«Թուրքերը 97 տարի առաջ էլ էին ներողություն խնդրել». թուրք պատմաբան

Թուրք պատմաբան Մուրադ Բարդաքչըն հոդված է հրապարակել «Հաբերթյուրք» պարբերականում, որում հայտնում է, թե Թուրքիայի պատմության մեջ առաջին սահմանադրության հեղինակ Միդհաթ փաշայի որդին` Քեմալ Միդհաթ բեյը, 1917 թ. դեկտեմբերի 28-ին հայտարարություն է հրապարակել` արձանագրելով մեկ միլիոնից ավել հայերի` օսմանյան պետության կողմից միտումնավոր սպանության փաստը: Հոդվածը ներկայացնում ենք մասնակի կրճատումներով.

Վարչապետարանի` 1915 թ. տեղահանության (Հայոց ցեղասպանության-Ակունքի խմբ.) ժամանակ վախճանվածների մերձավորներին ցավակցելու նպատակով այս շաբաթ հրապարակած ուղերձը շարունակում է արձագանքներ ստանալ… Սփյուռքը լրջախոհ կերպով ընդունեց հայտարարությունը, բայց նույն սփյուռքի` մեր շարքերում գտնվող թուրք խոսափողները դեռ հիմիկվանից սկսեցին ասել, թե «Միայն ցավակցությունը բավարար չէ, պետք է մինչև վերջ գնալ… Ներում էլ հայցենք, փոխհատուցում էլ տանք, սա էլ անենք, նա էլ»: Ցավակցության, «ներողության» հարցն իրականում հին պատմություն ունի, որը հասնում է 97 տարվա վաղեմության: Թուրքերին «հայկական կոտորած» անելու մեջ մեղադրած առաջին անձը Քեմալ Միդհաթ բեյն է, ով մեր պատմության մեջ առաջին սահմանադրության ճարտարապետը եղող և «ազատության հերոս» համարվող Միդհաթ փաշայի որդին է: Թուրքերին մեղադրելու հիմքում ընկած էր ոչ թե այն ժամանակվա հայկական թեզերին աջակցելու կամ այդ կողմին ճիշտ համարելու գաղափարը, այլ այն ընդամենը քաղաքական պայքար էր, ընդդիմություն եղող մի կուսակցության` իշխանության դեմ ուղղված անպիտան ենթադրություններ, սակայն չի կարելի առանց այդ պնդումների առաջացրած հետևանքները հաշվի առնելու խոսել ու գրել:

Աքսորել են Սինոպ

Ահա և 1917 թ. դեկտեմբերի 28-ին առանց ծանրութեթև անելու արված այդ տարօրինակ դեպքի մանրամասները, իրադարձություն, որը բավականին բացասական ազդեց նաև երկրի ապագա արտաքին քաղաքականության շահերի վրա.

1913 թ. հունվարին տեղի ունեցած Բարձր դռան վրա հարձակումից և սադրազամ Մահմուդ Շևքեթ փաշայի` նույն տարվա հունիսի 11-ի սպանությունից հետո իշխանության ղեկը լիովին իր ձեռքը վերցրած Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունն սկսել էր չափազանց խիստ վերաբերվել ընդդիմության հետ: Ընդդիմադիրներից մի քանիսը չբացահայտված սպանության զոհ էին դարձել, որոշները` աքսորվել, և հարյուրավոր անձինք, որոնց շարքում էին նաև այն ժամանակվա նշանավոր գրողներ և իշխանությանը չաջակցող քաղաքական գործիչներ, մի շոգենավով աքսորի էին ուղարկվել դեպի Սինոպ: Աքսորից վերջին պահին փրկված որոշ ընդդիմադիրներ, երկիրը լքելով, գնացել էին Եվրոպա և իթթիհադական կառավարությանը մեղադրելու համար սկսել էին հույսեր փայփայել այն օրերին տեղի ունեցած տեղահանությունից գրեթե անմիջապես հետո առաջ քաշված հայկական թեզերի հետ: Աքսորված այդ ընդդիմադիրների մեջ էին նաև Միդհաթ փաշայի երկու որդիները` Ալի Հայդար Միդհաթը և Քեմալ Միդհաթը…

