«Այս երկրում հայ լինելն ամենավատ բանն է»*

Ծագումով Յոզղատից ենք, բայց ես ծնվել եմ 1950 թ., Ստամբուլում: Հանել եմ տվել իմ ծննդյան վերաբերյալ գրանցման թերթիկը: Մենք 1830 թ. ի վեր յոզղատցի ենք եղել: Այդպես եմ ասում, քանի որ մեր գրանցումը հասնում է մինչև 1830 թ.: Հենց Յոզղատի միջից ենք: Պապիս պապը ծնվել է 1830 թ., Յոզղատում: Երբ տեղի են ունեցել հայկական դեպքերը (Հայոց ցեղասպանությունը-Ակունքի խմբ.), հայրս 11 տարեկան է եղել: Նրա հայրը, այսինքն` պապս հիվանդացել է զինվորական ծառայության ընթացքում, և նրան տուն են ուղարկել: Այսինքն, հորական պապս չի մահացել Տեղահանության ժամանակ: Սակայն հորս քեռիներից մեկը տանն է սպանվել, մյուսն էլ զոհվել է Ազգային բանակի (նկատի ունի քեմալական շարժումը-Ակունքի խմբ.) դեպքերի ժամանակ:
Պապս այն ժամանակ մանիֆակտուրայի տեր է եղել: Ապրանք էր տանում գյուղեր, գյուղացին էլ իր բերքը վաճառելիս ոչ թե դրամով էր հորս պարտքը վճարում, այլ` ձվով և մսով: Պապս 4 երեխա է ունեցել: Ես երկու հորեղբայր ունեմ, բայց մեկին երբեք չենք տեսել: Մեկ էլ հորաքույր ունեի, նա էլ մի քանի տարի առաջ է մահացել:
Երբ հայրս 11 տարեկանում որբ է մնացել, մայրը նրան ուղարկել է Կայսերիի (Կեսարիա-Ակունքի խմբ.) Թալասում գտնվող ամերիկյան դպրոցը, որովհետև որբ երեխա է եղել: Այն ժամանակ 1916 թվականի կողմերն է եղել: Հայրս ասում է, թե շատ լավ կրթություն է ստացել այնտեղ: Այն ժամանակ այնտեղ սովորող երեխաներին Ամերիկա են ուղարկել: Միայն հայրս է մնացել այստեղ և մեկ էլ` մի աղջիկ: Հայրս չի կարողացել գնալ, որովհետև մայրը թույլ չի տվել: Բնականաբար, այրի կինը չի ցանկացել որդուց բաժանվել և դրա համար չի թույլ տվել, որ հայրս գնա: Այդ երեխաներից գրեթե բոլորը ԱՄՆ են գնացել, բայց… Հետագայում երբ հայրս 1950-ական թվականներին սկսել է իր ազգականներին որոնել, հասկացել է, որ նրանց մեծ մասն Ամերիկայում է: Հայրս հորաքրոջն էլ Մարսելում է գտել, սակայն մենք չենք տեսել նրան:
«Հրամանատարը պահել է հորական տատիս»
Ինչ վերաբերվում է հորական տատիկիս, Յոզղատում ծառայող ժանդարմերիայի հրամանատարը մեծ մորս ասել է. «Դու մեզ համար ուտելի՛ք պատրաստիր, այստե՛ղ մնա»: Հորական տատս էլ մնացել է, 3-4 տարի ուտելիք է պատրաստել զինվորների համար: Այն օրերին մուսուլման չեղողներին զրկել են կյանքի իրավունքից, բայց այդ հրամանատարը պահել է տատիս:
Հայրս ասում է. «Ազգայնական շարժման ժամանակ Յոզղատում երկու մասի են բաժանվել` անախորժություններ հարուցողներ և ժամանակակից ազգայնականներ»: Սկսել են միմյանց խփել: Ամեն օր Յոզղատում 7 մարդ է կախվել: Հորս հայրը զինվորական ծառայության ժամանակ հիվանդացած լինելու պատճառով տուն է վերադարձել, և հորական կողմս չի ենթարկվել տեղահանությանը:
Հայրս 4 տարի անց վերադառնում է Թալասի ամերիկյան դպրոցից և սկսում է չարչիությամբ զբաղվել: Հետագայում բանակ է զորակոչվում: Գրագետ է լինում, քանի որ սովորել էր ամերիկյան քոլեջում, և այդ պատճառով գումար է վաստակում զինվորական ծառայության ընթացքում: Գրել-կարդալ չիմացող զինվորների նամակները գրելով` 4-5 ղրուշ է վաստակել և մորն էլ գումար ուղարկել: Հայրս Թալասի ամերիկյան քոլեջում, անգլերենից բացի, սովորել է նաև հայերեն, թուրքերեն ու ֆրանսերեն: Երբեք չէր պատմում այն նեղությունների մասին, որ կրել էր զինվորական ծառայության օրերին: Ծառայությունից Յոզղատ վերադառնալով` ամուսնանում է իր առաջին կնոջ հետ: Մենք երկրորդ կնոջ զավակներն ենք: Ամուսնանալուց հետո Անկարա է գնում: Այնտեղ աշխատում է մի հարգարժան մարդու ֆիրմայում: «Գարանթի» բանկի հիմնադիր Այհան Շահենքի մոտ աշխատում է 12 տարի: Առաջին կինը ցանկանում է Ստամբուլ փոխադրվել: Այն ժամանակ իմ հորեղբայրներն էլ էին Ստամբուլում: Մայրն էլ Յոզղատից Ստամբուլ է տեղափոխվում: Հորեղբայրս չոր քիմմաքրման գործ է անում և լավ գումար վաստակում: Հորեղբորս քեռու աղջիկը խելքը թռցնում է, որովհետև ամուսինը երիտասարդ տարիքում է մահանում: Հետո նրան հորեղբորս հետ են ամուսնացնում, քանի որ հարուստ էր: Իրականում նրա առաջին ամուսնու ֆինանսական դրությունն էլ է շատ լավ եղել: Նույնիսկ գերեզմանում նրա հիշատակին աղբյուր է կառուցվել. այցելողները տեղյակ են այդ մասին: Մարգարօղլու ասելով… Մեզ մոտ ազգականները չեն ամուսնանում իրար հետ: Անգամ հենց այդ պատճառով Հայ առաքելական եկեղեցին նրանց պսակադրություն չի անում: Նրանք ամուսնանում են հայ կաթոլիկ եկեղեցում:
«Մորս պապի անունն Աբդուլլահ է»
Մայրս ծնվել է 1921 թվականին: Անունը Քեզբան է, իսկ նրա պապի անունը` Աբդուլլահ: Նա իրականում քահանա Արթինի որդի Ավետիսն է:
Պապս` Թևֆիքը, զինվորական ծառայության ժամանակ մուսուլման դառնալով, ինքն իրեն թլպատել է: Երբ նա բանակում է եղել, լսել են այդ Տեղահանության դեպքերի սկսվելու մասին, սակայն լավ չեն հասկացել, թե ինչ է կատարվում: Պապս բռնում և ասում է իր ընկերներին` «Ես փախչելու եմ, տուն գնամ»: Պապս 10-12 տարի ծառայել է բանակում: Զինվորական ծառայության մեջ է գտնվել նաև Բալկանյան պատերազմների ընթացքում, սակայն տեղահանության սկսվելու ժամանակ որտեղ է ծառայել` չգիտեմ:
Այդ ասելուց հետո նա իր բոլոր ընկերների նամակները վերցնում է և բանակից փախչում: Մինչև Յոզղատ 2 ժամ հեռավորության վրա ժանդարմները շրջապատում են նրան: Ժանդարմերիայի սերժանտը պապիս մանկության ընկերն է դուրս գալիս: Այն ժամանակ դասալիքներին սպանում էին: Հարցրել են նրա անունը, ասել է` Թևֆիք: «Իսլամը քանի՞ պարտադիր պայման ունի»,-հարցրել են նրան: Մեկ առ մեկ ասել է, նույնիսկ նամազ է արել, որպեսզի հավատացնի, թե մուսուլման է: Չէ՞ որ քահանայի զավակ է եղել. հայրը նրան իսլամ էլ է ուսուցանել, այսինքն` իմացել է: Սակայն այն սերժանտն ասում է` «Ո՛չ, դու Ավետիսն ես, չեմ հավատում: Ես սրան խփելու եմ, սա Ավետիսն է»: Պապիս այդ գիշեր փակել են ախոռում: Պապս առավոտյան արթնանում է սերժանտի ճղճղան ձայնից: Այդ պահին խելքը գլուխն է գալիս: Պարզվում է` իր մնացած ախոռի կտուրը հարդից է պատրաստված, կտուրից թռչում-փախչում է: Ուղիղ 12 ժամ պառկել է կաղամբի արտի մեջ: Երբ եկել է գյուղ, պարզվել է` այստեղի ոչ բոլոր հայերն են գնացել: Որոշ ընտանիքների թողել են: Իրենց ձեռքում են պահել իրենց պիտանի այնպիսի արհեստավորների, ինչպիսիք են` դարբինները, ջրաղացպանները: Երբ պապս վերադարձել է, անմիջապես տուն չի գնացել, մտել է տան պարտեզում գտնվող ջրհորի մեջ: Երբ արևը ծագում է, քույրը դույլը ջրհորն է նետում: Նա էլ ջրհորի միջից ասում է` «Բաջի’, սո’ւս»: Գիշերը տուն է մտնում ու տեսնում, որ մայրն ու եղբայրները ողջ են… Մյուսների մասին է հարցնում և իմանում, որ ոմանք մահացել են, ոմանց էլ տարել են: Այնուհետև վերադառնում է զինվորների մոտ և հանձնվում: Մտածել է` եթե չհանձնվի, իր ընտանիքին էլ վնաս կգա: Եթե մայրն ու եղբայրը ողջ չլինեին, ինքն էլ լեռ կբարձրանար: Նրանք, ում ընտանիքները ողջ չեն եղել, բարձրացել են լեռները:
Զինվորական ծառայությունից հետո տուն է վերադարձել: Քանի որ այլևս մահմեդական է եղել, ամեն տարի մի կին է տուն բերել: Իր բերած կանայք էլ հայ էին` թրից պրծածներ: Ուրիշ կանանց չի բերում: Ամեն մեկից հինգական երեխա է ունենում, ընդհանուր` 15 զավակ: Պապս այլևս Թևֆիք Չավուշն է: Գազի էր (գազի թուրքերեն նշանակում է «հաղթանակ տարած»: Այս տիտղոսը կրում էին օսմանյան առաջին սուլթանները, օրինակ` «գազի Օսման»: Գազի տիտղոսը շնորհվում էր նաև պատերազմի դաշտում վիրավորված զինվորներին-Ակունքի խմբ.), բայց դրա մասին հավաստագիրը չենք վերցրել, որպեսզի նրա հայ լինելը չբացահայտվի: 3-4 դուստրերին հայի է կնության տվել: Մորս էլ է հայի տվել: Պապս որևէ հավատք չուներ: Ո’չ մզկիթ էր գնում, ո’չ էլ եկեղեցի: Ոչ մի դավանանք չուներ: Եթե պապիս հարցնեին` «Աստված կա՞», չգիտեմ` ինչ կպատասխաներ այդ հարցին: Պապիս մեջ կրոնի հետ առնչվող որևէ բան չեմ նկատել: Սակայն տան նիստուկացի առումով պապիս տունն իսկական հայի օջախ էր: Մորական տատս, օրինակ, խիստ բարեպաշտ հայ կին էր: Նրանք մահմեդական անուններ էին կրում, սակայն այդպես չեն ապրել: Օրինակ, մորաքույրս երկու երեխա ունի, ովքեր ինձ «քեռի» են ասում, քանի որ ես շատ մեծ եմ նրանցից: Մորաքույրս նրանց գաղափարապաշտ է մեծացրել: Հետո նրանցից մեկին ինձ մոտ որպես աշկերտ բերեց: Իրավաբանություն էր սովորում: Ուզում էր դատավոր դառնալ: «Բյուլե’նթ,-ասացի նրան,-դու ուզում ես դատավոր դառնալ, բայց քեզ դատավոր կդարձնե՞ն: Քո ծագումը չե՞ն ուսումնասիրի»: Հետո տղան փոխվեց, մեկ-երկու տարի հետո տեսնեմ` ձախակողմյան է դարձել: Այն երեխաները եկեղեցի էին գնում, նրանց խաչ հանել էին տալիս:
Մորս գերդաստանի` Անկարայում բնակվող հատվածը մուսուլման էր: Քեռիս, օրինակ, հաջի էր և «Անկարագյուջյու»-ի հիմնադիրներից: Երբ քեռուս հետ Անկարա էի գնացել, նախքան զինվորական ծառայության անցնելը ցանկացա հանդիպել մյուս քեռուս զավակներին: Քեռիս ինձ շրջվեց և ասաց` «Զարմի՛կս, տե’ս, ես քեզ մեկ մանուկ հասակումդ էի տեսել, մեկ էլ` հիմա, իսկ նրանք բոլորովին չեն հանդիպել քեզ հետ: Արի, ոչ դու իրենց տես, ոչ էլ թող իրենք քեզ տեսնեն»: Սակայն ես պնդեցի: Սիրտս չկոտրեց, տարավ: Այն ժամանակ ատաղձագործների թաղամաս կար Անկարայում, հայտնի թաղամաս էր… Մորաքույրներիս զավակներն Անկարայում Չինչինում էին ապրում, աչքաբաց էին: Նրանք շատ լավ ընդունեցին ինձ: Գնացի մորաքրոջս տուն: Նրանք ո՛չ մահմեդականի պես էին ապրում, ո՛չ էլ` հայի: Որևէ հետաքրքրություն չունեին կրոնի հանդեպ: Օրինակ, Ռամադանի ժամանակ Ավշա էին փախչում: Որոշ ժամանակ շփվեցի նրանց հետ: Երբ 35-40 տարեկան դարձա, ասացի ինքս ինձ. «Նրանք մի բան ունեն, որ ստիպված են թաքցնել, իսկ ես` ոչ: Հիմա երբ գնում ես, ու քեռուդ տղան քեզ իր ընկերներին է ներկայացնում, չի կարողանում ասել` «Իմ քեռորդին է»… Ես չեմ խրտնում, որ նա մուսուլման է, իսկ ինքը իմ հայ լինելուց քաշվում է: Այնժամ որպես ի՞նչ հանդիպեմ նրանց հետ»: Քանի տարիքս առաջացավ, այնքան այդպես սկսեցի մտածել:
«Մարդկանց ծառայելը երջանկացրեց ինձ»
Այս երկրում հայ լինելն ամենավատ բանն է: Զինվորական ծառայության ժամանակ էլ էր այդպես: Ցեղապաշտ լեյտենանտներ, ռասիստ սպաներ կային, բայց ես էլ նրանց ասածներն անպատասխան չեմ թողել: Եթե նրանք ինձ հայհոյել են, ես էլ տակ չեմ մնացել: Բոլորովին ծեծ չե՞նք կերել, կերել ենք անշուշտ: Սուտ կլինի, եթե ասենք` չենք կերել: 1971 թ. բանակ զորակոչվեցի: Ես բուֆետապան էի: Իրականում չեմ մտածել` սա բանակ է. մարդկանց ծառայելը երջանկացրել է ինձ: 40 սպաների միջից 3-ը մնացել են հիշողությանս մեջ: Դրանցից մեկն էլ, երբ ես վկայական էի ստանում, ասաց. «Ա’յ մարդ, Ձեր մեջ թերություն որոնեցի, մի սխալ անգամ չկարողացա գտնել: Նույնիսկ տանն եմ խոսել Ձեր մասին»: Բուրսայում գրամեքենավար դարձա, սակայն ենթասպան ավագ լեյտենանտին ասաց` «Սա ոչ մուսուլման է»: Ավագ լեյտենանտն էլ ինձ ասաց` «Կներեք»: Կիպրոսում մոջահեդ դարձա, այստեղ էլ կապիտանը դեմս դուրս եկավ, «Կներես, տղա՛ս»,-ասաց: Ինչևէ, վարպետաց միություն գնացինք: Մի օր մի աստիճանավոր եկավ, ամբողջ գունդը ժողովի կանչեց: Ես բուֆետապան էի, բայց բոլորին հավաքել էին` հերթապահներից բացի: 650 հոգի էր ժողովվել: Մարդը վերևից զննեց այդ 650 հոգուն: Այդ խառնամբոխի մեջ ինձ ընտրեց, «Արի՛» ասաց: Ապա նրա կողքին գտնվողը փսփսաց նրա ականջին` «Նա ոչ մուսուլման է»: Մարդն ինձ շրջվելով` «Կներեք» ասաց: Ես արդեն իսկ գիտեմ, որ հետ եմ գնալու… Չավուշները և մյուսներն ինձ ասացին` «Արի քեզ թլպատենք»… Ես մի փոքր համառ էի, «Բացեմ, դուք նայեք»,-ասացի…
