«Թուրքիայի ալևիները. պատմության և քաղաքականության հարցեր»

Սույն թվականի մայիսի 31-ին, ժամը 17:30-ին Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնում, ՀԵՀ-ի՝ որպես ՀՀ նախագահի կողմից գործընկեր կազմակերպության հայտարարած «Հայության խնդիրներն ու իրավունքները Թուրքիայի Հանրապետությունում» անվանակարգով դրամաշնորհի շրջանակում, «Հասարակություն եւ մշակույթ» ՀԿ-ն կազմակերպեց սեմինար` «Թուրքիայի ալևիները և ալևիացած հայերը» թեմայով: Բանախոսներն էին թուրքագետ, պատմական գիտությունների թեկնածու Վարդան Հարությունյանը, ով հանդես եկավ «Թուրքիայի ալևիները. պատմության և քաղաքականության հարցեր» թեմայով զեկուցմամբ, և Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնի տնօրեն, բանասիրական գիտությունների թեկնածու Հայկազուն Ալվրցյանը, ով ներկայացրեց ալևիացած հայերի խնդիրները: Սեմինարին մասնակցեցին արևելագետներ, լրագրողներ, Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի աշխատակիցներ և սույն հարցով հետաքրքրված այլ անձինք: Ստորև ներկայացնում ենք Վարդան Հարությունյանի ելույթը:

Վարդան Հարությունյան
Պատմական գիտությունների թեկնածու
Թուրքիան, Մերձավոր Արևելքի գրեթե բոլոր երկրների նման, ունի թե՛ էթնիկ և թե՛ կրոնական խայտաբղետ բնակչություն, որը պահպանում է իր կրոնական էթնիկ առանձնահատկությունները ինչպես երկրի մեծ քաղաքներում, այնպես էլ գյուղական վայրերում: Թուրքիայի բնակչությունը կազմում է մոտ 75,5 միլիոն: Կրոնական մեծամասնություն են կազմում իսլամի սուննի ճյուղի հետևորդները: Նրանցից հետո երկրորդ մեծ կրոնական համայնքը Թուրքիայում ալևիներն են, որոնց թվաքանակի վերաբերյալ հստակ վիճակագրությունը բացակայում է: Ըստ “Minority Rights Group International” միջազգային կազմակերպության 2004 թ. հրապարակած զեկույցի` նրանք կազմում են բնակչության մոտ 15-20%-ը` մոտ 12-15 միլիոն մարդ: Մեկ այլ` Ամերիկայի պետդեպարտամենտի 2012 թ. հրապարակած տվյալների համաձայն`Թուրքիայում ալևիների թիվը հասնում է անգամ մինչև 20 միլիոնի: Այս խնդրի շուրջ թուրքական «Միլլիեթ» թերթը 2008 թ. տպագրեց մի ուշագրավ ուսումնասիրություն, որտեղ ալևիների թիվը Թուրքիայում նշվում է մոտ 9 միլիոն: Ալևիական համայնքն իր հերթին մոնոէթնիկ չէ և կազմված է ազգությամբ թուրք, քուրդ և հայ խմբերից:
Ալևիները, ինչպես Օսմանյան կայսրության, այնպես էլ հանրապետական Թուրքիայի պատմության ողջ ընթացքում մշտապես գտնվել են սուննի իսլամ դավանող պաշտոնյաների ճնշման ներքո, որը եթե օսմանյան ժամանակաշրջանում արտահայտվել է միայն կոտորածների և տեղահանությունների տեսքով, ապա հանրապետական շրջանում դրանց զուգակցվել է նաև ձուլման քաղաքականությունը` գաղափարական ճնշումների տեսքով: Մերժումն ու անտեսումը պետության կողմից երկար ժամանակ խոչընդոտ են հանդիսացել ալևիականության ուսումնասիրման համար: Այդ իսկ պատճառով մինչև վերջին երկու տասնամյակն ալևիների կրոնական ուսմունքի, ավանդույթների, կենցաղի