Թուր­քա­կան պե­տա­կան կա­ռույցների մո­տե­ցու­մը կրո­նափոխ հա­յե­րի խնդրին

Ռուբեն Մելքոնյան

Բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ

ԵՊՀ Արևելագիտության ֆակուլտետի փոխդեկան

Հոդվածը, որպես զեկուցում, ապրիլի 26-ին ներկայացվել է Արեւմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնում կայացած սեմինարին:

Ուսումնասիրելով թուրքական պետականության քաղաքականությունը և վերաբերմունքը հայերի իսլամացման գործընթացի և կրոնափոխ հայության նկատմամբ` տեսնում ենք, որ դրանում կա հստակ շարունակականության դրսևորում. և′ Օսմանյան կայսրությունում, և′ Թուրքիայի Հանարպետությունում շարունակվել է նույն քաղաքական գիծը: Ուստի հարկ է թուրքական այդ երկու պետություններում հայերի բռնի իսլամացման քաղաքականությունը դիտարկել նույն տրամաբանական հարթության և շղթայի համատեքստում:

Սկսած 1915 թվականի կեսերից` Օսմանայն կայսրության ներքին գործերի նախարար Թալեաթը տարբեր նահանգներ հրամաններ է ուղարկում, որոնք որոշակի պայմաններով արտոնում են հայերին (հիմնականում կանանց և երեխաներին) ընդունել իսլամ և զերծ մնալ աքսորից: Սակայն կարճ ժամանակ անց, անվտանգության նկատառումներից ելնելով, Թալեաթն արգելում և կոշտ սահմանափակումներ է մտցնում հայերի կրոնափոխության հարցում: Ընդհանրապես Թալեաթի հրամանները պարզորոշ ցույց են տալիս, թե ինչ մանրակրկիտությամբ է նա հետևել հայերի կրոնափոխության գործընթացին և փորձել վերահսկել յուրաքանչյուր զարգացում: Երբ ուսումնասիրում ենք 1915թ. մի քանի ամիսների ընթացքում հայերի կրոնափոխության վերաբերյալ Թալեաթի

 հրամանները, տեսնում ենք, որ դրանցում կան ակնհայտ հակասություններ: Օս­ման­յան պե­տութ­յու­նը փոր­ձել է գտնել իր հա­մար ա­ռա­վել վստա­հե­լի տար­բե­րակ` հա­յե­րի կրո­նա­փո­խութ­յան պա­հանջ­նե­րի հետ կապ­ված, և Թա­լեա­թի հրա­ման­նե­րը, ո­րոնք վե­րա­բե­րում են իս­լա­մաց­մա­նը, ցույց են տա­լիս, որ իշ­խա­նութ­յուն­նե­րը ե­ղել են ճա­նա­պար­հի փնտրտու­քի մեջ[1]: Այդ գործընթացի մի մաս պետք է համարել նաև այն, որ ըստ օսմանյան արխիվային փաստաթղթերի` կառավարությունը, ի դեմս ներքին գործերի նախարարության, հաշվի առնելով անցյալի փորձը, երբ հայերը փոխել են կրոնը, այնուհետև կրկին վերադարձել քրիստոնեության, որոշակի ժամանակահատվածում նախ` արգելել է կրոնափոխությունը, իսկ հետո` հրահանգել աքսորել նաև իսլամացված հայերին[2]: Թուրքական պատմագրությունը տարածում է նաև այն կեղծ թեզը, թե իբր, իսլամ ընդունելու համար դիմած հայերի խնդրանքը բավարարվել է, և նրանք խուսափել են աքսորից ու կոտորածից: Սակայն փաստերն ապացուցում են, որ իրականում այդպես չէր, և հաճախ կրոնը փոխելու վերաբերյալ հայերի դիմումները մերժվել են[3]:

Փաստաթղթերն ապացուցում են նաև, որ երբեմն Թալեաթն անձամբ կարգադրություններ է ուղարկել տարբեր նահանգներ` հրամայելով տարբերություն չդնել քրիստոնյա և իսլամացված հայերի միջև և

 «նույն ձևով վարվել նաև նրանց հետ»[4]: Փաստորեն այս դեպքում մուսուլմանների կողմից սպանվում էին իրենց կրոնակից դարձած հայերը, որոնք պաշտոնապես արդեն մուսուլմաններ էին: «Կրոնակից» հայերին կոտորելը հետագայում, օրինակ, Բողազլըյանի գավառապետ Քեմալ բեյը բացատրել է նրանով, որ ինքն առաջնորդվել է ոչ թե «կրոնական», այլ «քաղաքական օրենքով»[5]:

Թալեաթի վերոնշյալ հրամանը վերաբերել է ոչ միայն դեռևս չաքսորված հայերին, այլև նրանց, ովքեր տարագրվել էին, երբեմն էլ արդեն հասել էին արաբական վիլայեթներ: Օրինակ` 1915թ. դեկտեմբերի 17-ին Թալեաթը, ի պատասխան Հալեպի նահանգապետի հարցին, թե տարագիր հայերը ցանկանում են իսլամ ընդունել, պատասխանում է. «Դէպի անապատ ընդհանուր առաքումներէ ազատելու մտքով իսլամութիւն ընդունող Հայերուն ըսեք որ անհրաժեշտ է որ իսլամանան իրենց աքսորավայր հասնելէն ետք՚[6]: Հայտնի էր, որ հայերն աքսորվում էին ոչ թե իրապես ինչ-որ տեղ հասնելու համար, այլ ճանապարհներին կոտորվելու նպատակով, և այս հրամանը Գրիկերը որակում է հետևյալ կերպ. «կը նշանակէ թէ անոնք իսլամ պիտի ըլլան մահէն ետք»[7]:

Կարևոր է նկատել, որ հայերի բռնի կրոնափոխության խնդիրն արտացոլված էր նաև երիտթուրքական Միություն և առաջադիմություն կուսակցության «Տասը պատվիրաններ» անունով հայտնի փաստաթղթի 5-րդ կետում, որը որոշակի հստակություն է մտցնում կրոնափոխության գործընթացում: Հրահանգում նշված է. «Հիսուն տարեկանից ցածր բոլոր տղամարդկանց, հոգևորականներին և մանկավարժներին ոչնչացրեք, կանանց և երեխաներին իսլամացրեք»[8]: Կարող ենք փաստել, որ Թալեաթի և ընդհանուր օսմանյան վերնախավի գործունեության մեջ հայերին

իսլամացնելու խնդրում որոշակի հստակություն է նկատվում 1916թ. մարտին, երբ հրահանգ է տարածվում, որ կրոնափոխ կարող են լինել միայն այն հայ կանայք, ովքեր ամուսնանում են մուսուլմանների հետ[9]: Որոշ ժամանակ անց իսլամացման ենթակա մեկ այլ խումբ էլ է հստակեցվում` հայ երեխաները: Այսպես` 1916թ. ապրիլի 30-ին Օսմանյան կայսրության ներքին գործերի նախարարությունը հայ երեխաների և կանանց վերաբերյալ ծածկագիր հրահանգ է ուղարկում որոշ նահանգապետարաններ ու գավառապետարաններ: Ստորև մեջբերում ենք օսմանյան արխիվում պահվող այդ հրահանգի որոշ կետեր.

«1. Այն ընտանիքները, որոնց տղամարդիկ աքսորվել են կամ գտնվում են զինծառայության մեջ, պետք է բաժանվեն այն գյուղերում և գյուղաքաղաքներում, որտեղ չկան օտարներ և հայեր։ 

2. Երիտասարդ և այրի կանայք պետք է ամուսնացվեն։

3.Մինչև տասներկու տարեկան երեխաները պետք է բաժանվեն մեր որբանոցներին։

4. Եթե որբանոցները չեն բավարարում, պետք է բաժանվեն

ապահովված մուսուլմաններին, որպեսզի նրանք դաստիարակվեն տեղական սովորույթներով»[10]:

Այսպիսով` կարող ենք ասել, որ օսմանյան պետական մեքենան իր համար որոշակիացնում է իսլամացման ենթակա

թիրախային խմբերը և արդեն սկսում է համակարգված քաղաքականություն վարել

այդ ուղղությամբ:

Աչքի է զարնում այն հանգամանքը, որ օսմանյան իշխանությունները շարունակ իրենց ուշադրության կենտրոնում են պահել

կրոնափոխ հայերի խնդիրը և, չնայած պատերազմական վիճակին, անընդհատ նահանգներից պահանջել են տեղեկատվություն նրանց բնակության վայրերի, թվաքանակի մասին: Օրինակ` 1916թ. օգոստոսի 24-ին կենտրոնական իշխանությունների հրամանով Օսմանյան կայսրության

 նախկին հայաբնակ վայրերում անցկացվում է մարդահամար, որի միակ նպատակը կրոնափոխված կամ հատուկ թույլտվությամբ չաքսորված հայերի

թվաքանակի ճշգրտումն էր[11]: Հրամանում առանձնահատուկ նշվում է ճշտել հատկապես կրոնափոխ հայուհիների

 թվաքանակը: Այս մարդահամարից կարճ ժամանակ անց` 1916թ. սեպտեմբերի 25-ին, բոլոր նահանգներ և գավառներ են ուղարկվում «շտապ» դասիչով ծածկագիր հեռագիր-հրահանգներ, որոնցով պահանջվում էր իրականացնել, առանց բացառության, բոլոր հայերի մարդահամար: Հատուկ նշվում էր, որ հաշվարկվեն բոլոր դավանանքների (առաքելական, կաթոլիկ, ավետարանական), ինչպես նաև իսլամ ընդունած հայերը[12]: Ավելի ուշ` 1917թ., կրկին կենտրոնական իշխանություններից հրաման է տարածվում նահանգներում