Դեպքերից մեկը, որ երբեք չեմ մոռանա, սեպտեմբերի 6-7-ի գիշերն է: Արթին ապի անվամբ մի ծանոթ ունեինք, ով նույնպես զինվոր էր այդ ժամանակ: Պատկերացրեք` Գում Գափու թաղամասում եռահարկ մի տուն, որի յուրաքանչյուր հարկում մեկական ընտանիք է բնակվում: Մեր հարևաններից մեկը կեսարացի էր, մյուսը` յոզղատցի: Նստած ենք, բոլորը սեղանի մոտ են, կանայք սպասարկում են, մեծերն էլ` զրուցում: Մի պահ պատուհանից դուրս նայեցի, «Դրսում կռիվ են անում»,-ասացի: Տեսա, որ մի տան պատուհանից սառնարանը դուրս նետեցին: Երբ հայրս նայեց, հասկացավ` ինչ է կատարվում: Մեծերը մեզ վերցրին, 15-20 երեխա էինք, տարան ածխանոց: Մեր մայրերը ծնկի իջան` աղոթքի: Գիշերը մեծ աղմուկ-աղաղակ էր բարձրացել… Առավոտյան Արթին ապին, ով զինվոր էր, անմիջապես դրոշը վերցրել և դռան մոտ էր դուրս եկել: Գիշերը մեկ ժամ անց զինվորները դուրս էին եկել փողոց և մարդկանց արգելել փողոց դուրս գալ: Ես առավոտյան զինվորի ոտքերի տակից դուրս ճողոպրեցի: Անկյունում նպարավաճառ Թոդորին կար, հույն, որի խանութից միշտ գնումներ էինք անում: Նայեցի, տեսնեմ` խանութը ցիրուցան է եղել, գետնին` ճմռթված դրամներ և այլն… Ես այնտեղից մի 20 գրամանոց դիրհեմ (դրամի անվանում-Ակունքի խմբ.), մի մատիտ, մեկ էլ` 25 ղրուշանոց մանրադրամ վերցրի, սակայն եթե գետնին թափված ամբողջ գումարը համարձակվեի տանել, մի ամբողջ հարստություն կլիներ: Մեկ էլ` մի բիսկվիտ, որը ձեռքիս էի պահել… Տուն էի վերադառնում, տեսնեմ` մայրս ինձ է որոնում զինվորների մեջ: Երբ ձեռքիս տեսավ այդ ամենը, ասաց` «Շու՛տ, դրանք թո՛ղ այնտեղ, որտեղից վերցրել ես, հո կողոպտիչ չ՞ես դու»: Այդ օրը ողորմածիկ մորս հիշում եմ այսօրվա պես: Եթե այն օրն ինձ այդպես չասեր… Գողությունից միշտ հեռու եմ մնացել նրա շնորհիվ: Հայրս իհարկե պատմեց, թե ինչեր են տեղի ունեցել, բայց ասաց. «Ոչ մի դեպքում այդ մասին թուրքերի հետ չխոսեք»:
Հայրս Ավետարանը լավ գիտեր, քանի որ սովորել էր ամերիկյան քոլեջում: Նա Ավետարան էր կարդում, մենք էլ լսում էինք: Այն ժամանակ Գում Գափուում արդեն իսկ շատ մարդ չկար, որոնց հետ հայրս կարողանար զրուցել: Մեկ-երկու ընկեր ուներ միայն: Օրինակ, հին կոմունիստներից Սարգիս Չերքեզյանը կար, հիմա երևի մահացած է, նա հորս ընկերն էր, նրա հետ էր խոսում: Իմ հայրն էլ էր ամերիկյան քոլեջի շրջանավարտ, բայց միշտ Ռուսաստանի կողմնակիցն էր: Սակայն նաև հավատում էր, որ Ռուսաստանը ինչ-որ կերպ կործանվելու է: Ասում էր` «Կրոն չունեցող հասարակությունը դատապարտված է կործանման:
Հայրս Ունեցվածքի հարկի ժամանակաշրջանում շատ նեղություն չի քաշել, որովհետև շատ բան չի ունեցել: Սակայն մորական կողմս Անկարայում էր այն ժամանակ: Մայրս պատմում էր, որ այդ գումարը չվճարելու համար անգամ իրենց Անկարայի ամրոցից նետողներ են եղել: Հորիցս կրոնական գրքեր են մնացել, պահել ենք դրանք: Երբ հայրս մահացավ, ես 27 տարեկան էի: Երիտասարդ էինք այսինքն, առանձնապես արժեքը չկարողացանք իմանալ, միայն այդ կրոնական գրքերը թաքցրեցինք: Հիմա մոտս միայն հայկական քայլերգներ կան` հորիցս մնացած: Քայլերգներ, որ կատարվել են օսմանյան դարաշրջանում: Օսմանյան պետությունը գովերգող քայլերգներ էլ կան, որոնցում ասվում է` «Մենք օսմանցի ենք»: Հայերն այնպես էին Օսմանյան կայսրությանը հավատում որ…
