Ուզում եմ ազգս փրկել կեղտաբծից

Զեքի Սարըհան

Մեհմեդ Ջելալ բեյի գրությունը կարող է նաև պատասխան լինել «ոճրի պատասխանատվությունը բոլոր թուրքերի վրա դնելու» ձգտմանը.

«Առաջադեմ ընկերներիցս մի քանիսն ինձ նորից ու նորից հիշեցրին հայկական դեպքերի վերաբերյալ իմ ունեցած տեղեկություններն ու տեսակետներս գրելու մասին: Պարբերականների խմբագիրներից ինձ ծանոթ որոշ հարգարժան անձինք ևս ինձ դիմեցին սույն խնդրի վերաբերյալ հարցազրույց տալու խնդրանքով: Ձեր խոնարհ ծառան նախընտրել էր առայժմ լռել` մեր ունեցած դժվարություններն ու տարաձայնությունները չավելացնելու համար: Սակայն անցած օրը հանդիպել էի «Ժամանակ» թերթի լրագրողներից մեկին: Քանի որ մեր խոսակցությունից ըմբռնել էի, թե հայերից շատերը ցանկանում են վերջին հանցագործության պատասխանատվությունը դնել բոլոր թուրքերի վրա, նրան մի փոքր մեկնաբանություններ էի տվել` ազգս նման կեղտաբծից փրկելու համար: Քանի որ խմբագիրը մեր հանդիպման ժամանակ նշումներ չէր արել, չէր կարողացել գաղափարներս հրապարակել այնպես, ինչպես արտահայտել էի: Մյուս կողմից քանի որ այլևս ոչ մի կետ չի մնացել, որ այդ տգեղ իրադարձությունը կոծկի կամ որևէ ձևով բացատրի, տեղին համարեցի հայկական դեպքերը` իմ իմացած ամենայն մանրամասնությամբ և ողջ զազրանքով, բացահայտել, ամեն բան ներկայացնել այնպես, ինչպես տեսել ու հասկացել եմ, և վճիռ կայացնելը թողնել քաղաքակրթությանն ու մարդկությանը:

Պատահականությունն ինձ դեռևս Սահմանադրության ժամանակաշրջանի սկզբներին հայերի վերաբերյալ ճշմարիտ ուսումնասիրություններ անելու հնարավորություն ընձեռող տեղ էր ուղարկել: Մարտի 31-ի իրադարձությունից հետո նշանակվել էի Էրզրումի /Կարին/ նահանգապետ, որտեղ մնացի 2 տարի:

Էրզրումում իմ տեսած հասարակական կարգը

Այն ժամանակաշրջանում հայերի և քրդերի միջև որոշ տարաձայնություններ կային, որոնցից ամենակարևորը տարածքի խնդիրն էր: Բոլոր անձանց հավասար իրավունքներ շնորհող մի երկրում տարբեր հպատակների միջև հաշտություն ապահովելու համար նախ անհրաժեշտ էր այդ տարաձայնությունները հարթել` բոլոր կողմերին բավարարելով, բոլորի իրավունքները պաշտպանել, ամեն անձի իրավասությունն ապահովել` ըստ օրենքի, հպատակներին արգելել մյուսների վրա բռնություն գործադրել, օրենքը և միմիայն օրենքը տիրապետող դարձնել երկրում: Ես էլ հետևեցի այդ նպատակին:

Նախ ուսումնասիրություններ կատարեցի` տարաձայնության պատճառները, երկիրը և ժողովրդին, ինչպես որ հարկն է, հասկանալու համար: Բոլորի հետ հանդիպեցի, լսեցի նրանց: Կրկին ու կրկին շրջեցի իմ վիլայեթի բոլոր կողմերում: Քուրդ բեյերին հյուրընկալվեցի իրենց վրաններում, հայ գործատերերին` իրենց գյուղերում: Էրզրում վիլայեթում որևէ գավառակի կենտրոն չմնաց, որտեղ մեկ-երկու օր չմնամ: Այդ ուսումնասիրությունների արդյունքում հասկացա, որ հպատակների միջև որևէ էական երկպառակություն չկա: Ընդհակառակը, թուրքերի և քրդերի ու հայերի միջև առկա է դարերով ամրապնդված բարեկամություն, փոխադարձ վստահություն: Բեռնակրություն, պահակություն անելու նպատակով Ստամբուլ և Իզմիր տեղափոխված քրդերն իրենց կանանց ու երեխաներին վստահում էին հայերին, իսկ առևտրի համար Ռուսաստան և Ամերիկա գնացած հայերն էլ իրենց ընտանիքներին էին հանձնում թուրքերի և քրդերի պահպանությանը, և երկու կողմն էլ աշխատում էր լավ պահել իրեն վստահվածը: Երկու վիլայեթներում էլ միայն երկու տիպի բնակչություն կար: Մեկն այլոց իրավունքի վրա բռնանալով` շահ ապահովող հափշտակիչն էր, մյուսը` այդ հափշտակիչների զուլումի տակ ճնշված, դիմադրության ուժը կորցրած` բռնությունների ենթարկվողները, այսինքն` թուրքերը, քրդերն ու հայերը:

(…)

Այդ նահանգում երկու տարի տևած պաշտոնավարությունս հաստատեց այն կարծիքս, թե ոչ մահմեդական ժողովուրդների մեջ մեզ ամենամոտ և մեզ հետ համաքայլ գնալու առումով ամենահարմարը եղող ժողովուրդը հայերն են: Էրզրումի հայերի մեջ շատ վաճառականների էի ճանաչում, որոնց սիրտը բաբախում էր հայրենիքի համար, և ովքեր լրջորեն կապված էին երկրի ճակատագրի հետ: Այդ մարդկանցից ոչ մեկն այսօր ողջ չէ: Բոլորն անխտիր ցավալի կամ ողբերգական կերպով մահացել են կա՛մ Էրզինջանի /Երզնկա/ անանուն հյուղակներում, կա՛մ էլ Դիարբեքիրի կիզիչ անապատներում: Այս մանրամասնությունը ներկայացնելուս պատճառը նպատակ ունի մեկ անգամ ևս կրկնել փորձիս և դիտարկումներիս վրա հիմնված լինելու պատճառով անհրեքելի եղող իմ այն հաստատուն կարծիքը, թե հայերի գրեթե բոլորին հասնող մեծամասնությունը հոգեպես ու գաղափարապես հավատարիմ է եղել այս երկրին, մեր չափ ազդվել է երկրի վիճակի համար:

Հայկական ողբերգությունների հարուցած հետևանքները

Կասկած չկա, որ հայկական ողբերգությունները և դրանք հարուցած աղետները աշխարհամարտի բերած դժբախտություններից ավելի մեծ են: Եվ եթե այդ ոճրագործությունները և, ինչու ոչ, Սիրիայում կիրառված հիմար քաղաքականությունը չլինեին, պարտված լինելով հանդերձ` համաշխարհային քաղաքակրթության և մարդկության հանդեպ այս աստիճանի ցավալի և դժվարին կացության առաջ չէինք հայտնվի:

Մոտավորապես 5 դարուց ի վեր հայերի հետ ենք ապրում: Եթե վերջին տարիներին մեր տեսած ցավալի իրադարձություններն այն ժամանակներում տեղի ունեցած լինեին, մինչ այսօր այս երկրում կամ հայ չէր մնա, կամ` թուրք:

Հայկական դեպքերը և դրանց պատճառներն ու ազդեցությունները (2)

Ինչե՞ր են պատահել Զեյթունում

Երբ պատերազմն սկսվեց, գտնվում էի Հալեպի նահանգապետարանում: Վիլայեթի ընդհանուր բնակչության հետ համեմատ սակավաթիվ եղող հայերն իրենց գործերով էին զբաղված խաղաղության և ապահովության մեջ: (…)

Միայն Զեյթունում 20-30-ի չափ հայ դասալիք կար: (…) Եվ ես ապահովել էի, որպեսզի դասալիքները չուղարկվեն Եմեն և այլ հեռու վայրեր, այլ հանձնվեն` իրենց զինվորական ծառայությունը մոտակա վիլայեթներում իրականացնելու թույլտվության պայմանով: (…)

Այն ժամանակ, երբ սույն խնդիրը դրական լուծում էր ստանալու, Մարաշի սանջակը (մարզը), Հալեպի հետ կապը կտրելով, անկախ հռչակվեց: Եվ վիլայեթը զրկվեց Զեյթունի միջոցով միջամտելու իրավունքից: Թեև դրա անհրաժեշտությունը բացարձակապես չկար, սակայն զորք ուղարկվեց Զեյթուն, այնտեղ բնակչությունը` կանայք ու երեխաները ներառյալ, տարհանվեց և փոխադրվեց Կոնիայի` ոչ բարենպատս եղանակով հայտնի Սուլթանիյե (Քարափընար) գավառը: Ամեն կողմից սկսվեց հայոց տեղահանությունը: Սկզբում այստեղից-այնտեղից եկող հայերին Կոնիա էինք ուղարկում: Հետագայում հրաման ստացանք, որ նրանց առաքենք ոչ թե Կոնիա, այլ` Դեր Զոր:

Ինչու՞ Հալեպից տեղափոխվեցի Անկարա, այնտեղից էլ` Կոնիա

Խոստովանեմ. ես չեմ կարծում, թե այդ հրամանները, այդ գործադրումը հայերին ոչնչացնելուն էին ուղղված, որովհետև հավանական չեմ համարում, թե որևէ կառավարություն սեփական հպատակներին և այն մարդկային հարստությանը, որը պետք է երկրի ամենամեծ հարստությունը համարվի, անհրաժեշտ կհամարի նման բնաջնջումը:

(…)

Ադանայից և այլ վայրերից մեկը մյուսի հետևից հայկական քարավաններ էին գալիս, և հրապարակված Տեղահանության մասին օրենքի համաձայն` խիստ հրամաններ էին տրվում` վիլայեթում բնակվող հայերին ևս տարհանելու վերաբերյալ: Անթաքիայում ապրող հայերի տեղահանության մասին հրամանը, որպես նահանգապետ, չկատարեցի, քանի որ քաջատեղյակ էի, որ Հալեպի վիլայեթում ոչ մի հայ այնպիսի մեղք չի գործել, որն անհրաժեշտ կդարձներ նրան, բռնի կերպով բնակության վայրից հանելով, հեռու-հեռավոր վայրեր աքսորելը: Այդ անհնազանդությունս պատճառ դարձավ, որ ինձ Հալեպից Անկարա փոխադրեն և 3-4 օր հետո էլ Կոնիա ուղարկեն:

(…)

Դրա հատուցումը դարերով անհնար կլինի

Բարձր դռանն անդադար գրում էի, որ հայերի հանդեպ կատարվածը բոլոր առումներով վնասակար է սուրբ երկրի վեհ շահերին: Իմ հղած գրությունների շարքում հետևյալն էի նշել գաղտնի և մասնավոր մի նամակում, որը գրել էի այն գերատեսչության նախարարին, որին ի պաշտոնե պատկանում էի. «Հայ ժողովորդի բնակչությունը երկրի մի նշանակալի մասն է: Ընդհանուր հարստության թերևս մեկ չորրորդը հայերի ձեռքին է, և նրանք են տիրում երկրի ձեռնարկատիրական ուժի գրեթե կեսին: Նրանց ոչնչացնելու ձգտումը երկրի համար այնպիսի մեծ վնաս է, որի հատուցումը դարերով անհնար կլինի: Եթե աշխարհում մեր բոլոր թշնամիները մեկտեղվեին և ամիսներ շարունակ մտորեին, մեզ համար դրանից առավել մեծ վատություն չէին կարող անել»: Իմ տեսակետներից և ոչ մեկն ուշադրության չարժանացվեց: Կոնիայում երկու օր մնալուց հետո եկա Ստամբուլ: Փորձեցի այդ նախաձեռնության վնասները բացատրել նաև իրավասու անձանց: Դժբախտաբար, հնար չեղավ որևէ մեկին դիտավորությունս բացատրել:

Կոնիայի ճանապարհին հանդիպածս ողբերգական տեսարանները

Հայերի նկատմամբ գործադրվող քաղաքականության` մեր սուրբ պետության կենսական շահերին լիովին դեմ լինելը գիտակցող որևէ պատվավոր մարդ, իր բնույթից ելնելով, չէր կարող մասնակցել դրան: Դրա համար ասացի, որ եթե Կոնիայում գտնվող հայերն էլ են տարհանվելու, այնտեղ նմանատիպ գործերով զբաղվելուն ի վիճակի եղող մարդ ուղարկեն: Ինձ վստահեցրին, որ այնտեղի հայերը չեն հանվելու: (…) Երբ հասա վիլայեթի առաջին կանգառը հանդիսացող Աքշեհիր, տեսա, որ բնակավայրի հայերը, տներից հանվելով, հավաքվել են կայարանում` աքսորվելու նպատակով: Ըլգընի և մյուս քաղաքների կայարաններում ևս նույն իրավիճակն էր տիրում: Այդ բոլոր ճարահատյալներին իրենց տներն ուղարկեցի: Ըլգընում իմ ականատես դարձած մի ողբերգական տեսարան ողջ կյանքումս չեմ կարողանա մոռանալ. աքսորվելու համար կայարանում մեկտեղված և օրեր շարունակ գնացք սպասելու համար սովի մատնված կանանցից, տղամարդկանցից, երիտասարդներից ու ծերերից բաղկացած հարյուրավոր մարդկանց մեջ ճարահատյալ մեկն էլ կար, ով պոչուկից սկսած` զուրկ էր երկու ոտքից: Այս խեղճը, որի տակը կաշվից մի կտոր էր դրված, ձեռքերը` պայտ անցկացված, իսկ վզից` ներկարարի տուփ կախված, դրամ էր վաստակում մուրացկանությամբ և հաճախորդ գտնելու դեպքում` կոշիկ ներկելով: Այս տաբախտն էլ էր ներգրավվել աքսորվողների, վռնդվողների շարքում, տարաբախտ, որը բացարձակապես չէր կարողանում հասկանալ իր հանդեպ այդ վարմունքի դրդապատճառը: Երբ ես հասա վիլայեթի կենտրոն, տեսա, որ Կոնիայի հայերը նույնպես այդ կերպ կայարան էին իջեցվել, ու բացի դրանից, Իզմիթից, Էսքիշեհիրից և Քարահիսարից եկող հազարավոր բնակիչներ բացօթյա և բամբակե լաթերից, վերմակից ու թաղիքից պատրաստված վրանի նմանվող ծածկոցների տակ և սիրտ մորմոքող չքավորության ու թշվառության մեջ սպասում են իրենց ապագային: Այլ վայրերից աքսորվածների համար անմիջականորեն որևէ բան չկարողացա անել: Միայն կոնիացիներին տուն վերադարձրեցի, իսկ մյուսներին սկսեցի օրավարձ տալ` գաղթականների համար նախատեսված հատկացումներից:

Փրկեցի բոլոր նրանց, ում կարողացա ամեն գնով պահել

Կոնիայում դրությունս, որում հայտնվել էի, նմանվում էր այն մարդու վիճակին, ով կանգնած էր գետափին` հասկանալով, որ չկա փրկության որևէ ելք: Գետից ջրի փոխարեն արյուն էր հոսում, և հազարավոր անմեղ երեխաներ ու ծերեր, թույլ կանայք, ուժեղ երիտասարդներ արյան այդ հոսանքի մեջ գնում էին դեպի անգոյություն: Փրկեցի բոլոր նրանց, ում կարողացա ամեն գնով պահել, իսկ մյուսները, կարծում եմ, հոսեցին-գնացին` այլևս երբեք չվերադառնալով:

Կոնիայում Դոդ (Դեյվիդ?) անվամբ մի միսիոներ բժիշկ կար: Թշվառության հետևանքով հիվանդացած հայերին էր բուժում և ոմանց տաք ապուր տալիս, երբ ուժը պատում էր: Քիչ ժամանակահատվածի ընթացքում այդ անձի և իմ միջև բարեկամությանը մոտ եղող մի մտերմություն առաջացավ: 1-2 անգամ հիվանդանոց գնացի և իրեն շնորհակալություն հայտնեցի` ցուցաբերած մարդկային վերաբերմունքի համար: Հետագայում` Կոնիայից հեռանալուց հետո, տեղեկացա, որ այս մարդասեր բժշկին էլ են իր երկիր աքսորել: Հայդարփաշայից ժամանող գնացքները ամեն օր հազարավոր հայեր էին բերում Կոնիայի կայարան: Եվ նրանց հետագա աքսորի վերաբերյալ Ստամբուլից պարբերաբար հրամաններ էին հաղորդվում: Եվ ես հայտնում էի, թե քանի դեռ վագոն չի տրվել, առաքումն անհնար կլինի: Այդ վիճակը շաբաթներով շարունակվեց, և այդ ժամանակահատվածի ընթացքում միայն 1-2 քարավան հայի հնարավոր եղավ Էրեղլի ուղարկել: Աքսորն արագացնելու համար զանազան միջոցներով ամեն օր ճնշումների էինք ենթարկվում` պաշտոնական և ոչ պաշտոնական շրջանակների կողմից: Գաղթականների և աշիրեթների ընդհանուր տնօրենը ճամփա էր ընկել այդ գործը կարգավորելու համար: Մեզ պատվիրել էին, որ նրա հաղորդագրությունը նախարարության հրամանի պես ընկալենք: Ես գաղափարս երբեք չեմ թաքցրել: Բոլորին Ստամբուլում և Կոնիայում ասել եմ, որ այդ նախաձեռնությունը երկրի համար վնասակար համարելուս պատճառով չեմ կարող մասնակցել դրան: Այն ժամանակ Կոնիայում գտնվող` վիլայեթի պատգամավորներին ևս հայտնել էի այդ մասին»:

Ո՞վ է Մեհմեդ Ջելալ բեյը

Մեհմեդ Ջելալ բեյը ծնվել է 1863 թ. Ստամբուլում, 1883-ին ավարտել է Քաղաքացիական պաշտոնյաների դպրոցը: Առևտրի և գյուղատնտեսության նախարարության կողմից ուսման է գործուղվել Գերմանիա: 1908-ին եղել է Քաղաքացիական պաշտոնյաների դպրոցի տնօրենը, 1910-ին` նշանակվել Էրզրումի նահանգապետ: 1911-ին էլ պաշտոն է ստացել Ներքին գործերի նախարարությունում: Նույն տարում դարձել է Էդիրնեի /Ադրիանապոլիս/ վալին: 1913-ին դարձել է Առևտրի և գյուղատնտեսության նախարարը, 1914-1919 թթ. եղել Հալեպի, Կոնիայի և Ադանայի նահանգապետը: Մեհմեդ Ջելալ բեյը 1923-ից հետո դարձել է Ստամբուլի ծխախոտի մոնոպոլիայի գլխավոր տնօրենը: Վախճանվել է 1926 թ., Ստամբուլում: Նրա թաղման արարողությանը մասնակցել է նաև հոծ թվով հայություն: Թաքսիմի հրապարակի մոտակայքում գտնվող նրա գերեզմանը քանդվել է` տվյալ շրջանում արված լայնամասշտաբ բարեկարգումների հետևանքով: Ջելալ բեյի գրության նշանակությունը պայմանավորված է նրանով, որ հայերին տեղահանելու դեպքին ականատես է եղել Հալեպում ու Կոնիայում ապրած լինելու պատճառով: Մեհմեդ Ջելալը տեղահանության ժամանակ հանդիպած ապօրինություններին դեմ հանդես գալու համար պաշտոնազրկված մի քանի կառավարիչներից մեկն է:

http://www.radikal.com.tr/turkiye/milletimi_lekeden_kurtarmak_istiyorum-1188746

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net