«մեկ առ մեկ» ճշտել և զեկուցել հայերի մասին մանրամասն տեղեկություններ` ընտանիքների անունները, բնակության թաղամասերը, տների համարները, աքսորի չենթարկվելու պատճառները և այլն[13]: 1918թ. գարնանը օսմանյան իշխանությունները հրաման են ուղարկում նահանգներ` կատարել միայն կրոնափոխ հայերի մարդահամար, բացի այդ` ներկայացնել նրանց անունները, կրոնափոխության պատճառները և իսլամ ընդունելուց հետո նրանց պահվածքը[14]:

Թուրքական պաշտոնական թեզին հակառակ տեսակետներ ունեցող թուրք պատմաբան

 Թաներ Աքչամը, խոսելով հայերի բռնի իսլամացման մասին, կարծիք է հայտնել, որ օսմանյան ղեկավարները պահանջել են այդ տարիներին տարբեր

պատասխանատուներից հատուկ նշումներով առանձնացնել կրոնափոխ հայերին` հետագայում ևս հասկանալի լինելու համար[15]։

Ավելորդ չէ նկատել նաև մեկ այլ մանրամասն ևս. կրոնափոխված հայերի վերաբերյալ ներքին գործերի նախարարությունը տարածել էր

 մի հրաման, համաձայն որի` նրանք պետք է փոխեին իրենց բնակավայրերը և տեղափոխվեին մուսուլմանական գյուղեր, որտեղ նրանց թվաքանակը պետք է լիներ ընդհանուր բնակչության առավելագունը հինգ

 տոկոսը[16]: Այս հրամանի նպատակն ու տրամաբանությունն այն էր, որ կրոնափոխվելուց հետո հայերը չունենային նվազագույն պայմաններ իրենց ազգային

ինքնությունը պահպանելու համար և ձուլվեին հոծ մուսուլման բնակչության մեջ: Ի դեպ` այս հրամանի մասին տվյալների ենք հանդիպում նաև հետագայում երիտթուրքերի դատավարության ժամանակ: Այսպես` պատասխանելով քննիչի հարցին, թե արդյո՞ք Յոզղաթի նահանգում և Բողազլըյան գավառում մնացին չտարագրված հայեր, ոճրագործ Քեմալ բեյը պատասխանում է. «Թէ Եոզղատի գաւառին եւ թէ Պողազլեանի գաւառակին մէջ չտեղահանուած Հայեր մնացին: Ասոնք իսլամ գիւղերու մէջ բաժանուեացան: Այրերու թիւը քիչ էր. մեծ մասը կիներ եւ մանուկներ էին: Ներքին գործերու նախարարութիւնը հրամաններ ղրկած էր կառավարիչներուն զանոնք բաժնելու իսլամ գիւղերու մէջ»[17]:

Թալեաթի խիստ զգուշությունը կրոնափոխ հայերի նկատմամբ բացատրվում էր նաև խոր անվստահությամբ, այսինքն` նրանց «իրական մուսուլման» լինելու հանգամանքը կասկածի տակ էր դրված ինչպես այդ ժամանակ, այնպես էլ հետո: Թալեաթի և թուրքական պետական մեքենայի մտահոգության պատճառների մասին հետաքրքիր դիտարկում է արել Հայոց ցեղասպանության տարիներին Օսմանյան կայսրությունում գտնված գերմանական բանակի սպա Վ.Հոֆմանը. «Այս ամէնից յետոյ եթէ մահմեդական հայերը ցայժմ իրենց մտածողութեամբ ու զգացողութեամբ հայ են մնացել (եւ վստահաբար ոչ միայն ներկայ իրենց սերունդներով), ապա որպէս այլակերպուած մահմեդականներ` աւելի վտանգաւոր են լինելու թուրք ժողովրդի համար հէնց իրենց նուազ բացայայտ լինելու պատճառով»[18]:

Հարկ է նշել նաև, որ աքսորված այն հայերը, որոնք մի կերպ փրկվել էին սպանդից և հասել արաբական նահանգներ, այնտեղ ևս որոշ ժամանակ անց ենթարկվել են բռնի կրոնափոխության:

Տարագրված հայերի բռնի իսլամացման մասին տվյալների ենք հանդիպում Սիրիայում և Լիբանանում հաստատված գաղթական հայերի տեսուչ Հասան Ամջայի հուշերում: Այսպես` նոր ստանձնելով իր պաշտոնը` նա տեղեկանում է իր նախորդներից գաղթական հայերի նկատմամբ կիրառվելիք քաղաքականության մասին. «Քիչ անց տեղակալը ժամանեց: Շնորհավորեց իմ նոր նշանակումը: Շարունակելով` պատմեց, որ տեղահանված այս բոլոր մարդիկ պետք է մահմեդականացվեն, իսկ մի տերտերի, որը բազմիցս մերժում էր դավանափոխ լինելու առաջարկները, սովամահ արեցին»[19]:

Արաբական նահանգներում գտնվող տարագիր հայերի բռնի իսլամացման խնդիրը նույնպես գտնվել է երիտթուրք պարագլուխների հսկողության և ուշադրության ներքո: Այս մասին ուշագրավ տվյալներ է փոխանցում թուրք գրող, ցեղասպանության տարիներին Ջեմալ փաշայի քարտուղար Ֆալիհ Ռըֆքը Աթայը: Նա պատմում է, որ ստեղծվել է բարձրաստիճան երիտթուրքերից կազմված հանձնաժողով, որը քննարկել է արաբական նահանգներ աքսորված հայերի խնդիրը. «Հայերին հող և տուն տալու պայմանով իսլամացնելու համար նույնիսկ մի հանձնաժողով էր կազմվել: Այդ հանձնաժողովը մեկ անգամ իմ սենյակում հավաքվեց»[20]:

Աքսորյալ հայերի կրոնափոխության իրական պատկերն է ներկայացնում հայ անվանի գրող, ցեղասպանությունից վերապրած Երվանդ Օտյանը: Նրա փոխանցած տվյալները ևս փաստում են, որ աքսորավայրերում հայերի կրոնափոխության գործընթացը ղեկավարում և կազմակերպում էին երիտթուրքական կուսակցության տեղի պատասխանատուները, իսկ հայերի նկատմամբ հարկադրման մեթոդը նույնն էր` իսլամ չընդունելու դեպքում կրկին տարագրություն դեպի արաբական անապատներ, այսինքն` դեպի մահ: Ըստ Երվանդ Օտյանի` այդ սպառնալիքն ազդեց տարագրյալ հայերի վրա. «Չորս–հինգ օր ետքը Համա գտնուող հինգ հազար տարագիր Հայերը այս ձեւով իսլամացան»[21]: Ի դեպ` այդ կրոնափոխվողների շարքում է եղել նաև Օտյանը:

Չափազանց ուշագրավ տեղեկություն ենք հանդիպում Կարեն Խանլարյանի գրքում, որտեղ նշվում է, որ արդեն 1919 թվականի վերջերին Օսմանյան կայսրության ներքին գործերի նախարարությունից

գաղտնի շրջաբերական է ուղարկվում գավառներ, որտեղ կարգադրվում է իսլամացնել այն բոլոր հայերին, որոնք չեն տեղահանվել կամ հետո վերադարձել են իրենց նախկին բնակավայրերը: Այդ պարագայում միայն նրանք կարող էին հետ ստանալ իրենց ունեցվածքը[22]: Սա ևս մեկ անառարկելի ապացույց է, որ բռնի իսլամացումը շարունակել է մնալ Օսմանյան կայսրության պետական

 քաղաքականության կարևոր տարրերից մեկը` անկախ պետության վիճակից. անգամ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո ջախջախված օսմանյան

պետությունը, ծանրագույն պայմաններում գտնվելով հանդերձ, չի հրաժարվել իր նախորդներից ժառանգած քաղաքականությունից:

Բռնի իսլամացված հայերի թվաքանակի, նրանց շրջանում տեղի ունեցող գործընթացներին հետևելու խնդիրները եղել են նաև հանրապետական Թուրքիայի իշխանությունների ուշադրության կենտրոնում: Այս հա­մա­տեքս­տում ու­շադ­րութ­յան է ար­ժա­նի պատմակեղծարար Յուսուֆ Հա­լա­չօղ­լո­ւի հայտնի հայ­տա­րա­րութ­յան մի նրբե­րանգ. պատ­մա­կեղ­ծա­րա­րը հայ­տա­րա­րել էր, որ ու­նի հայ հա­վա­տա­փոխ­նե­րի ցու­ցակ­նե­րը, ո­րոնք պատ­րաստ­վել են բծախնդ­րութ­յամբ, ա­վե­լին` «պե­տութ­յու­նը, տուն առ տուն շրջե­լով, ար­ձա­նագ­րել է այս մարդ­կանց»[23]։ Խնդիրն ա­վե­լի հե­տաքր­քիր են­թա­տեքստ է ձեռք բե­րում նաև այն պատ­ճա­ռով, որ Հա­լա­չօղ­լուն խու­սա­փում է նշել կոնկ­րետ աղբ­յու­րը: Բնա­կա­նա­բար հարց է ծա­գում. ե­թե այդ մարդ­կանց գրան­ցել է պե­տութ­յու­նը, ա­պա դա պետք է ար­ված լի­ներ պե­տա­կան օ­ղակ­նե­րի և դրանց հատ­կաց­ված գոր­ծա­ռույթ­նե­րի մի­ջո­ցով։ Իսկ մարդ­կանց գրան­ցե­լու ըն­դուն­ված տար­բե­րակ­նե­րից է մար­դա­հա­մա­րը։ Հայտ­նի է, որ Թուր­քիա­յում ա­ռա­ջին ան­գամ մար­դա­հա­մար անց­կաց­վել է 1927թ., դրա­նից հե­տո` սկսած 1935-ից, ո­րո­շում է ըն­դուն­վել մար­դա­հա­մար անց­կաց­նել հինգ տա­րին մեկ։ Սա­կայն թուր­քա­կան աղբ­յուր­նե­րում հան­դի­պում ենք տվյալ­նե­րի, ո­րոնք ա­պա­ցու­ցում են, որ, օ­րի­նակ, 1935թ. Թուր­քիա­յում անց­կաց­վել են նաև կրկնա­կի մար­դա­հա­մար­ներ։ Այս­պես` Թուր­քիա­յի Ազ­գա­յին մեծ ժո­ղո­վի ար­ձա­նագ­րութ­յուն­նե­րի մատ­յա­նում պահ­վող փաս­տե­րը վկա­յում են, որ 1934թ. մա­յի­սի 29-ին Թուր­քիա­յի մեջ­լիսն ըն­դու­նել է թիվ 2465 օ­րեն­քը, ո­րով նա­խա­տես­վում էր 1935թ. մար­դա­հա­մար անց­կաց­նել։ Սա­կայն ու­շագ­րավ է, որ մոտ մեկ ա­միս անց նույն մեջ­լիսն ըն­դու­նել է 2576 թվա­գիր օ­րեն­քը «գաղտ­նի բնակ­չութ­յան» մար­դա­հա­մա­րի մա­սին, որն ու­ժի մեջ է մտել նույն թվա­կա­նի հու­նի­սի 15-ին[24]։ Այս­պի­սով` անց­կաց­վել է եր­կու տե­սա­կի մար­դա­հա­մար, և «գաղտ­նի բնակ­չութ­յան» մար­դա­հա­մարն ա­վարտ­վել է 1935թ. հու­լի­սին, իսկ «հա­մընդ­հա­նուր»-ն­ անց­կաց­վել է նույն թվա­կա­նի հոկ­տեմ­բե­րին։ Վե­րոնշ­յալ օ­րեն­քը բաղ­կա­ցած է ե­ղել 12 հոդ­վա­ծից, ո­րոն­ցից ա­ռա­ջի­նը պա­հան­ջում էր, որ բո­լո­րը 1,5 ամս­վա ըն­թաց­քում տե­ղե­կաց­նեն ի­րենց տա­նը կամ են­թա­կա­յութ­յան տակ գտնվող գաղտ­նի բնակ­չութ­յան մա­սին, չոր­րորդ հոդ­վա­ծը 1-10 լի­րա պա­տիժ էր սահ­մա­նում ճիշտ տե­ղե­կութ­յուն չտվող­նե­րի հա­մար։ Բնա­կա­նա­բար «գաղտ­նի բնակ­չութ­յան» մար­դա­հա­մար անց­կաց­նե­լու պաշ­տո­նա­կան պատ­ճա­ռա­բա­նութ­յու­նը բա­վա­կան տրա­մա­բա­նա­կան էր, և չենք էլ բա­ցա­ռում, որ այդ մար­դա­հա­մար­նե­րը, ի­րոք, ու­նե­ցել են նաև զուտ բնակ­չութ­յան ի­րա­կան թվա­քա­նա­կը ո­րո­շա­կիաց­նե­լու նպա­տակ։ Սա­կայն  միամ­տութ­յուն կլի­նի կար­ծել, թե «գաղտ­նի բնակ­չութ­յան» մար­դա­հա­մա­րի ըն­թաց­քում լրա­ցու­ցիչ չի ճշգրտվել մու­սուլ­ման­նե­րի մոտ ա­պաս­տա­նած կամ հե­տա­գա­յում իս­լամ ըն­դու­նած հա­յե­րի թվա­քա­նա­կը։ Պե­տութ­յան կող­մից ման­րա­մասն փաս­տեր հա­վա­քե­լը, հատ­կա­պես Դեր­սիմ նա­հան­գում ապ­րող կրո­նա­փոխ հա­յե­րի մա­սին, մեր կար­ծի­քով` ու­նե­ցել է կոնկ­րետ նպա­տակ։ Ան­վի­ճե­լի է, որ Թուր­քիա­յում հա­յե­րը, լի­նեն բա­ցա­հայտ, ծպտյալ, թե իս­լա­մաց­ված, միշտ գտնվում են պե­տութ­յան լուրջ հսկո­ղութ­յան ներ­քո և ըն­կալ­վում որ­պես պո­տեն­ցիալ վտանգ:

Կարևոր է նկատել, որ արդեն հանրապետական Թուրքիայում հայերի բռնի իսլամացմանը ուղղված պետական քաղաքականությունը շարունակվեց. ճիշտ է` ավելի նվազ ինտենսիվությամբ, քանի որ պահպանվել էին քրիստոնյա հայության ընդամենը փոքր բեկորներ, որոնք էլ հենց դարձան թիրախ: Այդ քաղաքականության մասին առանձին դրվագներ երբեմն սպրդել են մամուլի էջերում, սակայն մենք կցանկանայինք, առավելապես կոնկրետացնելով աշխարհագրությունը, ներկայացնել Սասունում անցյալ դարի կեսերին հայերի բեկորների հանդեպ կիրառված իսլամացման քաղաքականության որոշ տարրեր: Ավելորդ չենք համարում նշել, որ այդ մասին փաստերը մենք անձամբ ենք գրի առել հենց տեղում իրականացրած դաշտային-հետազոտական աշխատանքների և մարդկանց հետ զրույցների արդյունքում: Փաստերը ցույց են տալիս, որ հատկապես արևելյան շրջաններում, այն է` պատմական Հայաստանի տարածքում, մնացած հայերի նկատմամբ արդեն հանրապետական Թուրքիայի ղեկավարությունը իրականացնում էր պետական քաղաքականություն, որը շատ հաճախ չէր տարբերվում Օսմանյան կայսրության տարիներին իրականացրածից և իր մեջ պարունակում էր տեղահանության, աքսորի, բռնի իսլամացման դերսևորումներ: Այս քաղաքականությունը գործել է համալիր, և դրա բաղկացուցիչ մասերից է եղել նաև պատմական Հայաստանի տարածքում մնացած հայերի բռնի իսլամացումը, սակայն այս ուղղությամբ գործադրվել են տարաբնույթ միջոցներ:

Խոսելով Սասունի վերապրած հայերի մասին` նշենք, որ տարբեր աղբյուրներում հանդիպում են կցկտուր տվյալներ, որոնք վկայում են, որ Սասունում կան Հայոց ցեղասպանության ժամանակ բռնի իսլամացված հայեր, որոնց մի մասը ծպտյալ քրիստոնյաներ են։ Սակայն կան նաև փաստեր, որոնք վկայում են, որ Սասունում պահպանվել են բացահայտ քրիստոնեադավան հայեր ևս, ու տարբեր են եղել նրանց փրկության ուղիները։ Հայտնի է, որ Հայոց ցեղասպանությանը զուգորդել է նաև հայկական մշակութային հուշարձանների ոչնչացումը (մշակութային եղեռն), և 1915-ից հետո պատմական Հայաստանի տարածքի կիսավեր կամ ամբողջովին ոչնչացված եկեղեցիներում ու վանքերում անհնար է եղել հայ հոգևորականների ներկայությունը։ Այս պայմաններում Սասունի վերապրած քրիստոնյա հայերը կրոնական ծեսերի կատարման հարցում բախվել են լուրջ խոչընդոտների։ Սակայն հայ հոգևորականի բացակայության պարագայում անգամ սասունցիների շրջանում մինչև մեր օրերն են հասել քրիստոնեության մի շարք տարրեր, որոնք տարատեսակ դժվարություններով նրանք կարողացել են փոխանցել սերունդներին։ Դրա ամենացայտուն վկայությունն է ամեն տարի հուլիսին դեպի  Մարութա սարի Սուրբ Աստվածածին վանքի ավերակները կազմակերպվող ուխտագնացությունը, մոմավառությունը, մատաղի արարողությունը և այլն։ Իհարկե, միամտություն կլինի կարծել, թե ցեղասպանությանը հաջորդած տարիներին քրիստոնեությունը պահպանած սասունցիներին հայ հոգևորականով չապահովելը միայն Հայոց պատրիարքության անտարբերությունից է բխում։ Հստակ է, որ պետական լուրջ հսկողությունը թույլ չի տվել հայ հոգևորականների այցը պատմական Հայաստանի տարածքներ, իսկ երբեմն պատահած գաղտնի այցերին միշտ հետևել են ճնշումներ, բռնարարքներ:

Ահա այսպիսի պայմաններում գոյատևած քրիստոնեադավան սասունցիների հանդեպ արդեն 1950-ականներին սկսվում է իսլամացման մի ալիք: 1950-ականների վերջին պետական տարբեր գերատեսչությունների կողմից հայերին կոչ-պահանջ է ներկայացվել ընդունել իսլամ, որը, սակայն, հակազդեցություն է առաջացրել սասունցիների մի մասի շրջանում, որոնք մերժել են պարտադրված կրոնափոխությունը: Սակայն ճնշումները շարունակվել են, ընդ որում` դրանցում ընդգրկվել են նաև ուժային կառույցները: Այս ամենի հետևանքով քրիստոնյա հայերի մի մասը, գոնե արտաքուստ, տեղի է տվել և ընդունել իսլամ: Բռնի մեթոդներին զուգահեռ` թուրքական պետությունը գործի է դրել նաև այլ մեթոդներ, և առանց հոգևորականի հայկական գյուղեր են սկսել հաճախ այցելել մուսուլման հոգևորականներ, շեյխեր, որոնք փորձել են համոզել տեղի բնակչությանը` կամովին ընդունել իսլամ, որպեսզի հնարավոր լինի կատարել իրենց արարողությունները` հարսանիք, կնունք, թաղում և այլն: Այս մեթոդը նույնպես արդյունքներ է տվել, քանի որ հովվապետից զրկված հայերը ստիպված են եղել դիմել այդ քայլին: Սակայն ուշագրավ է, որ, ըստ մեր զրուցակիցների, իրենց ազգակիցների կրոնափոխությունը միանշանակ չի ընդունվել շրջապատի հայերի կողմից, որոնք անթաքույց քննադատել են կրոնափոխներին, և երբեմն դա օգնել է իսլամացման դադարեցմանը կամ ծավալների նվազմանը: Ըստ տարբեր աղբյուրներում հայտնած տեղեկությունների` այդ վայրերում հայերի իսլամացման դեպքեր գրանցվել են նաև ավելի ուշ տարիներին, օրինակ` 1980-ականներին: Շարունակվող հալածանքները ստիպել են Սասունի վերապրած հայերի մի մասին տեղափոխվել Ստամբուլ, մի մասը ընդունել է թուրքական պետության և ստեղծված վիճակի պարտադրած կրոնը, իսկ նրանց մի մասն էլ վերածվել է ծպտյալ քրիստոնյաների։

Հայտ­նի է, որ 1980թ. սեպ­տեմ­բե­րի 12-ին Թուր­քիա­յում ի­րա­կա­նաց­վեց ռազ­մա­կան հե­ղաշր­ջում, և իշ­խա­նութ­յունն ան­ցավ բարձ­րաս­տի­ճան զին­վո­րա­կան­նե­րից կազմ­ված Ազ­գա­յին անվ­տան­գութ­յան խորհր­դի ձեռ­քը, ո­րը տե­ղե­րում նշա­նա­կեց Ար­տա­կարգ դրութ­յան հրա­մա­նա­տար­ներ, ո­րոնք օժտ­ված էին ան­սահ­մա­նա­փակ լիա­զո­րութ­յուն­նե­րով։ 1982թ. սեպ­տեմ­բե­րի 8-ին ար­տա­կարգ դրութ­յան հրա­մա­նա­տա­րութ­յու­նը անվ­տան­գութ­յան ծա­ռա­յութ­յու­նից պա­հան­ջում է տա­րածք­նե­րում ստու­գել, թե արդ­յոք հա­յեր կամ հայ­կա­կան ծագ­մամբ մար­դիկ կա՞ն, և ե­թե կան, ա­պա գրան­ցել նրանց ու վերց­նել հսկո­ղութ­յան տակ։ Թուր­քա­կան «Ռա­դի­կալ» թեր­թը հրա­պա­րա­կել է նաև Թուր­քիա­յի անվ­տան­գութ­յան ծա­ռա­յութ­յան նախ­կին մի աշ­խա­տակ­ցի խոս­տո­վա­նութ­յու­նը, որ­տեղ մաս­նա­վո­րա­պես աս­վում է. «Ար­տա­կարգ դրութ­յան հրա­մա­նա­տա­րութ­յու­նից մեզ գրա­վոր հրա­ման ե­կավ։ Մենք ու­սում­նա­սի­րե­ցինք մեր պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան տակ ե­ղած շրջա­նը, հարց­րինք, թե արդ­յոք այն­տեղ կան հայ­կա­կան ծա­գում ու­նե­ցող քա­ղա­քա­ցի­ներ։ Ար­տա­կարգ դրութ­յան ժա­մա­նա­կաշր­ջանն էր, բո­լո­րը վա­խե­նում էին, և քա­նի որ հա­յե­րը հա­մար­վում էին «ան­ջա­տո­ղա­կան», ուս­տի, ե­թե կա­յին, ոչ ոք չէր հա­մար­ձակ­վում թաքց­նել»[25]։ Հարկ ենք հա­մա­րում ա­վե­լաց­նել նաև, որ նմա­նա­տիպ կար­գադ­րութ­յուն­նե­րը հան­րա­պե­տա­կան Թուր­քիա­յի պատ­մութ­յան մեջ ե­զա­կի չեն և հան­դի­պում են տար­բեր ժա­մա­նա­կաշր­ջան­նե­րում։