վերաբերյալ հետազոտողների կատարած ուսումնասիրությունները կցկտուր են: Հայկական պատմագրության մեջ ևս մինչ օրս չկա համապարփակ որևէ աշխատություն, որը կանդրադառնա ալևիների պատմությանը` սկսած նախաօսմանյան շրջանից մինչև Թուրքիայի հանրապետական շրջանը, ինչպես նաև եվրոպաբնակ ալևիների` թեև կարճ, բայց բովանդակալից պատմությանը: Որոշ հետազոտողներ ալևիների խնդրի վերաբերյալ ուսումնասիրություններ են կատարել XIX դարի վերջին և XX դարի առաջին կեսին` հիմնականում անդրադառնալով քզլբաշների կամ ալևիների կրոնական արարողություններին, նկարագրելով նրանց կենցաղը, բնակավայրերը: Ժամանակակից որոշ հետազոտողներ էլ միայն հպանցիկ են անդրադարձել առանձին իրադարձություններին:
Այս թեմայի ուսումնասիրությունը գիտական կարևոր նշանակություն ունի Թուրքիայի պատմության ընթացքում տեղի ունեցած մի շարք իրադարձությունների և ներկայում շարունակվող քաղաքական գործընթացների, ինչպես նաև վերջին շրջանում Եվրոպական միություն-Թուրքիա հարաբերությունների համատեքստում թուրքական կառավարության կողմից կատարվող որոշ քայլերի էությունը լավագույնս հասկանալու համար: Ալևիականության ծագմանը և Օսմանյան կայսրության ընթացքում ալևիների պատմությանը զուգահեռ կարևորվում է հատկապես ալևիների խնդրի ուսումնասիրությունն արդի փուլում` ընթերցողին հնարավորություն տալով ավելի լավ պատկերացնելու, թե այսօր ինչ խնդիրներ ունեն և ինչ պահանջներ են ներկայացնում ալևիները թուրքական պետությանը` վերլուծելով դրանց ցայսօր չլուծված լինելու պատճառները:
Ալևիականության արմատներն ու պատմությունն ուսումնասիրելիս բազմիցս առնչվում ենք այս կրոնի վրա քրիստոնեության ունեցած ազդեցության հանգամանքին: Այն գլխավորապես տեղի է ունեցել հայկական տարրի ներգործության արդյունքում, քանի որ ալևիականության ձևավորման վաղ շրջանը կատարվել է Հայկական լեռնաշխարհի սահմաններում` սկսած պավլիկյան և թոնդրակյան աղանդավորական շարժումներից մինչև օսմանյան ժամանակաշրջանի վերջին հարյուրամյակը: Միայն XIX դարի վերջին տեղի ունեցած հայկական կոտորածները` ընդհուպ մինչև հայ ժողովրդի Ցեղասպանության տարիները, որոշակի կերպով թուլացրին հայկական տարրի ներգործությունը, սակայն միայն որոշակի շրջաններում, քանի որ կոտորածներից մազապուրծ բազմաթիվ հայեր ապաստան գտան Դերսիմի անառիկ բնակավայրերում` ալևիների մոտ` համալրելով դարեր ի վեր այնտեղ բնակվող հայերի շարքերը: Այս վերջին իրողությունն իր հերթին ուժեղացրեց քրիստոնեության ազդեցությունն ալևիական հավատամքի վրա` որոշակիորեն արտահայտվելով ալևիական սովորույթներում, ծիսակատարություններում և անգամ կենցաղում:
Ալևիականությունն առաջացել է ոչ թե իսլամից անջատման արդյունքում, այլ ձևավորվել է երկար տարիների ընթացքում քրիստոնեության, այդ թվում նաև քրիստոնեական աղանդների և իսլամի միախառնման արդյունքում` իր վրա կրելով նաև բնապաշտական ու հեթանոսական մի շարք սովորույթների ազդեցությունը: Դրանով է բացատրվում ալևիականության հավատամքում և ծեսերում վերոնշյալ կրոնական ուղղությունների տարբեր տարրերի գոյության փաստը:
Օսմանյան շրջանում հալածանքներն ալևիներին (քզլբաշներին) ստիպում են մեկուսանալ հեռավոր լեռնային շրջաններում և բնակվել փոքր համայնքներով: Ժամանակի ընթացքում նրանց մոտ ձևավորվում է յուրահատուկ կրոնա-քաղաքական համակարգ, որը պայմանավորվում է և՛ կրոնական, և՛ սոցիալ-տնտեսական պայմանների ազդեցությամբ: XV-XVI դարերում տեղի ունեցած ապստամբությունները Օսմանյան կայսրությունում և շիաների հալածանքները նպաստում են ալևիական հավատամքի վերջնական ձևավորմանը, և շիականության հզոր ազդեցությունը եզրափակում է փոքրասիական բազմաթիվ կրոնների դրոշմը կրող ալևիականության շաղախման ամենաերկար և խճճված էջը: Մի կողմից վտանգի, մյուս կողմից հովանավորված լինելու արտաքին գործոնները եզրագծում են ալևիականության և մյուս կրոնների սահմանները` չնայած, որ բազմաթիվ նմանություններ դեռևս հուշում են կապը և քրիստոնեության, և իսլամի, և շամանիզմի ու հեթանոսության հետ:
XIX դարի և XX դարի առաջին տասնամյակում Օսմանյան բանակը բազմաթիվ անգամ փորձում է իրեն ենթարկել Դերսիմի շրջանը, որտեղ բնակվում էին հիմնականում քզլբաշական ցեղախմբեր: Այս իրադարձությունների արդյունքում մեկուսացած բնակչության շրջանում ալևիական հավատքն ավելի ամրապնդվեց: Պահպանվեցին վաղ ժամանակներից եկած բոլոր սովորույթները, արտաքին աշխարհի հետ կապ չունենալու պատճառով վերջնականապես միաձուլվեցին տարբեր հավատքներից վերցված տարրերը` ստեղծելով կրոնական նոր արարողություններ, ձևափոխելով հին ծիսակատարությունները: Արդյունքում ալևիականությունը դարձավ Դերսիմում բնակվող ցեղախմբերին ոչ տեղաբնակների առաջ միավորող և տարբերակող երևույթ, իսկ հետագայում նաև Թուրքիայում բնակվող բոլոր ալևիների համար որպես կրոնական և մշակութային հիմնական օջախներից մեկը:
Ալևիները, մինչև քաղաքական բեմում քեմալականների երևան գալը, դարեր շարունակ վարել են ներհամայնքային փակ կենսակերպ` հնարավորինս խուսափելով արտաքին աշխարհի, մասնավորապես սուննիականություն դավանող մուսուլմանների հետ շփումից, իսկ վերջինիս հնարավոր չլինելու պարագայում թաքցրել են իրենց կրոնական ինքնությունը` կիրառելով «թաքիա» իսլամական ինստիտուտը: Սակայն Մուստաֆա Քեմալի` աշխարհիկ պետություն հիմնելու վերաբերյալ խոստումները, որոնք ի կատար ածելու դեպքում ալևիները վերջապես կձերբազատվեին սուննիների ճնշումներից, ալևիների շրջանում հույսեր արթնացրին և համակրանք առաջացրին ազգայնականների շարժման առաջնորդի նկատմամբ: Ալևիները հիմնականում դրական էին վերաբերվում տեղի ունեցող գործընթացին` հուսալով, որ նոր ձևավորվող աշխարհիկ կարգերը իրենց հնարավորություն կընձեռեն ազատ դավանել ալևիականություն, սակայն իրադրությունը փոխվեց աստիճանաբար հաջորդող տարիների ընթացքում` քեմալականների կողմից իրականացվող մի շարք գործողությունների հետևանքով, քանի որ հանրապետության հռչակման առաջին տարիներին արդեն ալևիները հասկանում են, որ քեմալականներին հաղթանակից հետո այլևս անհրաժեշտ չէր սիրաշահել ալևիներին ու այդ կերպ ստանալ նրանց աջակցությունը: Աստիճանաբար կառավարությունն սկսում է վարել ավելի բիրտ միջոցներով ալևիներին ճնշելու քաղաքականություն:
1937-38 թվականներին տեղի ունեցած Դերսիմի կոտորածները անջնջելի հետք են թողնում ալևիների պատմության վրա: Քեմալական կառավարությունը դաժան կերպով է վարվում ալևիների նկատմամբ, ովքեր ողջունում և աջակցում էին պետական կարգերի հաստատման գործընթացը, որի համար պայքարում էին քեմալականները: Արդյունքում ալևիները, վերջնականապես հիասթափվելով կառավարության վարած քաղաքականությունից, էլ ավելի են համախմբվում ալևիական գաղափարախոսության ներքո` թեև բավականին թույլ, բայց հիմք ստեղծելով ալևիական շարժման առաջացման համար: Այս դաժան հալածանքները սկիզբ դրեցին ալևիների նկատմամբ թուրքական պետության իրականացրած մերժողական քաղաքականությանը` բազմակուսակցական համակարգի առաջացումից հետո նրանց մղելով ձախակողմյան սոցիալիստական ուժերի շարքերը:
Ազգայնական ուժերի շարժման, ինչպես նաև Թուրքիայի Հանրապետության հռչակման ժամանակաշրջանն ալևիական համայնքի պատմության մեջ նշանավորվում է այն իրողությամբ, որ սուննիական ճնշումներից ազատվելու հնարավորությունը նոր շունչ է հաղորդում հարյուրամյակներ շարունակ մեկուսի կենսակերպ վարող ալևիների կրոնական դրսևորումներին` արթնացնելով նրանց մեջ սեփական հավատքն, անկախ էթնիկ պատկանելությունից, ազատ դավանելու հույսը: Վերջինս, թեև չի իրականանում, սակայն ալևիականության պատմության այդ շրջանի իրադարձությունները վերլուծելիս զարթոնքի նմանվող մի երևույթ, այնուամենայնիվ, նկատելի է:
1960-ական թվականներից սկսված ուրբանիզացման, ինչպես նաև դեպի եվրոպական երկրներ ուղղված արտագաղթի երևույթները նշանակալի ազդեցություն ունեցան ինչպես ալևիականության որոշ սկզբունքների ձևափոխման, այնպես էլ ալևիական նոր շարժման ձևավորման վրա, որի նպատակը դարձավ Թուրքիայի կառավարության կողմից ալևիների իրավունքների և ընդհանրապես ալևիականության` սուննի իսլամից առանձին կրոնի ճանաչումը: Ալևիների համախմբման առաջին փորձերը 1960-ական թվականներին տեղի էին ունենում մի ժամանակահատվածում, երբ հասարակության զարգացման ճանապարհի փնտրտուքն իրականացվում էր զինվորական վերնախավի և արևմտյան համախոհների խիստ հսկողության ներքո` ներքին հակասությունների և արտաքին խնդիրների պայմաններում, իսկ քաղաքական պայքարը երկրում ուրբանիզացման գործընթացի ազդեցության ներքո սրվում էր սոցիալական հակասությունների, ինչպես նաև արևմտյան մշակույթի դեմ իսլամականների պայքարի ֆոնին: Այս բոլոր գործընթացները, իրենց բացասական հետևանքներով հանդերձ, այնուամենայնիվ ինչ-որ չափով արթնացրին ալևիներին 1930-ական թվականներից ի վեր ծպտյալ կերպով ալևիականություն դավանելու թմբիրից և հող նախապատրաստեցին երիտասարդ սերնդի