«Ակունքը» ներկայացնում է հայ իրականության մեջ իր ուրույն տեղն ունեցող պոլսահայ մտավորական, փաստաբան, գրող, լրագրող, քաղաքական գործիչ Գրիգոր Զոհրապի մասին հարցազրույցը Նեսիմ Օվայդա Իզրաիլի հետ, ով հեղինակել է «1915-ի ապրիլի 24. Ստամբուլ, Չանքըրը, Այաշ, Անկարա» և «1915թ. մի մահվան ճամփորդություն, Գրիգոր Զոհրապ» աշխատությունները:
Հարց – Հայ գրականության և, ընդհանրապես, հայկական աշխարհում ամենահայտնի անուններից մեկը՝ Գրիգոր Զոհրապը, ոչ միայն հայ, այլև այս հողերում բնակվող բոլոր ժողովուրդների ժառանգությունն է, քանզի Զոհրապը ճնշված և իրավունքը ոտնահարված յուրաքանչյուրի պաշտպանն էր: Այսօր այդ ժողովուրդներն ի՞նչ գիտեն Զոհրապի մասին: Այլազգի մեկի տեսանկյունից Զոհրապը որպես անհատ ինչպիսի՞ն էր և ի՞նչ քաղաքական հայացքներ ուներ:
Պատ. – Ցավոք, հայ մտավորականների և նրանց ստեղծագործությունների վերաբերյալ այս հողերում բնակվող ժողովուրդներն այքան քիչ բան գիտեն, որ կարելի է ասել՝ ոչինչ չգիտեն: Իրավիճակը նույնն է ինչպես հասարակական լայն զանգվածի, այնպես էլ պատմությամբ հետաքրքրվողների և մտավորականների համար:
Եթե հարցախույզ անցկացնեք «Ձեզ ծանոթ հայ մտավորականներն ու նրանց ստեղծագործությունները» թեմայով, ապա կարող եմ ենթադրել, թե արդյունքն ինչպիսին կլինի: Օրինակ` շատ քիչ մարդ կգտնեք կամ ընդհանրապես չեք գտնի, ով կարողանա թվել 1915 թ. ապրիլի 24-ին Ստամբուլում ձերբակալված և հիմնականում այլևս չվերադարձած 250 հայ մտավորականներից գոնե 3-ի անունը: Միգուցե Կոմիտասի անունը նշեն, սակայն երկրորդ անունը դժվար թե հիշեն:
Գրիքոր Զոհրապը 1915 թ. ապրիլի 24-ի ցուցակում չկար, սակայն նրա ճակատագիրը մյուսներից չտարբերվեց: Վերջին տարիներին, երբ հայկական հարցի վերաբերյալ սկսեցին ավելի շատ խոսել, և այս թեմայով հրատարակությունների թիվը մեծացավ, ավելի շատ սկսեցին լսել Զոհրապի անունը: Հայտնի լինելու տեսանկյունից Կոմիտասից հետո հաջորդը Զոհրապն է: Նահատակված լրագրողների ցուցակում այլևս տեղ են գտնում Գրիգոր Զոհրապն ու Տիրան Քելեքյանը:
Եթե Գրիգոր Զոհրապի ինքնությունից հանեք հայ բառը, ապա ձեր առջև կհայտնվի այս աշխարհագրական շրջանի մի մարդ, այս երկրի համար աշխատանք թափած մի մտավորական: Բնականաբար, Զոհրապը հայ է և այս ինքնությամբ մեկ ամբողջություն է դարձել այս աշխարհագրության հետ: Գրողի իր էությամբ ոչնչով չի զիջում Թևֆիկ Ֆիքրեթին, քաղաքագետի ինքնությամբ՝ Ահմեդ Թյուրքին և իրավաբանի ինքնությամբ՝ Թուրք փաստաբանների միության նախագահին: Միակ տարբերությունն այն է, որ նրան մոռացության են մատնել, այնպես են արել, որ կարծես գոյություն չի ունեցել: Ըստ իս՝ հեռու չէ այն օրը, երբ Գ. Զոհրապը կգտնի իր արժանի տեղը, անհավանական չեմ համարում, որ ոչ հեռու ապագայում նրա ստեղծագործություններից մեկը մեր դասագրքերում տեղ գտնի:
