Մի հայ հոգևորականի դիտարկմամբ` մեր անտարբերությունը

Ռագըփ Զարաքոլու
Հավանաբար լինենք հայ, թուրք, թե քուրդ` մեր ընդհանուր հատկանիշն անտարբերությունն է: Թռրևս կարելի է ավելացնել նաև բոլոր «մյուսներին»: Օրինակ՝ Գրիգորիս Պալաքյանի «Հայոց Գողգոթան» աշխատությունը, թեև կարևոր աղբյուր է, սակայն անգլերեն և ֆրանսերեն թարգմանվելու համար ստիպված էր սպասել մինչև 2000-ական թթ.: Պատճառներից մեկն էլ, չնայած գրքի շատ ակնհայտ օրինակներ պարունակելուն, այդ շրջանում Պոլսո հայ մտավորականների մեջ առկա անտարբերությունն էր:
Ըստ հոգևորական, եպիսկոպոս Գրիգորիս Պալաքյանի՝ մինչ Դարդանելի օպերացիայի և պաշտպանության ժամանակ բազմաթիվ հայ սպաներ ու զինվորներ էին նահատակվում, Պոլսո ունևոր հատվածը «փրկության» հույսով խնջույքներ էր կազմակերպում: Ասել է թե այսօրվա անտարբերությունն այն ժամաակ էլ է եղել: Ինչպես տարիներ շարունակ սպասում ենք ժողովրդականացում, Հրանտ Դինքի սպանության լուսաբանմանն ու պատասխանատուների ձերբակալմանը…
Պալաքյանն ասում է, որ «վերևից եկած հույժ գաղտնիության պատճառով մեր շուրջը կատարվող երևույթներից լրիվ անտեղյակ էինք», և ապա շարունակում է պատմել «Սաբահ» թերթի գլխավոր խմբագիր Տիրան Քելեքյանի հետ Չանքըրըում իրենց աքսորի մասին.
«Ադանա-Օսմանիեի նախկին կայմակամ Ասաֆ բեյի հետ երբ հանդիպեցինք, թեև մասնակի կերպով, սակայն հասկացանք, որ խոսքը գնում է մի ողջ ազգի բնաջնջման մասին: Կայմակամ Ասաֆ բեյը ձերբակալվել էր Ադանա-Օսմանիեում տեղի ունեցած 1909 թ. ջարդերը չկասեցնելու մեղադրանքով, իթթիհադական ղեկավարների «քավության նոխազն» էր դարձել: Մահապատժի էր ենթարկվել, սակայն` մի կերպ փրկվել կախաղանի սյունից: Իսկ հիմա նշանակվել է Չանքըրըի մութասարրըֆ: Ասաֆն ինձ ասաց. «Դուք հոգևորական եք: Ըստ էության, գաղտնիք պահելը Ձեր պարտականությունն է»: Հանելով սեղանի դարակի մեջ գտնվող պաշտոնական հեռագիրը` մեկնել էր Տիրան Քելեքյանին և ասել. «Դուք իմ ուսուցիչն եք, վերցրեք և անմիջապես կարդացեք այս հեռագիրը»: Այնուհետև մեկ այլ թղթի վրա էլ գրել էր Թալեաթ փաշայի կողմից ուղարկված հեռագրի գաղտնաբառերը: «Անմիջապես հայտնեք, թե մինչև հիմա քանի հայ է սպանվել, և քանիսն է ողջ: Թալեաթ»»:
Բնաջնջման վկան անձամբ է պատմում

1915 թ. աղետը հետպատերազմյան տարիներին հայ համայնքում մեծ քննարկումների պատճառ դարձավ: Թե միջքաղաքական, թե ներքաղաքական համատեքստում: Եվ դա բնական է: Սարսափելի բնաջնջման հետևանքով մինչ այդ գրեթե ազատությունը վերագտած Արևմտյան Հայաստանից ոչինչ չէր մնացել` բացի մոխրից ու արյունից: Արևելյան Հայաստանում ստեղծված Հայաստանի Հանրապետությունն էլ շատ կարճ կյանք ունեցավ՝ իր տեղը զիջելով Խորհրդային Հայաստանին:
Պալաքյանի գրքի` արևմտյան լեզուներով այսքան ուշ թարգմանվելու պատճառներից մեկն էլ հավանաբար այն է, որ գրքի բնօրինակի հայերեն լույսընծայումը համընկավ հայ համայնքում առկա վիճաբանությունների և հաշիվներ մաքրելու շրջանի հետ:
Հաշիվ մաքրելն այլևս թե շարժումների միջև էր, թե դարձել էր շարժումների ներքին բախումների պատճառ: Օրինակ՝ «Նեմեսիս» գործողության ամենակարևոր կազմակերպիչներից մեկը՝ Շահան Նաթալին, ով «Թուրքերը և մենք (Փերի հրատարակություն-2008)» գրքի հեղինակն է, շարժման ներսում առկա վիճաբանությունների ժամանակ զինված հարձակման էր ենթարկվելու:
1921 թ. Բեռլինում մահապատժի ենթարկված Թալեաթ փաշայի սպանության գործով կատարված դատավարության ժամանակ կարևոր վկաներից մեկի՝ Պալաքյանի գիրքն այդ ժամանակվա մասին ամենակարևոր վկայություններից մեկն է:
Դարդանելի օպերացիայի հրամանատար Լիման ֆոն Սանդերսը վկայություն էր տալիս թուրք ժողովրդի կողմից, իսկ Պալաքյանը՝ հայ ժողովրդի:
«Հայոց Գողգոթան» գիրքը բազմաթիվ տեսանկյունից արտացոլում է ժամանակի ոգին՝ օգնում է հասկանալ դեպքերն ու ժամանակի տարբեր մասշտաբները:
Պատմությունը սկսվում է մասսայական պատերազմական հիստերիայով ողողված Բեռլինի վերաբերյալ դիտարկումներով: Այնուհետև տեսնում ենք, որ այդ նույն պատերազմական հիստերիան տեղափոխվում է Ստամբուլի փողոցներ:
Այնուհետև մեջբերում է գրողների, բանաստեղծների, հրատարակիչների, լրագրողների, մտավորականների և համայնքի առաջնորդների նկատմամբ կիրառած ապրիլքսանչորսյան գործողության ու արդեն լուսահոգի դառնալու վերաբերյալ վկայությունները:
Խումբը, որի մեջ էր նաև Պալաքյանը, կազմված էր 1916 թ. աքսորից «տեղահանության» ճամփան բռնած ապրիլքսանչորսյան գործողությունից ողջ մնացած վերջին անձանցից: Այս խմբում ավելի շատ հայ գործարարներ ու հայտնի անձինք էին: Միգուցե պատճառը, որ Պալաքյանին ամենավերջինը տեղահանության ենթարկեցին, Գերմանիայի հետ ունեցած կապերն էին: Այն, որ Պալաքյանը մեկ տարի անց «տեղահանության» տարիներին այդ սարսափելի գեհենի և ավերակների միջով առաջ է անցել, կոտորածներ իրականացնողների հետ դեմ առ դեմ է եղել, նրա վկայություններն էլ ավելի կարևոր են դարձնում:
Բացի այդ գրքում հանդիպում ենք ըմբոստ խմբերի գոյությանը, որոնք կարողացել են ապրել և փորձել փրկել մարդկանց: Ըստ էության, Պալաքյանն էլ կարողանում է նրանց շնորհիվ ողջ մնալ:
Իսկ մեկ այլ կարևոր վկայություն է իրենից ներկայացնում հրադադարի առաջին օրերի` Ստամբուլի հոգեվիճակը ներկայացնող էջերը: Ստամբուլի երփներանգ բնակչությունը դիտում էր, թե ինչպես է դաշնակիցների նավատորմը, որը չէր կարողացել պատերազմելով նվաճել Չանաքքալեն, մտնում Ստամբուլ…
Սամսունում սկսված կենսագրություն
