Որոշ եզրահանգումներ երիտթուրքերի 1919-1921թթ. և 1926թ. դատավարությունների վերաբերյալ

Մելինե Անումյան

Պատմական գիտությունների թեկնածու

• Մուդրոսի զինադադարի կնքմանը (1918թ. հոկտեմբերի 30) հաջորդած ամիսներին Օսմանյան կայսրության հասարակության շրջանում նկատելի էր Առաջին աշխարհամարտում քրիստոնյաների դեմ իրականացված կոտորածների մեջ իթթիհադականներին մեղադրելու և նրանցից զատվելու միտում: Այս ժամանակաշրջանում օսմանյան մամուլում խիստ մեղադրանքներ են հնչեցվել երիտթուրքերի դեմ: Հատկապես սուր քննադատության է ենթարկվել հայերի նկատմամբ նրանց վարած քաղաքականությունը: Հայերի տեղահանության և կոտորածների խնդիրն ընդգրկվել է նաև տվյալ ժամանակաշրջանի օսմանյան խորհրդարանի օրակարգ, և վերջինս 1918 թ. հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին դարձել է թեժ վիճաբանությունների թատերաբեմ: Օսմանյան խորհրդարանում կայացած քննարկումների արդյունքում փաստվել է պատերազմի ժամանակ երիտթուրքական կուսակցության և կառավարության կատարած չարաշահումների և ոճրագործությունների իրողությունը: Դրանք քննելու նպատակով օսմանյան խորհրդարանում ստեղծվել է Հինգերորդ հանձախումբը, որը ի թիվս այլ մեղադրանքների` երիտթուրքական կուսակցությանը մեղադրել է նաև պատերազմի տարիներին հայ բնակչության անհիմն տեղահանության, զանգվածային ոչնչացման և այդ բնաջնջումն իրականացնելու համար Հատուկ կազմակերպություն անվամբ անօրինական կառույց ստեղծելու մեջ:
• Հայոց ցեղասպանության պատասխանատուների հետաքննությունը Օսմանյան կայսրությունում գրեթե միաժամանակ կատարվել է երեք տարբեր հետաքննիչ հանձնաժողովների կողմից: Օսմանյան խորհրդարանի Հինգերորդ հանձնախումբը հարցաքննված նախարարների մեկնաբանություններին և խոստովանություններին հավելել է նաև բազմաթիվ փաստաթղթեր, որոնց մեջ եղել են կոտորածներին վերաբերող խիստ գաղտնի հրահանգներ: Այս վավերագրերը հետագայում հանձնվել են Ռազմական ատյանների դատախազներին: Հայոց ցեղասպանության պատասխանատուներին գտնելու ուղղությամբ կարևոր հետաքննություն է կատարել նաև Հանցագործությունների հետաքննիչ հանձնաժողովը, որը հայտնի է Մազհարի հանձնաժողով անունով: Վերջինս երկու ամսվա ընթացքում ձեռք է բերել հայերի կոտորածների վերաբերյալ բազմաթիվ ապացույցներ, այդ թվում` ծածկագիր հեռագրեր, պաշտոնական գրություններ, հրահանգներ ու հրամաններ, ինչպես նաև` ականատեսների վկայություններ, որոնք ևս 1919թ. հունվարին հանձնվել են Ստամբուլի ռազմական ատյանին: Սակայն Առաջին ռազմական ատյանը, վերոհիշյալ հետաքննող հանձնաժողովների կողմից ձեռք բերված նյութերը թերի համարելով, հիմնել է նաև իր 5 հետաքննիչ հանձնաժողովները, որոնք ևս ձեռք են բերել մի շարք հավելյալ տեղեկություններ, որ հանձնվել են ռազմական դատարանների դատախազներին:
• 1919 թ. Միություն և առաջադիմություն կուսակցության և կառավարության անդամների դատավարության ժամանակ Օսմանյան կայսրության իշխանությունները ձգտել են հայերի զանգվածային կոտորածները կազմակերպելու մեջ մեղավոր ճանաչել միայն Իթթիհաթ վե թերաքքի կուսակցությանն ու նրա ղեկավարած կառավարությանը և ոչ թե կոտորածների բոլոր պատասխանատուներին, իսկ իրենք` երիտթուրքերը և նրանց կողմնակիցները, ընդհակառակը՝ ամեն կերպ փորձել են չվարկաբեկել կուսակցության անունը` ձգտելով մեղքը բարդել միայն առանձին անհատների և ոչ թե կազմակերպության վրա:
• 1919 թ. Միություն և առաջադիմություն կուսակցության և կառավարության անդամների գործի ամբաստանագրում արձանագրվել է, որ երիտթուրքական կուսակցությունն ու կառավարությունը բացահայտ հրաման էին արձակել հայերի կոտորածների վերաբերյալ: Մեղադրական ակտում ընդգծվել է, որ իթթիհադականներն օգտվել են Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընձեռած հնարավորությունից` իրենց գաղտնի ծրագրերը (իմա` Հայոց ցեղասպանությունը) իրականացնելու համար: Ամբաստանագրում հերքվել է նաև Մեծ Եղեռնի հեղինակների և այս փաստը ժխտող թուրք պատմաբանների այն «փաստարկը», թե տեղահանությունն իրականացվել էր որպես ռազմական միջոցառում:
• Որոշ քաղաքական իրադարձությունների և հաշվարկների ազդեցության տակ Մեծ Բրիտանիան որոշել է մի շարք թուրք պատերազմական հանցագործների, այդ թվում` հայերի տեղահանության և կոտորածների մեջ մեղադրվող կալանավորների տեղափոխել ավելի ապահով մի վայր` Մալթա կղզի: Թեև Մեծ Բրիտանիան սկզբում, իրոք, մտադրված է եղել դատապարտել Մալթա աքսորված պատերազմական հանցագործներին, այդ թվում նաև` Հայոց ցեղասպանության պատասխանատուներին, սակայն հետագայում նրա վճռականությունը հետզհետե թուլացել է, և Անգլիան Հայոց ցեղասպանությունն իրականացրած ոճրագործներին ի վերջո փոխանակել է անգլիացի ռազմագերիների հետ: Մալթա աքսորյալները վերադարձել են Թուրքիա, մասնակցել ազգայնական պայքարին և հանրապետության հռչակումից հետո զբաղեցրել կարևոր քաղաքական պաշտոններ: Այսպիսով` Հայոց ցեղասպանության պատասխանատուները դարձել են Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիր կադրերը:
• Հայերի տեղահանության ու կոտորածների մեղադրանքով իրականացված դատաքննությունների արդյունքում Ռազմական արտակարգ ատյանների դատական կազմերը մահվան դատավճիռներ կայացնելիս ավելի «շռայլ» են եղել փախուստի մեջ գտնվող դատապարտյալների հանդեպ: Նշյալ մեղադրանքով հարուցված` մեզ հայտնի 63 դատական գործերի արդյունքում կայացվել է ընդհանուր թվով 20 մահապատժի դատավճիռ: Հատկանշական է, որ այդ մահապատիժներից միայն 3-ն են ի կատար ածվել: Ներկա գտնվող ամբաստանյալների վերաբերյալ մահապատժի դատավճիռներ կայացնելուց խուսափելը պայմանավորված է եղել նաև դատավարությունների ձևական բնույթով, քանի որ սուլթանական կառավարությանը հայերի տեղահանության ու կոտորածների պատասխանատուներին դատելուն է մղել առավելապես ոչ թե արդարադատություն գործադրելու ցանկությունը, այլ՝ պատերազմում հաղթանակած պետությունների վրա նման տպավորություն թողնելու ձգտումը: Ասվածը չի վերաբերում մյուս մեղադրանքներին, քանի որ Առաջին աշխարհամարտի մեջ երկրի ներքաշման և պատերազմի ժամանակ, հատկապես սննդի հարցում, կատարված չարաշահումների մեղադրանքները կրկնվել են նաև 1926 թ. կայացած երիտթուրքերի դատական գործերում:
• Թեև 1919-1921 թթ. հայերի կոտորածների հետաքննությունը շրջան առ շրջան իրականացնելը գործնական տեսանկյունից ավելի նպատակահարմար է եղել, սակայն, ըստ էության, տեսականորեն դրանք կարող էին ամփոփվել նաև մեկ դատական գործի շրջանակներում և ավարտվել մեկ ընդհանուր դատավճռով, քանի որ  խնդրո առարկան միևնույն ոճրագործությունն էր: Սակայն հայերի կոտորածների կազմակերպիչների դատաքննությունները շրջան առ շրջան իրականացնելը Ռազմական արտակարգ ատյանին ժամանակ շահելու և դատավարությունները դաշնակից պետությունների առաջ շահարկելու հնարավորություն էր տալիս:
• 1919-1921 թթ. երիտթուրքերի դատավարություններն ուղղված են եղել միայն Միություն և առաջադիմություն կուսակցության վերնախավի դեմ, որի վրա է բարդվել թե՜ հայերի ոչնչացման և թե՜ Օսմանյան կայսրությունն Առաջին համաշխարհային պատերազմի մեջ ներքաշելու մեղքը: Ընդ որում` այդ ծրագիրը մշակվել էր հենց Իթթիհադի կողմից, որպեսզի անհաջողության դեպքում կուսակցությունը փրկվեր, և պատասխանատվություն կրեին միայն նրա ղեկավարները: Դա է հաստատում նաև այն փաստը, որ Թեջեդդյութ կուսակցության կազմավորման որոշման մեջ նշված էր, թե Իթթիհադի բարձրաստիճան պաշտոնյաները չէին կարող անդամագրվել տվյալ կուսակցությանը:
• 1919-1921 թթ. և 1926 թ. դատավարությունների միջև որոշ զուգահեռներ անցկացնելու դեպքում կարելի է արձանագրել, որ այս դատավարությունների համընկնող մեղադրանքներն են եղել երկրի ներքաշումը Առաջին աշխարհամարտի մեջ և պատերազմի ժամանակ, հատկապես սննդի հարցում, կատարված չարաշահումները: 1926 թ. հիշյալ մեղադրանքներին ավելացել են նաև երկիրը պատերազմի մեջ ներքաշած և արտերկիր ճողոպրած իթթիհադականների գործունեությունը արտասահմանյան երկրներում և հետագայում երիտթուրքերի կողմից Թուրքիայում կուսակցություն վերստեղծելու փորձերը` իշխանությունը խլելու նպատակով: Սակայն 1926 թ. դատավարության մեղադրանքների մեջ իսպառ բացակայել է քրիստոնյաների, հատկապես` հայերի տեղահանության և կոտորածների մեղադրանքը:
• 1919-1921 թթ. և 1926 թ. դատավարությունների միջև էական տարբերություն է նաև այն փաստը, որ 1919-1921 թթ. երիտթուրք մեղադրյալներին թույլ է տրվել դատապաշտպաններ վարձել և իրենց օգտին վկաներ ներկայացնել, իսկ 1926 թ. դատական գործընթացների ժամանակ` ոչ: Բացի այդ, 1919-1921 թթ. իթթիհադականների դատավարությունների ժամանակ մեղադրյալները մահվան դատավճիռը բողոքարկելու հնարավորություն են ունեցել, իսկ 1926 թ. զրկված են եղել նաև դրանից: Վերը բերված փաստերը սնանկ են դարձնում որոշ թուրք պատմաբանների այն տեսակետը, թե քանի որ 1919-1921 թթ. հայերի տեղահանության և կոտորածների դատաքննությունները կայացել են միջազգային ճնշման հետևանքով, դրանք օբյեկտիվ չեն եղել: Ընդհակառակը՝ ռազմական արտակարգ ատյաններում ամբաստանյալներին շնորհվել են իրենց պաշտպանելու բոլոր հնարավորությունները` ի տարբերություն 1926 թ. կայացած երիտթուրքերի դատավարությունների:
• Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամների հետ հաշվեհարդարի դատավարություն է դարձել ոչ թե 1919-1921 թթ. անզոր իթիլյաֆական կառավարության կողմից կազմակերպված երիտթուրքերի դատական գործընթացը, այլ փաստորեն նույն իթթիհադական կուսակցությունից կազմված քեմալական կառավարության` 1926 թ. իրականացրած Իզմիրի և Անկարայի դատավարությունները:
• 1919-1921 թթ. և 1926 թ. երիտթուրքերի դատավարությունները, Միություն և առաջադիմությանը` որպես կուսակցություն, հեռացնելով պատմության թատերաբեմից, բնավ նպատակ չունեին և չէին կարող քաղաքականությունից վերացնել ո՜չ իթթիհադական ավանդույթներն ու գործելաոճը, ո՜չ էլ մտայնությունը, քանի որ հանրապետական շրջանում գործող գրեթե բոլոր կուսակցությունները սերվել են նրանից և օգտագործում են նույն գաղափարները: Հանրապետության հռչակումից հետո, թուրքերից բացի, մյուս բոլոր ժողովուրդները օտարվել են, և պետությունը վարել է մեկ լեզու, մեկ կրոն, մեկ մշակույթ և մեկ ազգ ստեղծելու, մնացած բոլոր ժողովուրդներին թուրքացնելու քաղաքականություն:
• 1926 թ. երիտթուրքերի դատավարությունները, Թուրքիայում վերջ դնելով իթթիհադական խորքային պետությանը, հիմք դրեց մեկ այլ` քեմալական խորքային պետության ձևավորմանը` հաշվեհարդար տեսնելով հայերի վրեժխնդրությունից փախած Իթթիհադի մի շարք պարագլուխների հետ, սակայն քաղաքական կյանքում անփոփոխ թողնելով իթթիհադական գաղափարախոսությունը և պետական կառավարման մեջ որդեգրված գործելաոճը:

Akunq.net