Այո’, փաշաս,- ասաց,- անունս Քուրթ Մեմետ է, սխալ ասացի քիչ առաջ:»

Կարծում եմ` Թանյուի մեջբերած այս պատմությունը շատ լավ է արտացոլում պետության կապը քրդերի հետ: Մի կողմից` պետությունը չի ժխտում, չի կարողանում ժխտել իր ժխտողականությունը. քուրդ բնակչության մեծ թիվը, քրդական աշխարհագրությունն ու պատմությունն անհնար են դարձնում ուրանալ նրանց գոյությունը: Մյուս կողմից` «Քուրդ Մեմետի» գյուղացիության, անգրագիտության վրա արված շեշտադրումը բացահայտում է քրդի ընկալումը պետության կողմից: Հանրապետության հիմնադրումից ի վեր քրդերի «գյուղացիությունը», «անգրագիտությունը» ուծացման քաղաքականության հիմնական սյուներից մեկն է եղել:

Կարծում էին, որ «տգետին խաբելն ու վախեցնելը հեշտ է»: Սակայն «Քուրդ Մեմետի» «փահլեւանությունը» մոռացվում կամ թերագնահատվում էր: Այդ իսկ պատճառով նրանք պատրանքի մեջ ընկան, թե ժխտողականությունն արագորեն կընդունվի: Շեյխ Սայիդի ապստամբությամբ և Դերսիմի կոտորածով պետությունը կարծեց, որ քրդերի նկատմամամբ ռազմական հաղթանակ էլ է տարել: Իրոք, ժխտման, սպառնալիքի, բնաջնջման քաղաքականությունները կարճաժամկետ «օգուտներ» տվեցին, և քրդերը երկար ժամանակ պետության դեմ լուռ մնացին և նույնիսկ խոնարհվեցին նրա առջեւ: Բայց դա շատ երկար չտեւեց: Առաջին փուլում Դեմոկրատական կուսակցության պոպուլիզմի միջոցով քրդերը, թեեւ դանդաղ, սկսեցին ակտիվանալ, Թուրքիայի աշխատավորական կուսակցության հետ սկսեցին իրենց ձայնը լսելի դարձնել և Հեղափոխական արեւելյան մշակութային կենտրոնների նման փոքր կառույցներ ստեղծելու միջոցով սկսեցին վերակազմակերպվել, իրենց գոյությունը պարտադրելով՝ սկսեցին իրենց կրած զրկանքներին լուծումներ փնտրել:

1960-ականներին սկսված քրդերի ինքնակազմակերպումը, ինչպես նաեւ Թուրքիայում առկա սոցիալիստական շարժումների գաղափարախոսական մասնակի աջակցությունը՝ 1980-ականների սկզբին հանգեցրեց մի նոր ապստամբության: Իմ կարծիքով, 1980-ականներն այն տարիներն էին, երբ «Քուրթ Մեմետը» ջարդեց լռությունը ու նորից սկսեց դառնալ «Քուրդ Մեմետ»: Հետեւաբար բռնության ու դիմադրության, լռության ու ճչի միջով անցած քրդական ինքնությունը եզակի կառուցվածք ունի: Քիչ առաջ հարցնում էիր, թե ժխտումը քրդական ինքնության որոշի՞չ գործոն է, թե՞ չէ: Ըստ իս` այս պատմական համատեքստում կարող ենք հեշտությամբ պնդել, որ, այո, այդպես է:

Երբ քրդերի գոյության ժխտումը որոշ չափով վերացավ, քրդական ինքնության սահմանման մեջ որեւէ փոփոխություն եղա՞վ արդյոք:

Կարծում եմ, որ քրդական ինքնության սահմանման փոփոխությունը ժխտման վերացումով չէ, որ տեղի ունեցավ, այլ՝ քրդերի ապստամբությամբ: ժխտումը դեռ չի ավարտվել, պարզապես փոխել է ձեւը: Երբ ժխտումը ավարտվի, քուրդ լինելը սովորական բան դառնա, այն ժամանակ էլ մի լուծում կգտնվի: Չեմ կարծում, որ այս պահին այդ հանգրվանում ենք գտնվում: Քրդական շարժումն էլ, հենց դա հաշվի առնելով, պայքարը չի թուլացնում: Իսկ բնականոնացման դեպքում քրդական ինքնության բովանդակության շուրջ բուռն քննարկումներ կսկսվեն: Այդ քննարկումները քրդերն իրար մեջ՝ հատկապես դասակարգային հիմքերի վրա կիրականացնեն: Սակայն պետական ռեպրեսիաների ու հարձակումների հետեւանքով քրդերը, թեկուզեւ մասամբ, այս պահին հետաձգել են այդ բանավեճը:

Մյուս կողմից, սակայն, երբ նայում ենք այսօրվա իրականությանը, տեսնում ենք, որ քրդերի մի մասը AKP-ի (Արդարություն և զարգացում կուսակցություն) կողքին է, մի մասն էլ դիրքավորված է BDP-ի (Խաղաղություն և ժողովրդավարություն կուսակցություն) ներսում: Այս դիրքավորումներն իսկ արդեն ինքնության բովանդակության վերաբերյալ քրդերի հավանական քննարկումների ազդակն են տալիս: Երբ պետությունը ժխտողականության հարցում տանուլ տա, ապա այդ դեպքում AKP-ի և, հետեւաբար, պետության կողքին կանգնող քրդերն ստիպված են լինելու բացատրել իրենց դիրքորոշումը: Բայց ես կարծում եմ՝ դեռ նման քննարկումների ժամանակը չէ: Ըստ իս, երբ այդ քննարկումն սկսվի, այն ժամանակ էլ քրդական ինքնությունը, «Քուրթ Մեմետի» ու «Քուրդ Մեմետի» խնդիրը հստակեցում կսատանա: «Քուրթ Մեմետը» ստիպված կլինի բացատրել ապստամբ քրդերին, թե ինչու է վիզ ծռում Մուսթաֆա Քեմալի առջեւ, թե ինչու է համակերպվում «գայլության» հետ: Այդ բացատրությունը ժամանակի ընթացքում կհաստատի նաեւ քրդական ինքնության նոր բովանդակությունը:

Ի՞նչ դեր ունի կրոնն այս ինքնության մեջ:

Քրդերի սոցիալական կառուցվածքի և կրոնական համայնքների միջեւ ակնառու նմանություն կա: Պետք է ասել, որ Թուրքիայում բազմաթիվ կրոնական համայնքներ քրդական ծագում ունեն: Քրդերը ցեղախմբերից, աշիրեթներից և աշիրեթների համադաշնություններից բաղկացած որոշակի սոցիալական կառուցվածք ունեցող ժողովուրդ են: Ընդ որում` սոցիալական այդ կառուցվածքի շնորհիվ է, որ քրդերը շատ արագ չմասնատվեցին պետության հարձակումների հետեւանքով: Նախկինում աշիրեթապետերը միեւնույն ժամանակ հոգեւորականներ էին: Շեյխ Սայիդը, օրինակ, քաղաքական գործիչ լինելով, նաեւ հոգեւորական էր: Սակայն պետությունը կրոնական համայնքներին ու աշիրեթների առաջնորդներին տարբեր մեթոդներով իր շարքերը ներքաշելով կամ ահաբեկելով՝ փորձեց իրեն ենթարկել քրդական հասարակությունը:Իսկ այդ հարցում նա զգալի հաջողություն ունեցավ: Ահա թե ինչու քրդական ներկայիս ապստամբության նախաձեռնողը չէր կարող լինել աշիրեթապետը կամ կրոնական առաջնորդը: Արդարեւ, PKK-ն (Քրդստանի բանվորական կուսակցություն), որը թեեւ որպես սոցիալիստական շարժում էր առաջացել, արագորեն ժողովրդականություն գտավ մեծամասնությամբ կրոնապաշտ քրդերի շրջանում:

Աբդուլլահ Օջալանը ծնվել է աղքատ գյուղացու ընտանիքում: Սա կարեւոր մանրուք է քրդական ապստամբության պատմության մեջ: Մինչ քրդական ճնշված դասակարգերը PKK-ի ետեւից էին գնում, աշիրեթների առաջնորդներն իրենց հպատակներին ստիպում էին համագործակցել պետության հետ: PKK-ի առաջին գործողությունները աշիրեթների դեմ էին ուղղված, բայց կրոնական առաջնորդները երբեք նրա գլխավոր թիրախը չդարձան, քանի որ PKK-ն, մարքսիստական շարժում լինելով հանդերձ, լավ էր ըմբռնել քրդական հասարակության կրոնապաշտ կառուցվածքը, ինչպես նաեւ շատ չչարաշահեց հակակրոնական դիսկուրսը: PKK-ի հետ քրդական ինքնության մեջ նոր շրջադարձի սկիզբը դրվեց, որը դեռ չի ավարտվել: Ինչպես արդեն նշեցի, ժխտումի ավարտով այդ շրջադարձն է՛լ ավելի կարագանա: Բայց թե վերափոխման այդ գործընթացում կրոնի գործոնի դերը ի՞նչ կլինի, դա կախված է քրդական շարժման ընթացքից: Կարծում եմ, որ քրդական ինքնության վերակառուցման գործընթացում PKK-ի համար կրոնական գործոնը որոշիչ չի լինի: Սակայն սա չի նշանակում, որ նա կբացառի կրոնը կամ կռիվ կտա կրոնական այն համայնքների դեմ, որոնք պետության կողքին չեն կանգնած:

Ի՞նչ կասեք «մյուսի*» հետ հարաբերությունների մասին: Քրդերը ինչպե՞ս են բնութագրում «մյուսը»:

Դա կախված է, թե ինչ կամ ում նկատի ունենք «մյուսը» ասելով: Քրդերն իրենց մեջ էլ «մյուսներ» ունեն: Օրինակ` քրդերի մի մասի համար PKK-ականներն են «մյուսները», մի այլ մասի համար էլ՝ պետականամետները: Հաքքարիում, Շիրնակում, Ջիզրեում, մասամբ Աղրիում, Վանում, Մարդինում, Ուրֆայում ու Դիարբեքիրի նահանգի որոշ քաղաքներում «մյուսները» արաբներն ու թուրքերն են: Սակայն այնպես չէ, որ «մյուսների» հետ ուղղակի ծեծկռտուքներ կամ բախումներ են տեղի ունենում: Քրդերն այս պահին իրենց ներքին «մյուսներով» զբաղված լինելու պատճառով, չլինելով գերիշխան նույնիսկ այն շրջաններում, որտեղ բնակչությամբ գերիշխող են, շատ չեն կարողանում զբաղվել «մյուսի» հետ: Արդեն «մյուս» ասվածը գոյություն ունի այնտեղ, որտեղ գերիշխանություն կա: Քրդերը ոչ մի դեպքում ինքնիշխան չեն: Պետությունը դեռեւս գերիշխում է կյանքի բոլոր ասպարեզներում, իսկ քրդերն իրենց սեփական հողի վրա անգամ օտար են:

Իմ կարծիքով, եթե քրդերի համար այդ «մյուսը» գոյություն ունի, ապա դա հենց ինքը՝ պետությունն է: Թուրքերը, արաբները, հայերը, ասորիները, ալեւիները չեն դրանք: Սակայն երբ քրդերն ինքնիշխան լինեն իրենց սեփական երկրում ու եթե կառավարման ժողովրդավարական ձեւը չընդունեն, ապա այն ժամանակ կհայտնաբերեն «մյուսներին»: Ռոժավան (Արեւմտյան Քրդստան, Սիրիայի հյուսիսում), օրինակ, այս հարցում անչափ կարեւոր տվյալներ է ներկայացնում մեզ: Ընդ որում, Հարավային Քրդստանն էլ է այդպիսին: Քրդական վարչակազմի երկու մասերում էլ մյուս էթնիկ եւ կրոնական կառույցների նկատմամբ հարգանքի պակաս չենք տեսնում, օրինակ: Չեմ կարծում, որ օտարացված, նսեմացված ինքնության կրողները շատ խանդավառ լինեն իրենց «ուրիշը» ստեղծելու հարցում: Քրդերը հարավում կամ Ռոժավայում բոլոր տեսակի էթնիկ եւ կրոնական կառույցներին ավելի խաղաղասեր կերպով են մոտենում, քան Թուրքիան, Իրանը, Իրաքը կամ Սիրիան: PKK-ի պատմական կառուցվածքն ուսումնասիրելիս, թեեւ նա այլ կազմակերպություններին լուսանցքում է թողել, մենք տեսնում ենք, որ նա նման մոտեցում չի ցուցաբերում ժողովուրդների ու դավանանքների նկատմամամբ: Ըստ իս` դրա պատճառը բխում է թե՛ PKK-ի գաղափարախոսական կառուցվածքից և թե՛քրդերի արդեն օտարացված լինելու փաստից:

Ի՞նչ կապ կա թուրքիացի հասկացության ու Քրդստանի չորս մասերի միջեւ:

«Թուրքիացիությունը» պարտադիր մի վիճակ է: Քրդերի Քրդստանից հեռանալու գլխավոր պատճառը պետության ուծացման քաղաքականությունն ու Քրդիստանին պարտադրված թշվառությունն է: Մասնավորապես 1980-ականներին սկսված քուրդ գյուղացիների գաղթը դեպի արեւմտյան Թուրքիա պետական քաղաքականության հետեւանք էր: Թուրքիայի հանրապետության սկզբից ի վեր քրդերը ստիպված եղան թուրքիացի դառնալ կամ համակերպվեցին դրա հետ: Բոլոր այդ քաղաքականությունների արդյունքում քրդերն այլեւս թուրքիացի դարձան: Նույն վիճակը չէ Իրաքում, Իրանում և Սիրիայում: Այդ երկրներում ոչ թե ձուլման քաղաքականություն էին հետապնդում, այլ ճնշման քաղաքականության միջոցով ուղղակի փորձում էին պարտության մատնել քրդերին՝ իրենց հողերի վրա բանտարկելով: Այս առումով մի փոքր այլ էր Թուրքիայի քաղաքականությունը: Այնպես որ` Սիրիայի սահմաններից ներս ապրող քրդերի համար չենք կիրառում սիրիացի հասկացությունը, ոչ էլ մյուսների համար իրաքցի, իրանցի եզրույթները:

Թուրքիացի հասկացությունը, ըստ էության, քրդերի` անկախ պետություն ունենալու պահանջի դեմ ստեղծված դիսկուրսի արտահայտությունն է: Սակայն քանի որ ներկայում քրդական շարժումն անկախ Քրդստանի գաղափարից դուրս՝ մի այլ ազատագրական ուղու վրա է առաջանում, նա լավ է գիտակցում է, որ գտնվում է «թուրքիացիացման» ուղու վրա: Այս պատճառով էլ «թուրքիացիացումը» որոշիչ գործոն է դառնում քրդական ինքնության վերաձեւավորման մեջ: Քրդերն արդեն սոցիալապես թուրքիացիացման վիճակում են: Եթե Թուրքիայի արեւմուտքում բնակվող քրդերը Քրդստան չեն վերադառնալու, ապա այդ բանը քրդական ինքնության ձեւավորման մեջ անխուսափելի է լինելու: Այսպիսով` ցանկանալով պահպանել իրենց գույները՝ քրդերը թուրքիացիացման միջոցով գծում են նաեւ իրենց ինքնության շրջանակը: Սակայն քրդերը, չբավարարվելով թուրքիացիացմամբ, ուզում են նաեւ քրդստանցիանալ: Նրանք ուզում են Իրաքի, Իրանի, Սիրիայի պետական սահմաննրի մեջ գտնվող քրդական տարածքների հետ զարգացնել սոցիալական, մշակութային, տնտեսական հարաբերությունները: Իսկ այդ բանն անելու համար ազգ-պետություն ձեւաչափը պետք է նորից ձեւավորվի: «Դեմոկրատական կոնֆեդերալիզմ» ասելով` Աբդուլլահ Օջալանը դա նկատի ուներ արդեն: Կարճ ասած` իրականում ներկայիս գործընթացը քրդական ինքնության քաղաքական, սոցիալական բարեփոխումների գործընթացին մի նոր ձեւ է հաղորդում, հաղորդելու է:

Որոշ գրողների կողմից «հետքեմալական» որակված այս շրջանը ինչպիսի՞ ազդեցություն ունեցավ քրդական ինքնության սահմանման վրա:

Կարծում եմ՝ մենք դեռ հետքեմալական շրջան չենք մտել: Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանն ասում է՝ «Մենք վերջ տվեցինք ժխտմանը», բայց միակ կոնկրետ քայլը, որ արվել է, դեռեւս իրավական հիմքից զուրկ TRT 6-ն է (ամբողջությամբ քրդերեն հաղորդումներ հեռարձակող հանրային հեռուստակայան, թարգմ) և մի քանի համալսարաններում բացված քրդերենի ամբիոններն են: Ժխտմանը վերջ կտրվի Սահմանադրության` հօգուտ քրդերին փոփոխմամբ, ազգ-պետություն սահմանների վերացմամբ, երեսուն տարվա պատերազմի բարեխիղճ հաշվետվությամբ, «Քուրթ Մեմետի» վերածված «փահլեւանին» «Քուրդ Մեմետ» անունը վերադարձնելով և դեռ բազմաթիվ բարեփոխումներով: Մենք դեռ դրան չենք էլ մոտեցել: Պետությունը հարյուր տարի է` տեղից չի շարժվում, շարունակում է նույն մտածելակերպով, նույն քաղաքականությամբ: Որոշ կառավարություններ ստիպված եղան որոշակի քայլեր անել, սակայն պետության քրդական քաղաքականությունը շարունակում է մնալ նույնը: Այլապես նոր Սահմանադրության պատրաստումը, քրդական շարժման պահանջած որոշ օրենքների ընդունումը և լիքը այլ կարգավորումների իրականացումն այսքան չէր դժվարանա: Ի դեպ` դա էլ ասեմ, որ քանի դեռ Դիարբեքիրի մարզպետը, որ պետական պաշտոնյա է, ավելի շատ իշխանություն ունի, քան համաժողովրդական քվեարկությամբ ընտրված քաղաքապետը՝ հետքեմալական գործընթացի մասին խոսք չի կարող լինել:

1915 թիվը և մի ժամանակ հայերով խիտ բնակեցված վայրերում շարունակել ապրելը ինչպիսի՞ ազդեցություն թողեց ինքնության կերտման գործընթացի վրա:

Հայոց ցեղասպանությանը մասնակից դարձած քրդերը կարճ ժամանակում հասկացան, որ կարող են նույն ճակատագրին արժանանալ: Շեյխ Սայիդի ապստամբության Ճնշումից հետո դեպի հարավ՝ Սիրիա փախած քրդական վերնախավի որոշ անդամներ, այնտեղի հայերի հետ դաշնակցելով, Խոյբուն քաղաքական կազմակերպությունը հիմնեցին ու այնուհետեւ կազմակերպեցին Արարատի ապստամբությունը: Հայերի նկատմամբ քրդերի թշնամանքը կարճ տեւեց, բարեկամությունը՝ երկար: Այնպես որ` քրդերի մոտ սիստեմատիկ հակահայկական կեցվածք չեք տեսնի: Մյուս կողմից, ինչպես թուրքերի մոտ, թեեւ քրդերն էլ են ցեղասպանությունից անմիջապես հետո հակված եղել այն մոռանալու, սակայն հայտնի է, որ այս հարցում նրանք թուրքերից շատ ավելի բաց են: Արժե ուսումնասիրել դրա պատճառները: Սակայն ես համոզված եմ, որ դրանում իր ազդեցությունն ունի այն, որ ցեղասպանությունից կարճ ժամանակ անց պետության հետապնդումների սլաքն սկսեց դառնալ դեպի քրդերը: Հայոց ցեղասպանությանը քրդերին մասնակից դարձնելու գործընթացը դիտարկելիս երկու գործոն է ի հայտ գալիս. վախ և երջանկություն: Ստամբուլի կառավարությունը քրդերին հավատացրեց, որ հայերը, պետություն ստեղծելով, նրանց լծի տակ են դնելու: Բացի այդ` հայերի տեղահանությանը մասնակցելու դեպքում նրանց խոստացան կիսել մնացած «ավարը»: Սակայն ցեղասպանությունից անմիջապես հետո, ինչպես ասում էի, այս անգամ էլ քրդերը պետության հալածանքներին ենթարկվեցին: Ըստ իս` քրդերի` Հայոց ցեղասպանությունը չթաքցնելու պատճառներից մեկն էլ սա է:

Ընդհանուրի հետ համեմատած` Թուրքիայում 1915թ. հետ առերեսման հարցում մենք տեսնում ենք, որ քրդերն ավելի առաջ են անցել: Անցյալի հետ առերեսվելն ինքնության ավերումները կանխո՞ւմ է արդյոք։

Քրդերը դեռեւս չեն կարողանում առերեսվել իրենց անցյալի հետ, բայց դրան ավելի են պատրաստ, քան թուրքերը, քանի որ քրդերը չունեն պետություն, որը կառավարում է ընկալումները: Այս առումով քրդերը, ինչքան էլ որ գերու կարգավիճակում լինեն, կամայնության հարցում ավելի ազատ են և հակված են անցյալի ցավալի հիշողությունների ստեղծած ընկալումն ի նպաստ իրենց օգտագործել: Խնդիրը ծածկելու փոխարեն՝ բանավոր մշակույթի միջոցով այն փոխանցելու հանգամանքը բերեց նրան, որ այսօր քրդերը ավելի են պատրաստ ճանաչելու ցեղասպանությունը: Մինչ թուրքերի մի մասը նոր-նոր է իմանում իր պապերի արարքները, քրդերն արդեն վաղուց պապերից ու տատերից լսել էին տեղի ուեցածի մասին:

Բացի այդ` քրդերը գիտեն, որ իրենց դժբախտ ճակատագրում մեղքի բաժին ունեն իրենց ներքին տարաձայնությունները, դավաճանությունները, պառակտումները և գիտակից են, որ, դրա հետ առերեսվելով, ավելի են ուժեղանալու: Այնպես որ` միայն Հայոց ցեղասպանության հարցում չէ, այլ նաեւ մշտական առերեսման, հաշվետվության մեջ են: 1990-ականներին Քրդստանում ոստիկանությունը քարոզչություն էր անում` PKK-ի զինվորներին որպես «հայի ծնունդ» ներկայացնելով: Միայն սա անգամ բավարար է, որ քրդերը համակրեն հայերին:

Մյուս կողմից, եթե յոզղաթցի, թոքաթցի, քարամանցի թուրքն ասի, որ «Հայոց ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել», ապա նա գիտի, որ առաջին հերթին` պետության, ապա նաեւ հարեւանի կողմից դավաճան է հռչակվելու, և հետեւաբար չի կարող բարձրաձայնել: Սակայն քրդերը դավաճանի կնիքի ստեղծած վախը վաղուց հաղթահարել են: Քրդերն իրենց իրավունքները պաշտպանելիս արդեն բավականաչափ մեղադրվել են դավաճանության մեջ: Այս պետությունը կարողանում է թուրքերին վախեցնել դավաճանության դիսկուրսով, բայց քրդերն արդեն շատ առաջ են անցել: Այս առումով, մինչ թուրքերն ու պետությունը իրենց ինքնությունների ավերումը կանխելու համար խուսափում են անցյալի հետ առերեսվելուց, քրդերն իրենց ինքնությունը վերակերտելու համար ստիպված են առերեսվել անցյալի հետ:

*Ուրիշը, օտարը, այլը

http://repairfuture.net/index.php/hy/identity-standpoint-of-turkey-ar/the-kurdish-identity-is-marked-by-oppression-and-resistance-silence-and-cry-armenian