համար` հանգելու ալևիական ինքնության պահպանման գաղափարին, ինչին չխոչընդոտեցին անգամ 1970-ական թվականներին Թուրքիայի մի շարք քաղաքներում տեղի ունեցած արյունալի իրադարձությունները` դարձնելով այս և հաջորդ տասնամյակը Թուրքիայում բնակվող ալևիների համար շրջադարձային. ձախակողմյան այլ ուժերի կազմում պայքարելով` ալևիները չհասան որևէ հավաքական հաջողության, և աստիճանաբար արթնացավ սեփական` ալևիական ինքնությունը որպես միավորող ուժ առաջ քաշելու գաղափարը:
1980-ական թվականների երկրորդ կեսը, ի հակադրություն առաջին կեսի, երբ հեղաշրջման արդյունքում բազմաթիվ ալևիներ ձերբակալվեցին որպես ընդդիմադիրներ, նշանավորվեց պետության կողմից գաղափարական ճնշումների աճով, ինչն ավելի վտանգավոր էր ալևիականության համար պահպանման տեսանկյունից: Այդ նպատակով ալևիների շրջանում ավելացավ հակազդեցությունը կառավարության կողմից իրականացվող մշակութային և կրոնական միաձուլման քաղաքականության դեմ` պայքարը փողոցից տեղափոխելով գաղափարական դաշտ: Այս իրողությունը մեծապես պայմանավորված էր Մալաթիայում, Սվասում և Քահրամանմարաշում տեղի ունեցած բախումների, ինչպես նաև սեպտեմբերյան հեղաշրջման հետևանքով ալևիների շրջանում առաջ եկած այն գաղափարով, թե ալևիականության դիրքերը միայն երկրի քաղաքական բեմահարթակում և հասարակական միջավայրում ներկայացնելով` հնարավոր կլինի խուսափել նմանատիպ իրադարձություններից, և միայն սեփական ինքնության հզորացմամբ կարելի է ստեղծել հակակշիռ սուննի վերնախավին և ազգայնականներին:
Չնայած այն իրողությանը, որ 1990-ական թվականների առաջին կեսը ևս ալևիների համար նշանավորվեց մի շարք արյունալի իրադարձություններով, այնուամենայնիվ կարևոր էր ալևիական ինքնության և իրավունքների համար պայքարի առումով, քանի որ վերոնշյալ իրադարձությունները ևս մեկ անգամ եկան ապացուցելու ալևիականության դրոշի ներքո համախմբվելու անհրաժեշտությունը: Ալևիները վերջնականապես գիտակցեցին, որ շարունակելով պասիվ պայքարը, պարբերաբար ենթարկվելու են և՛ ֆիզիկական բռնությունների, և՛ հնարավորություն չեն ստանալու դավանել ալևիականություն ազատ կերպով` հասկանալով, որ հարկավոր է բացահայտ ձևով պահանջներ առաջ քաշել պետության նկատմամբ` իրենց իրավունքները ճանաչել ստիպելու նպատակով: Ահա այս շրջանում սկսեցին երևալ ալևիական ժամանակակից ակտիվ շարժման առաջին նշանները:
Ալևի հասարակությունը վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում սկսել է համախմբվել և, առաջնորդվելով ալևիական մի շարք հեղինակավոր կազմակերպությունների կողմից, ընտրել պայքարի որոշակի ուղի` երկրի կառավարությանը ներկայացնելով մի շարք պահանջներ, ակտիվորեն կազմակերպելով հանրահավաքներ և այլ միջոցառումներ: Այս գործընթացում մեծ է XX դարի երկրորդ կեսին սկսված արտագաղթի հետևանքով Գերմանիայում և եվրոպական մի շարք այլ երկրներում ձևավորված ալևիական միությունների դերը, որոնք հնարավորինս աջակցում են Թուրքիայում գործող ալևիական կազմակերպություններին և որոշ դեպքերում նաև ֆինանսական օգնություն ցուցաբերում նրանց: Ուստի, կարևոր է ալևիական շարժման զարգացման գործում Գերմանիայում նրանց ստեղծած միությունների դերի ուսումնասիրությունը, քանի որ դրանք, ի տարբերություն աշխարհի մյուս երկրներում գործող ալևիական միությունների, ամենակազմակերպվածն են և ակտիվորեն մասնակցում են ալևիական շարժմանը:
1960-ական թվականներին Թուրքիայից եվրոպական երկրներ, մասնավորապես Գերմանիա արտագաղթած ալևիները մեկ-երկու տասնամյակի ընթացքում միանում են սկզբում զուտ ազգային միությունների, իսկ հետագայում նաև իրենց իսկ կողմից հիմնված ալևիական կազմակերպություններին: Արդեն 1990-ական թվականներին Գերմանիայում գործում էին մի շարք ալևիական կազմակերպություններ և միությունների դաշնություններ, որոնք ակտիվ գործունեություն են ծավալում և՛ Թուրքիայում, և՛ եվրոպական երկրներում ալևիական շարժման կազմակերպման, ինչպես նաև մշակութային արժեքների և ալևիական ինքնության ուժեղացման գործում:
Այսօր շարունակվում և է՛լ ավելի է հզորանում ալևիական շարժումը թե Թուրքիայում և թե եվրոպական մի շարք երկրներում:
Ժամանակակից ալևիական շարժման հիմքը հանդիսանում են հետևյալ պահանջները.
• իրավահավասարություն` որպես Թուրքիայի Հանրապետության լիիրավ քաղաքացիներ,
• դպրոցներում վերացնել կրոնի պարտադիր դասերի անցկացումը, որոնց ժամանակ ուսուցանվում և քարոզվում է միայն սուննիականություն,
• վերացնել կրոնի հարցերով նախագահությունը, քանի որ նրա գործունեությունը հիմնականում նպատակաուղղված է Թուրքիայի բնակչության շրջանում սուննիականության տարածմանը և ամրապնդմանը` անուշադրության մատնելով ալևիներին,
• ճանաչել ալևիական միությունները և կազմակերպությունները` Թուրքիայի քաղաքական կյանքում մասնակցություն ունենալու համար,
• Սվասում գտնվող «Մադըմաք» հյուրանոցը ճանաչել թանգարան` ի հիշատակ 1993թ. այստեղ տեղի ունեցած արյունալի իրադարձությունների:
Վերոնշյալ պահանջները իրականացնելու նպատակով ալևիները ջանք չեն խնայում` օրենքի շրջանակներում դիմելով ցանկացած քայլի, որը կօգնի շարժման դրական հանգուցալուծմանը: Այնուամենայնիվ, չնայած այն հանգամանքին, որ ալևիների խնդիրները դեռևս լուծում չեն ստացել, ինչպես նաև այն, որ մինչև 1990-ական թվականները ալևիների գոյության մասին պաշտոնապես չէր խոսվում, հնարավոր չէ չընդգծել այն փաստը, որ թուրքական կուսակցություններն ու բազմաթիվ պաշտոնյաներ միշտ հաշվի են առել ալևիական տարրի գոյությունը և ջանք ու եռանդ չեն խնայել խոստումներ շռայլելու վերաբերյալ, իսկ ալևիական կազմակերպությունների ղեկավարները, ինչպես նաև ալևի մի շարք հեղինակավոր անձինք, քաջ գիտակցելով ստեղծված իրավիճակի ընձեռած հնարավորությունները, երբ այլևս հնարավոր չէ մերժողական դիրք ընդունել բազմամիլիոնանոց ալևիական տարրի նկատմամբ, փորձել են բոլոր հարմար առիթներն օգտագործել` ի շահ Թուրքիայում ալևիականության ազատականացման:
Akunq.net