Խոսելով Թուրքիայի քաղաքականության արդի միտումների մասին` նշենք, որ վերջին շրջանում թուրքական իշխանությունների` հատկապես երկրի արևելյան, առավել քրդաբնակ շրջաններում վարած էթնոքաղաքականության մեջ նկատվում են նոր, հետաքրքիր և միևնույն ժամանակ վտանգավոր տարրեր: Այսպես` քրդական պահանջատիրության կարևոր կռվաններից է համարվում այն, որ Թուրքիայի արևելյան որոշ շրջաններում նրանք կազմում են բացարձակ մեծամասնություն և, ըստ էության, այդ շրջանները միատարր, այն է` քրդական են: Իհարկե այս վիճակը ստեղծվել է օսմանյան իշխանությունների վարած ցեղասպանական քաղաքականության հետևանքով, երբ այդ տարածքի բնիկները` հայերը, բնաջնջվեցին կամ ուծացվեցին: Ներկայում, սակայն, թուրքական իշխանությունները փորձում են կասկածի տակ դնել այդ տարածքների «միատարր քրդական» լինելը և այդ նպատակին հասնելու համար ձգտում են օգտագործել բռնի իսլամացված հայերի հանգամանքը: Արդեն որոշ ժամանակ է, ինչ թուրքական մամուլում թուրք պաշտոնական պատմաբանների կողմից շրջանառվում է այն միտքը, թե Թուրքիայի արևելյան շրջաններում կան բազմաթիվ կրոնափոխ հայեր: Հաճախ բացասական միտումով արված հայտարարությունների որոշ մասը համապատասխանում են իրականությանը, սակայն այս փաստը թուրքական որոշակի կառույցներին հայտնի էր վաղուց, և նրանք ամեն կերպ ձգտել են վերահսկել և վերջնական ուծացման հասցնել հայության այդ բեկորներին: Չհասնելով լիակատար հաջողության այս հարցում` թուրքական իշխանությունները ներկայում փորձում են այդ իրողությունից օգուտներ քաղել: Մասնավորապես այս նույն համատեքստում է կարելի տեղավորել այն երևույթը, որ թուրքական իշխանությունների առնվազն լուռ համաձայնության պայմաններում տեղի են ունենում պատմական Հայաստանի տարբեր վայրերում բնակվող բռնի կրոնափոխ հայության ինքնակազմակերպման, ակտիվացման փորձեր (օրինակ` Դերսիմի պարագայում): Սա մեզ համար իրականում ուրախալի զարգացում է, սակայն հարկ է դիտարկել նաև այս խնդրի մյուս բաղադրիչները: Ակտիվացնելով պատմական Հայաստանում գոյատևած հայության բեկորների թեման` թուրքական իշխանությունները փորձում են դա ևս ծառայեցնել այն նպատակին, որ այդ շրջանները «միատարր քրդական» չեն, և կան նաև այլ էթնիկ խմբեր: Կարծում եմ, որ այս նույն հարցի համատեքստում որոշակի տեղ կարող են ունենալ նաև հայկական եկեղեցիների վերանորոգման փորձերը: Այս ամենով կարող է նաև լարում մտցվել քրդերի և կրոնափոխ հայերի հարաբերություններում և հանգեցնել անկանխատեսելի հետևանքների, քանի որ քրդերը, միգուցե, սկսեն նրանց դիտել իբրև մրցակիցների: Այս պահին, սակայն, պետք է նկատել, որ հայկական ներկայության վերազարթոնքի աննշան փորձերը դրական են գնահատվում և երբեմն նաև քաջալերվում են քրդական միջավայրում ևս, սակայն հարկ է նաև հաշվի առնել հավանական վտանգավոր զարգացումները:

Այսպիսով` կարող ենք ասել, որ հայերի բռնի իսլամացումը, կրոնափոխ հայերի նկատմամբ իրականացված մեթոդները եղել են թուրքական պետության մշակված և տարբեր տարիներին գործադրված քաղաքականության անկյունաքարային կետերից, որի համար խոչընդոտ չեն եղել ո′չ պետության արտաքին և ներքին վիճակը, ո′չ էլ անգամ պետական կառավարման ձևի փոփոխությունը` կայսրությունից հանրապետություն անցումը: Այսօր էլ էթնիկական ուղղվածությունը շարունակում է կարևոր տեղ զբաղեցնել թուրքական ներքին քաղաքականության մեջ, և նկատվող նոր միտումները երբեմն արտաքուստ թողնում են դրական տպավորություն, բայց միևնույն ժամանակ չպետք է բացառել դրանցում առկա որոգայթներն ու վտանգները: