1915 թ. ոտնաձայները

Էմրե Ջան Դաղլըօղլու
1894-96 թթ. կոտորածները թեև մնում են 1915 թ. ցեղասպանության ստվերում, սակայն Օսմանյան կայսրությունում բնակվող հայերի գոյությանը հասցված ամենամեծ հարվածներից մեկն է: «Ակօս» շաբաթաթերթը զրուցել է 1894 թ. Սասունում, 1895 թ. Տրապիզոնում սկսված ու ողջ Միջին և Արևելյան Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) վիլայեթներն ընդգրկած, այնուհետև Հալեպում և Կիլիկիայում, 1896 թ.` Վանում, Ակնում և Ստամբուլում իրականացված կոտորածների վերաբերյալ Simon Fraser համալսարանում հետազոտական աշխատանք կատարող Էդիփ Գյոլբաշիի հետ:
• Որո՞նք էին այն պատճառները, որոնց արդյունքում ծնվեց 1894-1896 թթ. բռնության ալիքը:
Ակնհայտ է, որ Աբդուլ Համիդ II-ի ղեկավարությունը հայ բնակչությանն ընկալում էր որպես կայսրության միությանն ու անվտանգությանը սպառնացող ամիջական և կենսական վտանգ: Այս ընկալման արդյունքում հայերը մարգինալացվել, իսկ մուսուլման առաջնորդները զորեղացել էին: Սա նպատակ ուներ արևելյան վիլայեթների մուսուլման բնակչության հավատարմությունը շահել և հատկապես խոչընդոտել քրդերի օտարումը ռեժիմից: Այս պատճառով էլ հատկապես Թանզիմաթի վերջին շրջանում արևելյան վիլայեթներում ի հայտ եկած հեղինակության և իշխանության պարապուրդի արդյունքում տեղացի բնակչության խմբերի՝ իշխանության և տնտեսական աղբյուրների համար մղած պայքարում սկսեցին քրդական աշիրեթներին առաջին պլան մղել: Այդ իսկ պատճառով հայերի վրա հարձակումները բացահայտ բնույթ կրեցին: Ահա այս գործընթացն անվանում եմ «հայ բնակչության սեկյուլարիզացիա», այսինքն՝ խոսքը գնում է մի գործընթացի մասին, որի ժամանակ ողջ հայ բնակչությանն անվտանգության քաղաքականության և պրակտիկայի առարկա են դարձնում: Այս գործընթացում այնպիսի արտահայտություններ, ինչպիսիք են հավատարմություն ու անհավատարմություն, հայկական խառնակություն, հայերի նպատակներին ծառայել, որպես քաղաքական արտահայտություններ սկսում են գերակշռել:
• Լավ, այդ ժամանակ հայերն իրականում իրենցից ի՞նչ «վտանգ» էին ներկայացնում:
Այս վտանգի ընկալումը հայ հեղափոխականների և ազգայնականների` Անատոլիայի կեսը զավթել-չզավթելուց անկախ է զարգանում: Ըստ իս` այդքան ազդեցիկ և զորեղ չէին կամ էլ շատ որոշակի վայրերով էր սահմանափակվում այդ ուժն ու իշխանությունը: Բացի Վանից և Էրզրումից` այնքան անզոր էին, որ ձերբակալությամբ վերջ կդրվեր: Սակայն այս վտանգի ընկալումը, ամեն ինչից անկախ, ի հայտ է գալիս Աբդուլ Համիդ II-ի իշխանության մտայնության մեջ առկա անհանգստություններից: Ըստ էության հայտնի է, որ նմանատիպ անվտանգության մտավախություններն այսօր անգամ մեծ բռնություն կծնեն: Այդ իսկ պատճառով ընկալումը, որ հայ բնակչությունն անվստահելի է և ամեն պահի կայսրությունից բաժանվելու է, կայսրության վերջին շրջանում անմիջականորեն ազդում է հայերի ճակատագրի վրա:
• Կարելի է ասել, որ այս բռնության ալիքը ձգվել է մինչ 1915 թ.:
-Բնականաբար, շատ հստակ է: 1870-ական թթ. միջազգային կարգավիճակ ստացած «հայկական հարցի» հետ մեկտեղ 1877-1878 թթ. պատերազմում Օսմանյան կայսրության կրած պարտությունը, Բալկանների մեծամասշտաբ կորուստը, ինչպես նաև Հյուսիսարևելյան Անատոլիայի կորուստն ի օգուտ Ռուսաստանի Աբդուլ Համիդի իշխանության համար «կայսրության բաժանման» մեծ մտավախությունների առիթ հանդիսացան: Բացի այդ` արևելյան վիլայեթներում հայերին քրդական աշիրեթների հարձակումներից պաշտպանելու, ավելի արդար հարկային համակարգ ունենալու, տեղական կառավարման մեջ արդար ներկայություն ապահովելու, քրիստոնյա ոստիկանական և ժանդարմերիայի ուժեր ունենալու պահանջները ղեկավարության աչքում այս մտավախությունները սաստկացնելու գործոններից էին: Ըստ էության հայերի բարեփոխումների պահանջները բավարարելու մասին հայտարարությունից միայն երեք շաբաթ հետո սկսեցին այս կոտորածները, ինչը, բնականաբար, պատահականություն չէ: Այսինքն՝ «Հայկական հարցը» Օսմանյան կայսրության համար վերածվեց «Անատոլիայի հարցի», քանի որ օսմանյան բյուրոկրատիան ժամանակ առ ժամանակ այս խնդիրը հենց այս բնորոշմամբ է հիշատակում: Արդեն 19-րդ դարի վերջում Անատոլիա ասելիս Օսմանյան կասրության կենտրոնի վերածված աշխարհագրական շրջանն է հասկացվում: Հետևաբար օսմանյան ղեկավարության համար այս հարցը «Բուլղարական» կամ էլ «Սերբական» հարցին չի կարող նմանվել: Այս առումով, սպեկուլյատիվ կլինի, սակայն եթե հայերը Անատոլիայում հոծ բնակվեին ոչ թե 6, այլ 1-2 վիլայեթում, ապա շատ մեծ ճգնաժամի ժամանակ իշխանությունը կարող էր աչք փակել այդ վիլայեթների վրա, սակայն 6 վիլայեթի դեպքում` երբեք: Օրինակ՝ շատ հետաքրքիր է, որ այս կոտորածներից հետո Ֆրանսիայի հյուպատոսարանում կազմակերպված ժողովի արձանագրության համաձայն՝ հայոց պատրիարքն առաջարկել է ողջ հայերին հավաքել Հալեպում: Թեև ընդունելություն չի գտել, սակայն բնակչությանն ուղղված այս քաղաքականության վերաբերյալ առաջարկը նշանակում է, որ համատեղ կյանքն իրոք զորացել էր և զորանալու էր:
• Հայտնի է, որ 1894-96 թթ. հատկապես Անատոլիայի արևելքում հայերի համար բռնության ժամանակաշրջան է, որը հիմնականում քրդերից կազմված համիդյան գնդերն են ստեղծել: Բռնության այս ալիքի մեջ ո՞րն է համիդյան գնդերի դերը:
Հենց սկզբից ասեմ, որ այս հարցի վերաբերյալ շատ ուսումնասիրություններ չկան, որի հետևանքով էլ ընդհանրապես այս կոտորածները վերագրում ենք համիդյան գնդերին, սակայն նրանց ակտիվ մասնակցությունը սահմանափակվում է 3-4 վայրով: Օրինակ՝ Ուրֆան այդ կենտրոններից մեկն է: Բացի այդ` նախաձեռնել են Մարդինի հայ կաթոլիկ գյուղի՝ Թելառնելի կոտորածն ու թալանը: Գյուղի եկեղեցին ավերել և բռնագրավել են 14 հազար անասուն: Մի շարք թալանի գործողություններ են գրանցվել Սվազում և Մուշում: Որոշ վայրերում հայկական գյուղերի պաշտպանությամբ են հանդես եկել: Կամ գումար վերցնելով, կամ էլ կոտորածները փոքր ինչ հետաձգելով այն վայրերում, որտեղ օսմանյան բյուրոկրատիան օտարերկրյա միջամտության տագնապով էր համակվել, իրոք հրամանները կյանքի կոչելով պաշտպանել են: Հետևաբար 1895-1896 թթ. կոտորածների ժամանակ համիդյան գնդերի դերը շատ ավելի սահմանափակ է, քան կարծում ենք, սակայն 1894 թ. Սասունում տեղի ունեցած կոտորածի ժամանակ կանոնավոր բանակի հետ միասին էական դեր են խաղացել: Պետք է ասել, որ շրջանի համար համիդյան գնդերի դերը լոկ կոտորածներով չի սահմանափակվում, քանի որ նրանք մասնակցություն են ունեցել նաև շրջանի հողերի բռնազավթման, թալանի և նման հարստահարությունների դեպքերում: Միևնույն ժամանակ, չնայած այսքան անիրավություններին, մնացել են անպատիժ:
• Լավ, այդ դեպքում ովքե՞ր են այս կոտորածնրի մյուս մեղավորները:
Համիդյան գնդերի հետ մեկտեղ շրջանի քրդերեն և թուրքերեն խոսող քաղաքացիական բնակչությունը, մեծատունները, շեյխերը, աշիրեթների առաջնորդները և, շատ սահմանափակ դեպքերում, ոստիկանությունն ու ժանդարմերիան: Օրինակ՝ Ուրֆայում զինվորներն անձամբ մասնակցել են թալանին: 5-րդ բանակային կորպուսի հրամանատարը խոստովանել է, որ հայկական թաղամասերը պաշտպանել պարտավորված զինվորները քանի որ տեղացի էին, գիշերները գնում էին մտնում տներն ու թալանում: Նա կենտրոնին գրում է, որ պետք է այս զինվորներին այլ տեղ տանել: Զինվորների դերն առաջին պլանում է նաև Էրզրումում ու Դիարբեքիրում: Այստեղ հայերի վրա կրակ են բացել և հետո էլ արդարացել, թե «հասարակ բնակիչներին հեղափոխականներից չենք կարողանում տարբերակել»: Հայերին սպանող զինված հանցագործների թվին պետք է դասել նաև նրանց համախմբողներին: Շատ ակնհայտ է նաև ղեկավար դասի դերը: Օրինակ՝ Բիթլիսում վիլայեթի ղեկավար խորհրդի անդամներն անձամբ մասնակցել են կոտորածին ու թալանին: Կայմակամները որոշ վայրեր անուշադրության մատնելու, կոտորածները չքաջալերելու համար մեղադրվել են:
• Այդ կոտորածների հետևանքը թվային առումով ինչպիսի՞ն էր:
Օսմանյան բյուրոկրատների ներկայացրած թիվը շատ ավելի նվազ է, քան իրականում կար, իսկ արևմտյան հյուպատոսների թիվը, հումանիտար աջակցություն ցուցաբերելու հնարավորություն ապահովելու համար, ավելի շատ է: Հետևաբար, հստակ թվի չենք տիրապետում, քանի որ կան նաև պնդումներ, որոնց համաձայն մահացածներին շատ շուտ են թաղել: Ենթադրում եմ, որ սպանված հայերի թիվը 1895-96 թթ. 50 հազարից քիչ չէ, իսկ 1894 թ. մոտ 1500-ի է հասնում: Բացի այդ` այս շրջանում կրոնափոխության ալիք կա, որը, սակայն, այս կոտորածներով չէ, որ սկսվել է: Անհնար է հաշվել, քանի որ օսմանյան պետական մարմինները, որոնք գիտեին, որ կրոնափոխ եղած հայերը ճնշման սպառնալիքի տակ են կայացրել այդ որոշումը, դիվանագիտական ճգնաժամի պատճառ չդառնալու համար կրոնափոխությունը չեն ընդունում: Կրկին ենթադրում եմ, որ այս թիվը 30 հազարից քիչ չէ: Միևնույն ժամանակ զգալի թվով աղջիկ փախցնելու և բռնությամբ ամուսնանալու դեպքեր են տեղի ունեցել: Մեծ գաղթի ալիքը ևս կարելի է դասել կոտորածների արդյունքների շարքին: Ըստ օսմանյան մարմինների՝ 25-30 հազար հայ Ռուսատան է գնացել: Ըստ իս, 50-60 հազար հայ գնացել է Ռուսատան ԱՄՆ և այլ երկրներ: Այս վիճակագրությունը հետագայում հետ վերադարձած հայերի համար մեծ հողային խնդիրներ է առաջացել: Հայերը փորձել են հետ ստանալ իրենց յուրացված հողերն ու ունեցվածքը, սակայն Աբդուլ Համիդի ռեժիմն այս ուղղությամբ որևէ քայլ չի կատարել: Բացի այդ` այս կոտորածները «շարքային» հայերին էլ են «արմատական» դարձրել: Ստիպել են հավատալ, որ Օսմանյան կայսրությունում նրանց ճակատագիրն անորոշ է:
• Կոտորածները տարածվե՞լ են շրջանում բնակվող մյուս ոչ մուսուլմանների վրա:
Այո՛, սակայն բռնության հիմնական նպատակը առաքելական հայերն են եղել: Օրինակ՝ Արաբկիրում, որտեղ 500 հայ և 8 մուսուլման կար, 200 հոգուց բաղկացած կաթոլիկ հայերի վրա չեն տարածվել: Նրանք Բաձր Դռանը անգամ շնորհակալալակն նամակ են ուղարկել առ այն, որ կաթոլիկ հայերը կոտորածների չեն ենթարկվել, սակայն այնպիսի վայրերում, ինչպիսիք են Խարբերդը, Դիրաբեքիրն ու Ուրֆան, կոտորածների թիրախ են դարձել նաև մյուս ոչ մուսւոլման համայնքները: Դիարբեքիրում մոտ 100 ասորի է սպանվել: Անգամ ասորիների պատրիարքի փոխանորդն ասելով, թե իր համայնքի անդամներին հայ համարելով սպանում են, խնդրել է Բարձր Դռանը, որ հրովարտակ հրապարակի, որտեղ ասվի որ իրենք սուլթանի հավատարիմ ծառաներն են: Որպեսզի սխալմունքի զոհ չդառնան, ասորիներն իրենց կրպակների վրա կախում էին «մենք ասորի ենք» գրություն:
Հայերի արյունը գին չունի, ունեցվածքը յուրացնելն ու պատիվն արատավորելը շարիաթով թույլատրելի է
• Կոտորածների ժամանակ ի՞նչ դեր ունեին հոգևորականները:
Ամբոխի համախմբման հարցում բազմաթիվ վայրերում ազեցիկ են եղել: 1895 թ. կոտորածները բազմաթիվ քաղաքներում սկսվել են ուրբաթ օրը, հատկապես ուրբաթ օրվա նամազից հետո: Անգամ օտար աղբյուրները պնդում են, թե ուրբաթ օրվա նամազի քարոզի ժամանակ հավատացյալներին ներշնչել են, թե հայր արյուն թափլը հալալ է: Թեև հստակ ապացույցներ չկան, որ քարոզների ժամանակ խորհուրդ են տվել հայերին սպանել, սակայն օսմանյան աղբյորները մատնանշում են, որ Բիթլիսում Էմին անունով շատ ազդեցիկ մի շեյխ ֆեթվա է արձակել, ըստ որի՝ «Հայերի արյունը գին չունի, ունեցվածքը յուրացնելն ու պատիվն արատավորելը շարիաթով թույլատրելի է»: Չնայած դրան՝ օսմանյան մարմինները մուսուլմաններին չզայրացնելու համար տատանվել են այս շեյխին ձերբակալելու կամ էլ աքսորելու հարցում: Նրան իբր հատուկ պաշտոն տալով` Ստամբուլ տանել են ցանկացել, սակայն անգամ սա չեն կարողացել գլուխ բերել:
Հայերին փրկած Ֆիհհամ փաշային պաշտոնանկ են արել
• Կոտորածների ժամանակ հայերին փրկողներ եղե՞լ են:
Բնականաբար, կան: 1895 թ. նոյեմբերի 15-ին՝ երեկոյան կողմ, մոտ 500 մուսուլման, կացնով, դանակով և մահակով զինված, հավաքվում են շուկայի մերձակայքում և ասելով, թե լսել են` իբր հայ հրոսակները հարձակվելու են գյուղաքաղաքի վրա, փորձել են հարձակվել հայերի վրա, սակայն Մուշի մութասարրըֆ Ֆիհհամ փաշան անմիջապես մի խումբ զինվորների և հրամանատարի հետ միասին անհրաժեշտ միջոցներ է ձեռնարկում և ցրում ամբոխը: Մի քանի ամիս անց պաշտոնանկ է արվում՝ այլևս պետական պաշտոն չվարելու պայմանով: Մալաթիայի կոտորածներից մազապուրծ փրված հայ կանայք ապաստան են գտել մուսուլման ընտանիքներում: Այնթապում Հաջի Հուսեյին աղան Ամերիկյան հիվանդանոցի բժշկի հանդեպ ունեցած կյանքը փրկելու պարտքի զգացումով հիվանդանոցի առաջ կանգնում և չի թողում, որպեսզի ամբոխը հարձակվի:
misakmanusyan@gmail.com
Նկարը՝ Պերճ Արաբյան
http://agos.com.tr/haber.php?seo=1915in-ayak-sesleri&haberid=7311
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net