Հարց –Գրիգոր Զոհրապը հայտնի էր ոչ միայն գրական և քաղաքական ասպարեզում, միաժամանակ նա նաև հաջողակ փաստաբան էր: Զոհրապը չէր բավարավում լոկ քաղբանտարկյալ հայերի և գյուղական շրջաններից եկած հայերի իրավունքները պաշտպանելով, նա Գերագույն առևտրական դատարաններոմ պաշտպանում էր նաև օտարազգիների իրավունքները: Իրավական ասպարեզում Զոհրապի պայքարն ի՞նչ ուղղությամբ էր:
Պատ. – Գ. Զոհրապն իր ժամանակի հայտնի իրավագետներից էր: Իրավաբանության ասպարեզում ունի գրքեր, հոդվածներ: Ստամբուլում Իրավագիտության ֆակուլտետում քրեական օրենք էր դասավանդում:
Ինչպես ժողովրդի, այնպես էլ դատավորների շրջանում գիտեին, որ Գ. Զոհրապը լավ է տիրապետում իրավաբանությանը: Երբեք հանձն չէր առնում այն դատական գործերը, որը կարող էր տանուլ տալ, հետևաբար հայտնի էր, որ գործերով, որով զբաղվում է, հաջողությամբ է պսակվելու:
Նախ և առաջ արդարության կողմնակից էր: Զբաղվում էր ինչպես սուլթանի ընտանիքի, այնպես էլ գործադուլ հայտարարած բանվորների դատական գործերով և դատը շահում էր: Մի կողմից` ապրուստ վաստակելու համար էր փաստաբանությամբ զբաղվում, մյուս կողմից էլ ստանձնում էր դատական գործի ծախսերն ու փաստաբանի գումարը վճարել չկարողացող (առանց ազգային խտրականության) հայ, երիտթուրք, բուլղար և մակեդոնացի չքավոր մարդկանց քաղաքական և ոչ քաղաքական դատական գործերի պաշտպանությունը, սակայն միայն այն դեպքում, երբ հավատում էր, որ արդար են:
Զոհրապը՝ որպես ազատության, մարդու իրավունքների կողմնակից և ազգայնականությանը դեմ իրավաբան 1899 թ. Ֆրանսիայում Դրեյֆուսի դատավարության ժամանակ հանդես է եկել պաշտպանությամբ: Նաև չպետք է մոռանալ, որ Եւրոպայում սկիզբ առնող հակահրեական թշնամանքի և ռասիզմի դեմ պայքարող Զոհրապը այդ ժամանակ ապրում էր Աբդուլ Համիդի կամայականությունների տակ տքնող Օսմանյան կայսրությունում:
Հարց –Ձեր գրքում Գ. Զոհրապին ներկայացրել եք օսմանիզմի գաղափարախոսության վերջին ներկայացուցիչ: Գ. Զոհրապը որևէ ազգի առաջնություն չէր տալիս, այլ պաշտպանում էր Օսմանյան կայսրության ամբողջականության գաղափարը: Զոհրապի` օսմանյան կառավարման մոդելը որտեղի՞ց է սկիզբ առնում և ի՞նչ է իրենից ներկայացնում: Նրա այս գաղափարները հայ մտավորականնների և օսմանյան ղեկավար շրջանակներում ինչպիսի՞ ընդունելություն գտան:
Պատ. – Տարբեր ազգերից, էթնոսներից և կրոններից կազմված հասարակությունների միասին, խաղաղ և ժողովրդավարական արժեքների մթնոլորտում ապրելու գաղափարը երկար ճանապարհ է անցել, մինչև հասել է մեր օրեր: Կարելի է ասել, որ օսմանականությունը այսօրվա այս գաղափարի 100 տարի առաջվա անվանումն է: Եթե այսօր ետ նայենք, ապա ավելի հեշտ կլինի հասկանալ, թե այս մոդելն ինչու չաշխատեց: Մի ժամանակաշրջան էր, երբ յուրաքանչյուր ազգ փորձում էր տեր կանգնել իր հողերին, իր սահմաններին, ներքաշվել իր տնտեսական պատյանի մեջ, հետևաբար ազգամիջյան ատելությունը հասավ իր գագաթնակետին, և օսմանականության գաղափարը տապալվեց: Պետք է ասել, որ մարդիկ, ովքեր պաշտպանում էին Օսմանյան կայսրության ամբողջականությունը, իրավացի