Հույների ցեղասպանությունը. հարցազրույց Գևորգ Վարդանյանի և Թեհմինե Մարտոյանի հետ

Մայիսի 19-ը հռչակված է Պոնտոսի հույների ցեղասպանության զոհերի հիշատակի ոգեկոչման օր: Այդ կապակցությամբ «Ակունք»-ը զրուցեց հիմնահարցի մասնագետներ` Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի Համեմատական ցեղասպանագիտության բաժնի վարիչ, պատմական գիտությունների թեկնածու Գևորգ Վարդանյանի և նույն ինստիտուտի գիտական քարտուղար, պատմական գիտությունների թեկնածու Թեհմինե Մարտոյանի հետ: Ստորև ներկայացնում ենք այդ հարցազրույցը:

Մելինե Անումյան-Ինչպես հայտնի է, երիտթուրքերի և քեմալականների ցեղասպան քաղաքականությունը դրսևորվեց ոչ միայն հայ, այլ նաև մյուս քրիստոնյա ժողովուրդների, մասնավորապես` հույների և ասորիների հանդեպ: Ե՞րբ և ինչպիսի՞ հանգամանքներում է սկսվել հույների ցեղասպանությունը, և ինչո՞ւ են հույները հենց մայիսի 19-ին ոգեկոչում իրենց զոհերի հիշատակը:

Գևորգ Վարդանյան-Ժամանակագրական առումով այն ընդգրկում է Բալկանյան պատերազմներից սկսած մինչև Լոզանի կոնֆերանս ընկած ժամանակահատվածը (1913-1923): Իսկ զոհերի հիշատակի օրի ընտրությունն առավելապես ունի խորհրդանշական բնույթ. 1919 թ. 19-ին ապագա թուրքական հանրապետության հիմնադիր Մուստաֆա Քեմալը հասավ Սամսուն, և հակահունական քաղաքականությունը Պոնտոսում մտավ վերջնական փուլ: Օրվա ընտրությունը տասնամյակներ առաջ կատարվել է Հունաստանում գործող պոնտոսցիների կազմակերպությունների կողմից: Բացի այդ, Հունաստանի խորհրդարանի՝ 1994թ. ընդունած օրենքով մայիսի 19-ը հռչակվեց որպես «Պոնտոսի հույների ցեղասպանության հիշատակի օր»:  Պետք է նշել նաև, որ 1998 թ. Հունաստանի խորհրդարանը մեկ այլ որոշում ևս ընդունեց, որի համաձայն` սեպտեմբերի 14-ը հռչակվեց որպես «Թուրքական պետության կողմից Փոքր Ասիայի հույների ցեղասպանության հիշատակի ազգային օր»:  Հիշատակի օրվա հետ կապված, թերևս, այսքանը:

Մելինե Անումյան-Որո՞նք են հույների ցեղասպանության դրդապատճառները և գործոնները:

Գևորգ Վարդանյան-Օսմանյան կայսրության գոյության վերջին տարիները պատմության մեջ մնացին որպես էթնիկ զտումների և ցեղասպանության ժամանակաշրջան: Արևմտահայերից բացի` զանգվածային տեղահանությունների և կոտորածների ենթարկվեցին նաև հպատակ մյուս ժողովուրդները՝ ասորիները, եզդիները և վերջապես հույները:  Եթե փորձենք առավել պարզ ասել, ապա հույների տեղահանություններն ու կոտորածներն Օսմանյան կայսրությունում տարվող թուրքացման քաղաքականության մի մասն են կազմել: Իրականում, սակայն, այն ունի առավել խորը պատճառներ և պայմանավորող գործոններ: Թվարկեմ միայն մի քանիսը՝  կոտորածներին նախընթաց բավական երկար պատմական ժամանակահատվածում օսմանահպատակ հույների պատմական խոցելիության ձևավորումը,  19-րդ դարի 20-ական թթ. հույների ազգային ազատագրական պայքարի արդյունքում  «հունական հարցի» մասնակի լուծումը (Հունաստանի անկախացումից հետո, հույներով բնակեցված տարածքների մեծ մասը շարունակեց մնալ Օսմանյան կայսրության կազմի մեջ), 19-րդ դարում օսմանյան բարենորոգումների անկատար մնալը, գլխավոր՝ մուսուլման-քրիստոնյա իրավահավասարության հարցի չլուծվելը, թուրքական ազգայնականության մոտեցումները օսմանպատակ հույների նկատմամբ և այլն:

Մելինե Անումյան-Ի՞նչ փուլերով է իրականացվել հույների ցեղասպանությունը:

Գևորգ Վարդանյան-Սա թերևս ամենակարևոր հարցերից մեկն է, քանզի հույների փորձառությունն ունի որոշակի փուլային զարգացում ինչպես ժամանակագրական, այնպես էլ աշխարհագրական առումներով: Տեղահանություններն ու կոտորածներն ընդգրկում են երեք հիմնական փուլ` ա. 1913-1914 թթ. (1914թ. առաջին կես, նաև որոշակիորեն 1915 թ.), 1916-1918 թթ. և 1919-1923 թթ.:   Պարզապես խնդիրն այն է, որ հիմնահարցի հետազոտման մեջ ցայսօր առկա է մեթոդաբանական որոշակի խառնաշփոթ, քանի որ չնայած բոլոր փուլերում էլ նպատակը նույնն է եղել (ազատել Օսմանյան կայսրության տարածքը հույներից), այնուամենայնիվ, հակահունական քաղաքականությունն ունի իրագործման մեխանիզմների որոշակի տարբերություններ:

Մելինե Անումյան-Ինչպիսի՞ հետևանքների է հանգեցրել հույների ցեղասպանությունը:

Գևորգ Վարդանյան-Հետևանքները սարսափելի են: Խոսքը 100 հազարավոր մարդկանց ֆիզիկական ոչնչացման, 1.5 մլն բռնի արտաքսվածների մասին է: Չմոռանանք նաև բազմահազար հույների բռնի իսլամացումը և թուրքացումը:  Եթե 1453 թ. Կոստանդնուպոլսի անկումով վերջ տրվեց Փոքր Ասիայում հույների քաղաքական ներկայությանը, ապա 1913-1923 թթ. ողբերգական իրադարձությունների հետևանքով` նաև ֆիզիկական:

Նաև մեծ հարված հասցվեց հույների հոգևոր և նյութական մշակույթին. ավերվեցին բազմաթիվ հոգևոր և կրթական հաստատություններ: Չմոռանանք նաև նյութական վիթխարի կորուստներ մասին: Բավական է հիշել միայն, որ Բալկանյան պատերազմներից առաջ Օսմանյան կայսրության տնտեսության կեսից մի քիչ պակասը գտնվում էր հույների ձեռքին: 

Մելինե Անումյան-Ի՞նչ զուգահեռներ կարելի է անցկացնել հայերի և հույների ցեղասպանությունների միջև: Նշեք, խնդրեմ, մի քանի էական նմանություններ և տարբերություններ:

Գևորգ Վարդանյան-Հայերի և հույների փորձառությունն ունի մի շարք նմանություններ և կառուցվածքային տարբերություններ: Նմանություններից գլխավորը ընդհանուր դահճի՝ ցեղասպան պետության և իրագործողների առկայությունն է: Մեծ դեր է ունեցել Հունաստանի առկայությունը, որը որոշ դեպքերում զսպող դեր է կատարել երիտթուրքերի համար, սակայն դա առավելապես ազդել է իրագործման մեխանիզմների վրա: Հայոց ցեղասպանության մեջ առկա է քրդական գործոնը, որը գրեթե բացակայում է հույների դեպքում: Հույներին շատ դեպքերում ոչ թե կոտորել են, այլ նրանք զոհվել են գաղթի ճանապարհին ստեղծված անմարդկային պայմաններում: Հույների դեպքում չկան խոշոր համակենտրոնացման ճամբարներ, ինչպիսիք հայերի դեպքում Դեր Զորը կամ Ռաս-ուլ Այնն են:

Մելինե Անումյան-Ի՞նչ տեղի ունեցավ Զմյուռնիայում, որը պատմագրության մեջ հայտնի է «Զմյուռնիայի աղետ» արտահայտությամբ:

Թեհմինե Մարտոյան-Զմյուռնիան միջնադարում հայտնի էր «Արևելքի փոքր Փարիզ», «Հոնիական ծովի թագուհի» և այլ կոչումներով: 1922 թ. սեպտեմբերին հազարամյակների պատմություն ունեցող ստեղծագործ երկու ժողովուրդ բնաջնջվեց, իսկ զմյուռնիաբնակ հայերին ու հույներին պատկանող թաղամասերը հրկիզվեցին:  Գիտական գրականության մեջ խիստ հաճախ ենք հանդիպում «աղետ», «հրդեհ», «կոտորած» և այլ եզրերի: Թեև իննսուներկու տարի է անցել կատարվածից, այնուամենայնիվ անհրաժեշտ է տեղի ունեցածը ճիշտ բնորոշել և հստակեցնել տիրող անորոշությունը:

Մելինե Անումյան-Ինչո՞ւ էին Զմյուռնիայի քրիստոնյաները բացառում իրենց բնաջնջման հնարավորությունը:

Թեհմինե Մարտոյան-Զմյուռնիայի հայերն ու հույները համակվել էին այն համոզմամբ, թե իբր իրենց կյանքին վտանգ չի սպառնում, քանի որ գտնվում էին, ինչպես իրենց էր թվում, օտարերկրյա ներկայացուցչությունների «հուսալի» հովանու ներքո, և միամտաբար հավատում էին, որ թուրքերը հերթական անգամ վայրագություններ չեն իրականացնի: Զմյուռնիայի հայերի և հույների համոզմունքը, որ իրենց հետ որևէ աղետալի բան տեղի չի ունենա, կատարելապես հիմնազուրկ էր: Քեմալականներն ամեն ինչ իրականացրին անթերի, անշեղորեն և ճշգրիտ:

Մելինե Անումյան-Ըստ Ձեզ, ո՞րն էր Զմյուռնիայում բռնկված լայնածավալ հրդեհի պատճառը, և ո՞ւմ կողմից էր այն հրահրվել:

Թեհմինե Մարտոյան- «Ո՞վ հրկիզեց Զմյուռնիան» հարցի շուրջ տեսակետները կարելի է բաժանել երկու հակադիր խմբի.

 ա. ըստ առաջին տեսակետի` քաղաքը կանխամտածվածորեն հրկիզել են թուրքերը:

Քաղաքի քրիստոնյաների թաղամասերը հրդեհելու թուրքերի կանխամտածված ծրագիրը մի  քանի նպատակ էր հետապնդում. բնաջնջել հայերին և հույներին, թաքցնել հանցագործության հետքերը այդ ճանապարհով, ավերել մշակութային արժեք ներկայացնող հաստատությունները, կոթողները, քրիստոնյա բնակչության բարձրարժեք մշակույթը :

բ. ըստ երկրորդ տեսակետի` Զմյուռնիան հրկիզել են հայերն ու հույները:

Փաստերն անկողմնակալ տեսակետից դիտարկող մասնագետների մեծ մասը շեշտում է այն հանգամանքը, որ մեղադրանքը հույների և հայերի նկատմամբ շինծու էր և կեղծ: Դա նկատել են առաջին հերթին իրադարձությունների ականատեսները, հրաշքով ողջ մնացածները:

Մելինե Անումյան-Մոտավորապես քանի՞ մարդ զոհվեց այդ ժամանակ:

Թեհմինե Մարտոյան-Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան նպաստամատույց կազմակերպության գործադիր քարտուղար Է. Բիերսթադթի հաղորդած տեղեկության համաձայն` Զմյուռնիայի արյունահեղությանը զոհ գնաց շուրջ 100 հազար մարդ, իսկ 160.000-ը տեղահանվեց: Զմյուռնիայում ԱՄՆ-ի հյուպատոս Ջ. Հորթոնը հավաստում է, որ զոհերի ընդհանուր թիվը կազմում էր 100-120.000 մարդ, միայն հրդեհը խլեց շուրջ 25.000 մարդու կյանք: Նյութական կորուստն ընդհանուր առմամբ կազմում է 60.000.000 դոլար:

Մելինե Անումյան-Ձեր կարծիքով, Զմյուռնիայի` 1922 թ. դեպքերը ինչպե՞ս պետք է բնորոշել` միջազգային իրավունքի տեսանկյունից: Դուք ո՞ր բառով եք սահմանում այդ իրադարձությունները:

Թեհմինե Մարտոյան-Զմյուռնիայի քրիստոնյա բնակչության՝ հայերի և հույների բնաջնջման կանխամտածված լինելն ապացուցում են կառավարության, գործող իշխանությունների հրահանգների փաստերը: Դրանցից առաջինը Այդըն նահանգի ոստիկանապետ Մեհմեթ Հրիֆի հրամանն է՝ հղած Զմյուռնիայի Ռեշիդիե ոստիկանատուն: Հաջորդ փաստը Զմյուռնիայի ռազմական կառավարիչ, դիվիզիայի հրամանատար Նուրեդդինի՝ սեպտեմբերի 3/16-ին հրապարակած հրամանն է, որի բովանդակությունից պարզ է դառնում, որ կատարվածը միջազգային հանցագործություն է, իսկ միջազգային իրավունքն այն որակում է իբրև առանձնապես վտանգավոր իրավախախտում, եթե նույնիսկ այն կատարվել է` ելնելով երկրի ներքին օրենսդրությունից: Երրորդ փաստը 1922 թ. սեպտեմբերի 11-ին Ազգերի լիգային` Անկարայի հղած  հաղորդագրությունն է, որտեղ Անկարայի կառավարությունը «նախազգուշացնում» է, որ պատասխանատվություն չի կրելու այն կոտորածների համար, որոնք Զմյուռնիայի թուրք ազգաբնակչությունը հնարավոր է, որ իրականացնի: Հայ և հույն բնակչության բնաջնջումը Զմյուռնիայում միջազգային իրավունքի չափանիշների, ՄԱԿ-ի՝ Ցեղասպանության մասին կոնվենցիայի և ընդհանրապես Ցեղասպանությունն արգելող միջազգային-իրավական չափանիշների խախտում է: Բոլոր ապացույցները միջազգային իրավունքի տեսանկյունից հիմք են տալիս պնդելու, որ 1922 թ. սեպտեմբերին Զմյուռնիայում քրիստոնյա բնակչության, այն է՝ հայերի և հույների նպատակադրված բնաջնջումը պետք է որակել որպես ցեղասպանություն, քանի որ այն լիովին համապատասխանում է ՄԱԿ-ի՝ «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին» կոնվենցիայի դրույթներին: 1998 թ. Հունաստանի խորհրդարանը «Փոքրասիական աղետը» որակեց որպես ցեղասպանություն, իսկ սեպտեմբերի 14-ը՝ ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր: 2002 թ. Միացյալ Նահանգների Նյու Ջերսի և Նյու Յորք նահանգների կառավարիչները հայտարարեցին Զմյուռնիայի զոհերի հիշատակման իրենց օրերը: Ծագումով իռլանդացի Ջեյմս Է. Մակգրիվին սեպտեմբերի 8-ը հայտարարել է Զմյուռնիայի կործանման և Պոնտոսի ու Փոքր Ասիայի հույն ժողովրդի ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր, իսկ ամերիկացի հայտնի քաղաքական գործիչ Ջորջ Պատակին հոկտեմբերի 6-ը՝ Զմյուռնիայի հրդեհի և Փոքր Ասիայի հույների հալածանքի հիշատակման օր :

Մելինե Անումյան- Շնորհակալ եմ հարցազրույցի համար:

Գևորգ Վարդանյան, Թեհմինե Մարտոյան- Մենք էլ ենք շնորհակալ:

Akunq.net