Հայրս մեզ կրոնապաշտ է դաստիարակել: Ամանորյա գիշերը մեզ համար Ավետարան էր ընթերցում մինչև լուսաբաց, առավոտ կանուխ էլ եկեղեցի էինք գնում, երբ դեռ քահանան դուռը չէր հասցրել բացել: Այդպես սպասում էինք փողոցում, այդ աստիճան բարեպաշտ է եղել այսինքն…
Երբեք չեմ ուզել լքել Թուրքիան: 61 տարեկան եմ: 60-ականներին մորաքույրներս, հորեղբայրներս Գերմանիա գնացին: Երկու մորաքույրներս, 40 տարի է, Գերմանիայում են: Ես մեկ անգամ իսկ նրանց չեմ այցելել: Երբեմն զանգահարում ենք միմյանց: Այլ երկրներում էլ ազգականներ ունեմ: Ես բացի Թուրքիայից` միայն Հայաստանում եմ եղել, այն էլ` մեկ շաբաթով: Ինձ վրա էլ բարկացա, որ հայերեն, ինչպես հարկն է, չգիտեմ: Եթե Հայաստանում 2-3 ընկեր ունենամ, կապրեմ այնտեղ: Քանզի եթե մի մարդու արժեք չեն տալիս այն հասարակության մեջ, որում նա ուզում է ապրել, ինչ ուզում ես արա` քեզ քաղաքացի չեն համարի: Եթե քաղաքացու տեղ դնեն, կընդունենք, եթե անգամ մեզ երկրորդ դասակարգի մարդու տեղ դնեն, բայց դա անգամ չկա:
Մայրս որպես թուրք է ապրել մինչև 18 տարեկան, երբ ամուսնացավ հորս հետ: Նա իրականում թուրք չէ իհարկե, այլ` կրոնափոխ… Մորական տատիս` գրանցման մեջ նշված անունը Մեմդուհա Հելվաջը է: Նա մահացել է 1957 թ., երբ ես 7 տարեկան եմ եղել: Պատմում էր Տեղահանության մասին: Յոզղատի Մեջիդիեից սկսել են սայլերով ու ֆայտոններով տանել: Ապա մի ձորի եզր են բերել և այնտեղ սկսել կոտորածը: Մորական տատս 15 տարեկան է լինում այդ ժամանակ, իր մոր ձեռքը բաց չի թողնում: Երբ այդպես է վարվում, կացինով խփում են, մոր թևը մնում է իր ձեռքին, արյունն էլ հոսում դեմքին, ուշաթափվում է: Նրան մահացած են կարծում, այնտեղ թողնում: Մորական տատս գիշերվա կեսին ուշքի է գալիս դիակների մեջ: Սկսում է քայլել: Մի սպայի կին տատիկիս 6 ամիս իր տանն է թաքցնում` մի կարասի մեջ: Ամուսնուց գաղտնի` 6 ամիս պահել է նրան: Ես անգամ տեսել եմ այդ կնոջը, «հացավաճառի վարդ» էին անվանում նրան: Հետո, երբ համաներում է հրապարակվում, և սկսում են որբերին հավաքել, այդ կինը մեծ մորս հանելով` քարավանին է տալիս` «Սրան էլ վերցրեք, հայ աղջիկ է» ասելով: Հետո, երբ քարավանով գնալիս է լինում, 30-40 հոգանոց մի հեծյալ չերքեզ խումբ է գալիս: Այդ ժամանակ մորական տատս վախեցել է: 15-17 տարեկան երեխաների են ցույց տվել, ասել` «Եթե սրանց մեջ ձեզ ծանոթ կա, վերցրեք», բայց նրանց ճանաչող չի եղել: Այդ երեխաներին չերքեզական հագուստ են հագցրել: Չերքեզները պահել են նրանց: Մի անգամ թերթում եմ կարդացել, որ որոշ չերքեզներ սպանել են, որոշներն էլ` պահել: Չէ՞ որ ամեն ոք չէ, որ մարդ է սպանում… Բոլորը չէ, որ մարդասպան են… Հետո մեծ մայրս, որպես որդեգիր, այստեղ-այնտեղ է մնացել, պապիս ասել են` «Սա ոչ մի հարազատ չունի», պապս էլ նրան տուն է տարել` որպես չորրորդ կին:
Պապս, այսինքն` որպես մուսուլման մահացած և Զինջիրլիքույուում թաղված պապս այնքան պատերազմ է տեսած եղել, որ ոչ մի բան չէր կարևորում: Մորաքույրս` դերձակ Բիննազ խանումը, աշխարհիկ տիկին է եղել, բնակվել է Թեշվիքիեում: Երբ պապիս բոլոր կանայք մահացել են, 80 տարեկան է եղել և ցանկացել նորից ամուսնանալ. այդչափ կենսախինդ մարդ է եղել: Արդեն իսկ եթե ամեն մի զավակի մոտ մեկական շաբաթ մնար, կյանքը կավարտվեր, բայց չի ուզել: Հորս հետ էլ լեզու չէր գտնում: Հայրս ասում էր նրան. «Եթե դու հայությանը վերադառնայիր, քո բոլոր զավակներն էլ կվերադառնային, բայց դու անտարբեր կյանք ես վարել, դրա համար երեխաներդ էլ այսպես ցրվել են»: Քեռուս անունն Իրֆան է: Մորաքրոջս անունը` Շահիքա: Բավականին էլ խիզախ էին, որովհետև մահմեդական էին: Շահիքա մորաքույրս մի օր փոստատան աշխատողին այնպես շշպռեց որ… Երևակայեք` պետական աշխատողին… Մորաքույրս պատառ-պատառ էր անելու նրան. հազիվ ձեռքից ազատեցին: Նրանք, այսինքն` մուսուլման եղողները կարող է թքած ունենան, այսինքն` խիզախ լինեն: Մենք այդ կյանքը չենք ապրել:
Հրանտ Դինքն ասել է այն, ինչ մենք ուզում էինք ասել: Երբ նա մահացավ, ես հիպերտոնիկ հիվանդ դարձա: Երբ առաջին անգամ հեռուստացույցով տեսա, Հրանտը պառկած էր գետնին, գլխին էլ աղջիկս էր կանգնած: Հետո այստեղ եկա և այդ օրվանից սկսած հիպերտոնիկ հիվանդ դարձա: Մեր մարդկանցից ոմանք անզգա են: Ասացին` «Ի՞նչ անհրաժեշտություն կար: Ահա, իր ապրած կյանքի պատճառով մահացավ»: Սակայն նա` մինչև իր թոռներ, պատիվ և արժանապատվություն թողեց: Եթե նա ոչ թե 54 տարեկանում, այլ ասենք 60-ում մահանար, ի՞նչ տարբերություն կլիներ: Նա իմ հերոսն է: Ամենաբացահայտ կերպով ասաց այն, ինչ պետք է ասեր: Ես էլ եմ խոսել այդ ամենի մասին իրականում, մահմեդական ընկերներիս հետ եմ խոսել: Սակայն ես ուսյալ մեկը չէի, դրա համար էլ ընդամենը 4-5 հոգու հետ եմ խոսել… Եթե կրթություն ստացած լինեի, կցանկանայի առաջ նետվել: Թուրքիան, 1970-ականների հետ համեմատած, տարբեր է: Ես էլ եմ մասնակցել ապրիլքսանչորսյան ոգեկոչման արարողությանը: Ինձ շատ դուր եկավ:
Հատված «Հրանտ Դինք» հիմնադրամի կողմից հրատարակված «Լռության ձայնը. խոսում են թուրքիացի հայերը» գրքից` պատրաստված Ֆերդա Բալանջարի կողմից: Էջ 99-106:
“Sessizliğin Sesi. Türkiyeli Ermeniler Konuşuyor”, hazırlayan: Ferda Balancar, İstanbul, 2012, ss. 99-106.
Թարգմանությունը և ծանոթագրությունները` Մելինե Անումյանի

*Թարգմանությունը կատարվել է ՀԵՀ-ի որպես ՀՀ նախագահի կողմից գործընկեր կազմակերության հայտարարած` «Հայության խնդիրներն ու իրավունքները Թուրքիայի Հանրապետությունում» անվանակարգով դրամաշնորհով աշխատանքի շրջանակներում:

Akunq.net