Գրիգորիս Պալաքյանը ամերիկացի գրող, բանաստեղծ և իմ բարեկամ Փիթեր Պալաքյանի հորեղբայրն է: Այս գիրքը նրա շնորհիվ, ինչպես նաև նրա մանրախնդիր խմբագրությամբ Ամերիկայի ամենամեծ հրատարակչության (Alfred A. Knopf, 2009 New York) կողմից ներկայացվել է ոչ միայն հայ համայնքի, այլև Ամերիկայի հանրության ուշադրությանը:
Գրիգորիս Պալաքյանն, ինչպես և իմ ընտանիքի մի ճյուղը, Թոքաթից է: Ավարտել է Էրզրումի (Կարին-Ակունքի խմբ.) Սանասարյան հայկական վարժարանը: Դեռևս 1910 թ. Պոլսում հրատարակել է «Անիի ավերակների գծագրերը» վերնագրով գիրքը: Գերմանիայում ճարտարապետություն է սովորել: Սակայն նրա ապրած վկայությունները հետագայում ստիպելու էին, որ հոգևորական դառնա:
1915 թ. ապրիլի 24-ին ձերբակալված 250 մտավորական պոլսահայերի շարքում էր: Նա նաև ականատես եղավ Կոմիտաս վարդապետի հոգեկան խնդիրներին, որն առաջացավ հայ ժողովրդի աղետի հենց առաջին իսկ րոպեներից կրած տառապանքները տեսնելու պատճառով: Հայ մտավորականների մի մասին ուղարկեցին Այաշ, մինչդեռ Պալաքյանը ողջ մնացած 190 հոգու հետ աքսորվեց Չանքըրը: Հետագայում նրանցից միայն 16-ին էր հաջողվելու կենդանի մնալ:
Պալաքյանը աքսորյալների խումբն ուղեկցող հրամանատար Շյուքրյու բեյի հետ երկխոսություն է ունենում՝ տեղեկություն ստանալով Միություն և առաջադիմություն կուսակցության գործադրած գործողության մանրամասների մասին: Գերմանացիների կողմից ղեկավարվող Բաղդադի երկաթուղու շինարարությունում աշխատող հայ բանվորների և գերմանացի ձախակողմյանների օգնությամբ Ըսլահիեի մերձակայքում նրան հաջողվում է փախչել: Որոշ ժամանակ թաքնվելուց հետո, կրկին գերմանացիների օգնությամբ, կարողանում է հասնել Ստամբուլ: Ապրիլի 24-ի գործողությունը ղեկավարած ոստիկանապետը զինադադարի սկզբին էլ էր պաշտոնավարում: Պալաքյանը հասկանալով, որ իրեն հետապնդում են, փախչում է Փարիզ: 1921 թ. Բեռլինում Թալեաթ փաշայի դատավարության ժամանակ Հ. Լեփսիուսի հետ միասին Հայոց ցեղասպանության մասին նրա վկայությունների արդյունքում Սողոմոն Թեհլերյանն արդարացվում է:
Գ. Պալաքյանը Մանչեստրից և Լոնդոնից հետո բնակվում է Մարսելում, որտեղ որպես եպիսկոպոս ծառայում է եկեղեցում և շրջակա հայ համայնքի զարգացմանն ու կազմակերպմանն իր նպաստն է բերում: Մարսելի և Նիցցայի հայկական եկեղեցիների, իջևանատան և դպրոցի շինարարությունը նրա առաջնորդությամբ է իրականացվել: Ցեղասպանության տրավմաներով ուղեկցված նրա կյանքը վաղ տարիքում՝ 59 տարեկանում, ընդհատվում է Մարսելում:
Պալաքյանի գրի առած «Հայոց Գողգոթան» գրքի առաջին հատորը հրատարակել է Մխիթարյան միությունը 1922 թ., Վիեննայում: Իսկ երկորդ հատորը լույս է տեսել 1959 թ.`Փարիզի «Արաքս» հրատարակչությունում:
Կազմեց Հրանտ Գասպարյանը
http://www.insanokur.org/?p=61431
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net