Շվեյցարիայում կուսակցություն հիմնեց

Երկու եղբայրները, փաշայի փեսա Նյուզհեթ բեյի` Սվաս աքսորվելուց անմիջապես հետո վախենալով, թե իրենց գլխին էլ մի փորձանք կգա, չէին կարողացել երկրում մնալ, հեռացել էին Եվրոպա, փաշայի` Շվեյցարիայում հաստատված կրտսեր որդին` Քեմալ Միդհաթ բեյը, այստեղ մի քաղաքական կուսակցություն էր հիմնել` Խաղաղություն և փրկություն անվամբ ու Թուրքիայի իշխանությանն անվանարկելով` ձգտել աջակցություն ստանալ եվրոպական կառավարություններից: Միդհաթ Քեմալ բեյը կուսակցությունը կյանքի կոչելուց առաջ` 1916 թ. մայիսին, ռուսական, ֆրանսիական և անգլիական դիվանագետների հետ կապեր հաստատելով, ասել էր, որ իրենք հետևելու են Միություն և առաջադիմություն կուսակցության դեմ ուղղված քաղաքականությանը և հայցել նրանց աջակցությունը: Հետագայում` 1917 թ. վերջերին, նա իր ընկերների հետ ստեղծել էր վերոհիշյալ կուսակցությունը և ստանձնել կուսակցութան գլխավոր քարտուղարի և Շվեյցարիայում ներկայացուցչի պաշտոնները: Քեմալ Միդհաթ բեյը 1917 թ. դեկտեմբերի 28-ին Միություն և առաջադիմություն կուսակցությանը մեղադրող մի հայտարարություն էր հրապարակելու և պնդելու, թե թուրքական իշխանությունը գիտակցաբար և միտումնավոր կերպով սպանել է հայերին:

Ձեռք մեկնեց, բայց…

Հայտարարության մեջ ասվում էր. «… Օսմանյան պետությունը շատ բանով է հայերին պարտական` ինչպես տնտեսական և առևտրական տեսանկյունից, այնպես էլ` մտավոր զարգացման: Ներկա պահին իրեն «երիտասարդ թուրքեր» հորջորջող մի անպատասխանատու խումբ իր ձեռքում է պահում իշխանությունը Ստամբուլում և իր ուժը պահել կարողանալու համար դիմում անգամ աբդուլհամիդյան ժամանակաշրջանում նախադեպը չունեցած արյունալի մեթոդների: Հարյուրհազարավոր հայերի աքսորի և սպանության կենդանի վկաներն ենք: …Մի քանի հեղափոխական, հանուն իր դատի, աքսորի է ուղարկել մեկ միլիոնից ավել անմեղ հայերի: Մենք` լիբերալներս և իսկական հայրենասերներս, խստորեն դատապարտում ենք այդ գործողությունները և հիշեցնում, որ նման որոշումները տեղ չունեն նաև մեր կրոնում… Մեր ընկերներից մի քանիսը ևս այդ կերպ սպանվելու համար պետք է միավորվեն` հանուն ընդհանուր դատի. պետք է վերջ տանք մեր հանդեպ գործադրվող ճնշումներին և զուլումին: Հավատարիմ և անկեղծ ձևով մեր գործելը պարտադիր պայման է: Ձեզ ենք մեկնում ոճրագործություններով չաղտոտված մեր ձեռքը: Բաց սրտով, առանց ահի ընդունեք այս ձեռքը` նույնը եղող մեր գաղափարը կյանքի կոչել կարողանալու համար»:

http://www.haberturk.com/polemik/haber/942716-97-yil-once-de-ozur-dilenmisti

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net