գաղափարների տեր էին, սակայն ոչ ճիշտ վայրում և ոչ ճիշտ ժամանակում էին հայտնվել: Զոհրապի պաշտպանած այս գաղափարը հայ հասարակության մեջ էլ մեծ ընդունելության արժանացավ: Անգամ ազգայնականության գաղափարներով հայտնի Դաշնակցության Ստամբուլի անվանի ներկայացուցիչներից Ակնունին (Խաչատուր Մալումյան), 1910 թ. սկզբներին գնալով ԱՄՆ, այնտեղ բնակվող հայերին կոչ է անում վերադառնալ իրենց հայրենիք, այսինքն՝ Օսմանյան կայսրություն: Ցավոք Ակնունին 1915 թ. ապրիլի 24-ի գիշերը ձերբակալվելու և Դիաբեքիր-Ուրֆա ճանապարհին իթթիհադականների հրոսակախմբերի կողմից սպանվելու էր:
Օսմանականությունը ղեկավար շրջանակների մի մասի կողմից է ընդունելության արժանանում: Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ընդդիմադիր հատվածները և նրանց քաղաքական օրգանը՝ Ազատություն և միություն կուսակցությունը, արքայազն Սաբահադդինի շրջապատն օսմանականության պաշտպաններից էին:
Սակայն քամին իթթիհադականների կողմից էր փչում: Ծագած Առաջին աշխարհամարտի մթնոլորտում օսմանականության գաղափարներն ամբողջովին հօդս ցնդեցին՝ իրենց տեղը զիջելով ազգերի` միմյանց կոկորդ կրծելու քաղաքականությանը, և 1915 թ. զորեղ կողմը՝ իթթիհադականները, գործի անցան` օսմանյան աշխարհագրությունից հայերի հետքը ջնջելու:
Հարց – Զոհրապի քաղաքական հայացքները ժամանակի ընթացքում փոխվե՞լ են: Օրինակ՝ ժամանակի ընթացքում կանանց և նրանց իրավունքների վերաբերյալ նրա հայացքները փոխվել են:
Պատ. – Որպես Օսմանյան կայսրությունում ապրող մեկի՝ 20-ամյա և 40-ամյա Գ. Զոհրապի` կանանց նկատմամբ հայացքներում տարբերություն կա:
20-ամյա հասակում կողմնակից չէր, որ կանայք հասարակական և տնտեսական ազատություն ունենան, գտնում էր, որ կանայք ընտանիքում երջանկության մթնոլորտ ապահովողներն են: Զոհրապը կանանց համարում էր ընտանիքի և բարոյականության պահապաններ:
Ժամանակի ընթացքում նրա տեսակետները փոխվեցին, և սկսեց պաշտպանել ժամանակակից կնոջ իրավունքները, կին-տղամարդ հավասարությունը:
1911 թ. խորհրդարանում տեղի ունեցած քննարկումների ժամանակ հանդես եկավ պնդմամբ, որ եթե արտամուսնական կապի համար (արաբերեն՝ zina) պատիժ է սահմանվում, ապա տղամարդկանց պետք է բաժին հասնի պատժի մեծ մասը: Չնայած մեծ հակազդեցությանը՝ կարողացավ վճռականորեն պաշտպանել այն տեսակետը, թե մեկից ավելի կին ունեցող տղամարդը եթե արտամուսնական կապի համար իրավական պատասխանատվության ենթարկվի, ապա կնոջից ավելի շատ պատիժ պետք է կրի:
Նրա քաղաքական գաղափարները ևս ազատության, ժողովրդավարության, մարդու իրավունքների, անհատների և հասարակությունների հավասարաության ճանապարհին կատարելագործվել են: Զոհրապը Եւրոպայում մարդու իրավունքների պաշտպանության ուղղությամբ գործող իրավունքները փորձում էր կիրառել նաև Օսմանյան կայսրությունում՝ ներառյալ խորհրդարանում:
Հարց –Որպես քաղաքական գործիչ՝ գտնում էր, որ քաղաքականության մեջ պետք է առաջնորդվել ոչ թե զգացմունքներով, այլ` շահերով: Զոհրապն իր ազգի փրկության ճանապարհը տեսնում էր Միություն և առաջադիմություն կուսակցության հետ համագործակցության մեջ, որովհետ, նրա խոսքերով, «մեր շահերն են ստիպում»: Լինելով այս կուսակցության ակտիվ անդամ՝ բավականին լավ գիտեր կուսակցության թերությունները, սակայն նախընտրությունը նրանց կողմն էր: Ըստ Ձեզ՝ Զոհրապը կուսակցության մեջ պատրաստված ծրագրերից անտեղյա՞կ էր, թե՞ մասշտաբները չէր պատկերացնում:
Պատ. – Զոհրապն անդամակցում է 1908 թ. սեպտեմբերին ստեղծված Oսմանյան լիբերալ միություն կուսակցությանը և կարճ ժամանակում դառնում այս կուսակցության ամենահայտնի անձնավորություններից մեկը, սակայն 1909 թ. մարտի 31-ի հեղաշրջման նախաձեռնության մեջ հիշատակվում է նաև այս կուսակցության անունը, ինչն էլ պատճառ է հանդիսանում, որ Զոհրապը լքի կուսակցության շարքերը: Դրանից հետո որևէ քաղաքական կուսակցության անդամ չի եղել:
Չնայած խորհրդարանի ընտրությունների ժամանակ ՄԱԿ-ի ցուցակով է ընտրվել պատգամավոր, սակայն այս կուսակցության անդամ չի եղել, թեև կուսակցության հետ լավ հարաբերությունների մեջ է եղել:
Նույն կերպ Հայ Յեղափոխական դաշնակցության հետ է մտերիմ հարաբերություններ ունեցել, անգամ ժամանակ առ ժամանակ միասին են աշխատել, սակայն այս կառույցի անդամ չի եղել: Այս հարցին իմ տարբեր աշխատություններում անդրադարձել եմ: Սակայն իրականությունն այն է, որ լինելով մոտ թե՛ ՄԱԿ-ին, և թե՛ ՀՅԴ-ին, երբեք չի անդամակցել նրանց:
Կուսակցության մեջ պատրաստված ծրագիր ասելով` հավանաբար նկատի ունեք ՄԱԿ-ի ծրագրերը: Ծրագրված պլանների գոյության մասին հավանաբար ենթադրել է, անգամ լսած էլ կարող է լինել, սակայն հստակ է, որ մասշտաբները չի պատկերացրել: 1915 թ. հունիսի 2-ին` ձերբակալվելուց հետո մինչև Դիարբեքիր` 47 օր շարունակ, տեսնում ենք, որ Զոհրապը, չնայած ամեն ինչին, փրկության հույսը չի կորցրել: Փախչելու կամ փախցնելու առաջարկներն էլ ահա հենց այս պատճառով է մերժել: Որպես իրավագիտության ուժին հավատացող մի անհատ՝ մինչև վերջին պահը հավատում էր, որ արդարությունը հաղթանակելու է, կարողանալու է ապացուցել, որ անմեղ է և ազատ է արձակվելու:
Հարց –Ինչու՞ Գրիգոր Զոհրապը: Կասկածու՞մ, թե՞ նախազգուշանում էին:
Պատ. – Նրանք, ովքեր ծրագրել էին ոչնչացնել հայերին, նախ և առաջ թիրախ են ընտրել նրանց, ովքեր Զոհրապի պես ազդեցիկ էին, առաջնորդողի էություն ունեին, հասարակության մեջ խոսքը կշիռ ուներ, կարող էր հասարակությանը ոտիք հանել: Հակառակ դեպքում Զոհրապը ո՛չ «քաղաքական հեղափոխական կոմիտեների» անդամ էր, ո՛չ էլ «ռուսների հետ համագործակցելով հայերին փորձում էր Օսմանյան կայսրության դեմ տրամադրել»: Հարցն իրավական տեսանկյունից որևէ բացատրություն չունի: Իթթիհադական կառավարության նեղ շրջանակը որոշել էր հայերից զուրկ Թուրքիա ունենալ:
Հարցազրույցը վարեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net
25.04.2014
Leave a Reply