Չորս ճակատագիր. պատմում են իսլամացված հայերը

 

Մուրադ Ուչաներ

Ումիթ Քուրթ

Հոդվածը, որպես զեկուցում, ներկայացվել է 2013 թ. նոյեմբերի 2-4-ը «Հրանտ Դինքի» անվան հիմնադրամի կողմից Ստամբուլում կազմակերպված գիտաժողովում, որը նվիրված էր իսլամացված հայերին: Այն կհրատարակվի գիտաժողովի նյութերի ժողովածուում:

«Բեսնիում 4-5 ձիավոր եկավ, դրանից հետո առավոտվա դեմ ինչ եղավ եղավ» (Մուստաֆա)

«Ես հետո իմացա, որ հայ եմ: Շատ ուշ իմացա, թե ինչ է հույնն ու հայը» (Մեհմեդ Ալի)

«Ես` գյավուր, դու` մուսուլման, քեզ համար ավելի դժվար է, որովհետև քո անունը դյոնմե է» (Ալի)

1915 թ. Ադըյամանում ապրում էր 700 հայ և 100 ասորի ընտանիք: Այստեղի արհեստավորներն էին: Թուրքերը, ասորիները, հայերն ու ալևիները միասին էին ապրում: Թուրքերն այս շրջան հետո են եկել: 1600 տարվա պատմություն ունեցող այստեղի գերեզմանոցը վկայում է այդ մասին: Այս գերեզմանոցում ամփոփված են ոչ միայն հայեր, այլև` ասորիներ: Իրենց ուրախությունն ու տխրությունը միասին կիսած Ադյամանի հայերի և ասորիների պես ժողովուրդ աշխարհում չկա: Պատկերացրեք` միասին են ապրել և ամփոփվել հողում: ոչ վաղ անցյալում ապրած համատեղ ցավն անկասկած ավելի է ամրապնդել այս մտերմությունը: Ադըյամանի ասորիներն ու հայերը ամուսնանում էին իրար հետ, երկու կողմն էլ հայերեն էր խոսում, բազմաթիվ ասորիներ հայկական անուն ունեին:

Պատմությունը, որը պատմելու ենք, տեղի է ունեցել այն ժամանակ Ադըյաման սանջակի կազմում եղած Բեսնի կազայում, որը ներկայում Ադըյաման վիլայեթի արևմտյան հատվածում է: Հյուսիսում Գյոլբասը գավառն է, հարավում՝ Թութ, Արաբան, Հալֆեթի գավառներ են: Տեղացի ժողովուրդը Բեսնին արտասանում է Բեթեսնա, որը ասորերեն ծագում ունի և նշանակում է գեղատեսիլ վայր: 

Հայոց պատրիարքարանի ներկայացրած թվերի համաձայն՝ մինչ 1915 թ. Բեսնին բաժանված է եղել 8 կենտրոի, որտեղ ցրված բնակվել է 4 550 հայ: Այդ կենտրոններն են՝ Քեսուն, Սուրֆազ, Շամբոյադ, Թութ, Փելվերե, Ռաբան, Ավասե և Հոչգաշի: 1915 թ. կազայում բնակվող հայերը, թողնելով իրենց մոտ 400 հարյուր տունը, 128 կրպակը, բռնի տեղահանության ենթարկվեցին: Կազայում հայերին պատկանող 3 եկեղեցի և վանք կար: Բեսնիում կար 4 դպրոց, որտեղ սովորում էր 320 աշակերտ:

1915 թ. ցեղասպանությունից փրկվածները, շրջակա գյուղերում բնակվող ալևիների տներում թանաքնվելով, կարողացել են ողջ մնալ: Մեծ տառապանքներ են կրել: Մի մասին ծնողներն են հանձնել ալևիներին, որպեսզի պաշտպանեն: Սակայն հետագայում իրենց ավանդը հետ վերցնելու համար չեն վերադարձել. չեն կարողացել վերադառնալ: Որոշ ժամանակ անց նրանց մի մասը շրջակա գյուղերից վերադարձել է Ադըյամանի կենտրոն:

Այստեղ բազմաթիվ գյուղեր կան՝ Քահթա, Ուլբիս, Քաֆարդի, Գերգեր, Վենք, Հասփիյաս և այլն: Այս գյուղերում բնակվող բազմաթիվ «մուսուլմաններ» Ադըյամանի եկեղեցի էին գնում: Նրանց մեջ էր, օրինակ, Ալին, Մեհմեդը, Մուստաֆան, Օսմանը և դեռ շատ ու շատ մարդիկ: Այս մարդիկ գնում էին եկեղեցի և քահանային պատմում իրենց ցավալի հիշողությունները: Նրանք բոլորը, ըստ էության, հայ էին: Բոլորը քրիստոնյա էին: Այո՛, ցերեկը մուսուլման, իսկ գիշերը քրիստոնյա էին:

1915 թ. հուլիսի 28-ին մոտ 1800 կնոջից, երեխաներից և շատ քիչ թվով տղամարդկանցից կազմված Բեսենի ժողովուրդը Ադյամանի և Բեսենի համար կայացված որոշմամբ աքսորվեց. իբր տեղահանվելու էր Ուրֆա (Եդեսիա-Ակունքի խմբ.): Եփրատ թափվող Գյոքսու գետում բոլորին սպանեցին և գետը նետեցին: Վերջին օրերին Եփրատի մեջ մոտ 170 դիակ է երևացել, մնացած օրերին՝ 50-60: Գետի ափին մնացած դիակները հոշոտել են շները, իսկ գետի կենտրոնի ավազի կղզյակների վրա մնացած դիակները՝ անգղները: Նորերի մեջ հատկապես կանանց և երեխաների դիակներ էին երևում:

Մենք այսօր փորձելու ենք ներկայացնել 1915 թ. ցեղասպանությունից հետո 35-36 երեխայի պատմությունը, թե ինչպես որբացան: Պատմելու ենք բանավոր պատմության հիման վրա: Մեր զեկույցը բաղկացած է չորս հոգու հետ կատարած հարցազրույցից: Այս չորս հոգին էլ բեսնիցի և Բեսնիում որբացած երեխաների թոռներն են: Այսինքն՝ խոսելու ենք իսլամացած երրորդ սերնդի հայերի մասին:

Այս անձինք հիմա 50-60 տարեկան են: Իրենց պապերից և հայրերից մնացած արհեստով՝ պղնձագործ, կաշեգործ, ոսկերիչ և թանկարժեք քարերի մշակմամբ են զբաղվում: Մեր հանդիպած մարդկանիցի չորսը բնակվում ենն Գազիանթեփում, իսկ մյուսները քրիստոնեություն են ընդունել, մկրտվել և բնակվում են Բեսնիում: Այս մարդիկ մեզ պատմեցին իրենց տատերից և պապերից, ծնողներից լսած պատմությունները:

Նախքան նրանց պատմություններին անցնելը` անհրաժեշտ է մի քանի դիտարկում կատարել. նախ՝ 1915 թ. ցեղասպանության ժամանակ իրենց ընտանիքներին կորցրած, որբացած  և հետագայում այլ ընտանիքների կողմից որդեգրված երեխաների թիվը կազմում է 35-36: Երկրորդ՝ այս որբերը բոլորը Բեսնիից չեն: Բեսնիի երեխաների հետ մեկտեղ, որոնց ծնողները տեղահանվելուց հետո այլևս չվերադարձան,  կան երեխաներ, որոնց տարբեր ճանապարհներով Բեսնի են բերել Զեյթունի, Մարաշի, Մալաթիայի, Սվազի և Բաբերդի և շրջակա մյուս վիլայեթներից/կազաներից:

Երրորդ և ամենակարևոր կետն այն է, որ մարդիկ, ումից հարցազրույց ենք վերցրել, ներառյալ այս բոլորը որբերը, գրեթե բոլորը ազգականներ են, որովհետև նրանցից շատերն ամուսնացել է իրար մեջ: Բնականաբար կան նաև ոմանք, ովքեր ամուսնացել և բարեկամական կապեր են հաստատել իրեն որդեգրած մուսուլման ընտանիքների երեխաների և բարեկամների հետ:  Այս առումով չորս հոգին, ում հետ զրույց ենք ունեցել, մտերիմ բարեկամներ են: Բնականաբար այս բարեկամությունն սկիզբ է առնում նրանց տատերի և պապերի բարեկամությունից:   

Հարցազրույց ենք վերցրել հետևյալ մարդկանցից՝ Ալի, Մուստաֆա, Էրթան և Մեհմեդ Ալի: Այս չորսն էլ միմյանց բարեկամ են, սակայն արյունակցական կապը նրանց տատերի և պապերի միջոցով է ստեղծվել: Ցավոք, նախկինի մասին տեղեկություն չկա (վարպետ Իբրահիմը մոռացության է մատնվել):

Ալիի պատմությունը:  Լուսահոգին ասում էր. «Մորս հետևից լացեցինք, շա~տ լացեցինք»

Ալին ծնվել է 1966 թ. Բեսնիում: Ե՛ւ մայրական, և՛ հայրական կողմը իսլամացած հայեր են: Հոր մայրը Բաբերդի Կասանդրա գյուղից է: Հայրական կողմի տատիկի հայրը տեղահանության ժամանակ թաքնվել է հարդանոցում, սակայն զինվորները գտել-տարել են, և այլևս նրանից լուր չեն ստացել: Այնուհետև հայրական տատիկն ու ընտանիքը աքսորվում են Մալաթիա: Ըստ տատիկի պատմության՝ տեղահանության ժամանակ ինքը 7 տարեկան է  եղել, եղբայրներից մեկը՝ 3, մյուսը՝ 2: Երբ աքսորվել են դեպի Մալաթիա, զինվորներն իրեն և եղբորը թողել են բեռնատարի վրա, իսկ մայրիկին կամուրջի վրայով տարել: Լուսահոգին ասում էր «Մորս հետևից լացեցինք, շատ լացեցինք»:

Մայրերին այսպես կորցնելուց հետո իրեն և եղբայրներին տանում են Մալաթիայի որբանոց: Գյուղացիներն այստեղից իրենց հավանած երեխաներին վերցնում և տանում էին. իրենց տնային գործերը կատարել տալու կամ էլ դաշտերում աշխատացնելու համար էին տանում: Նրա հայրական տատիկին մի գյուղացի էր վերցրել որբանոցից: Գյուղացու երեխաների հետ եղբայրաբար են մեծացել, այնպես որ` տատիկին վերցրած ընտանիքի երեխաները նրան իրենց քույր են համարել և հետագայում «մեր քույր» ասելով` այցելել են նրան: Տատիկին իրենց ընտանիք վերցրած գյուղացին Բեսնիի գյուղերից էր, ով նրան Մալաթիայի որբանոցից վերցրել և տարել է Բեսնիի՝ իրենց գյուղ: 

Ալիի տատիկը մոտ 2 տարի մնացել է այդ գյուղացու տանը: Այնուհետև Բեսնիի հարուստ պարոններից Ալբայրաք ընտանիքը իր մոտ է վերցրել: Հայտնի չէ, թե գյուղացուն իր գումարը վճարել են, թե ոչ: Այդ ժամանակ Ալբայրաքները տատիկի տարիքին մի աղջիկ են ունեցել, երկուսին միասին են մեծացրել: Նրան իրենց աղջկա պես մեծացրել և Ալիի պապիկի հետ ամուսնացրել են: Ինչպես պապիկի, այնպես էլ տատիկի ձախ բազուկի վրա հայրանունն անունն ու ծննդյան թիվը դաջված էր:

Ալիի պապիկն ասում էր. «Հայրս շուտ է մահացել: Հորս գերեզմանն ասյտեղ է, իսկ քո հոր գերեզմա՞նը»:

Ալիի պապիկը ևս 1900 թ. ծնված հայ որբ էր: Իսլամ ընդունելուց հետո տվել էին Ահմեդ կամ էլ Չուլդուզ Ահմեդ անունը: Չուլդուզ Ահմեդը երեք քույր ուներ: Ամենափոքրը ծնվել է 1914 թ., Բեսնիի գերեզմանաքարի վրա որպես ծննդյան թվական նշված է 1914 թ.: Իսլամացումից հետո ստացել է Այշե անունը: Չուլդուզ Ահմեդի ամենափոքր քույրը՝ Այշեն, մեր մեկ այլ զրուցակցի՝ Մուստաֆայի մայրական կողմի տատիկն է (Սարգիսի կինն է: Իսկ Սարգիսը Մուստաֆայի հոր հայրն է: Այս կապին անդրադառնալու ենք Մուստաֆայի պատմության ժամանակ):

Չուլդուզ Ահմեդը տեղահանության ժամանակ 15 տարեկան է եղել: 1927 թ. ամուսնացել և հետագայում բանակ է գնացել: Իսկ Ալիի հայրը ծնվել է 1932 թ. և շատ վաղ հասակում վախճանվել: Ալին հորեղբոր (պապին) հետ ապրած մի պահը հիշելով` պատմում է. «Երբ լուսահոգի հորեղբորս (պապ) հարցրեցի` «Հայրս շուտ է մահացել, հորս գերեզմանն այստեղ է, իսկ քո հոր գերեզմանը՞», աչքերը լցվեցին, որովհետև չգիտեր, թե գերեզմանը որտեղ է»:

Ինչքան որ Ալին տեղյակ է, հայրական կողմի տատիկի եղբոր՝ մորեղբոր երեխաները Կալիֆոռնիայում են բնակվում: Ստամբուլում որոշ ժամանակ ապրելուց հետո տեղափոխվել են այնտեղ: Ալին Ֆրանսիայում էլ բարեկամներ ունի: Ասում է, որ նրանց վերաբերյալ հորեղբայրը տեղեկություններ ուներ, որովհետև սեպտեմբերի 6-7-ի դեպքերի ժամանակ հորեղբայրը լեյտենանտ է եղել, կարողացել է գտնել նրանց հետքերը, Բեյօղլուում են ապրելիս եղել: Հորեղբայրը զինվորական համազգեստով գնում է նրանց տուն, դուռը թակում, սակայն սեպտեմբերի 6-7-ի վախի մթնոլորտում նրանք դուռը չեն բացում: 

Ալիի պապիկը՝ Չուլդուզ Ահմեդի հայրը, շատ լավ պղնձագործ է եղել: Մեկ ոսկու դիմաց պղնձե սրճեփ էր պատրաստում: Ալիի մոր կողմն էլ բեսնիցի էր՝ Աննոններից, ովքեր այդ ժամանակ Բեսնիի ամենահաըտնի գինեգործներն էին: Ասում են՝ Բեսնիի հարուստներից են եղել:  Աննոնին երկու տղա և մի աղջիկ է ունեցել:  Աղջիկն ամենամեծն է եղել: 1915 թ. Աննոնին զինվորները տարել են: Ամուսնու ճակատագիրն իմանալու համար կինն անմիջապես գնացել է նրա հետքերով: Այդ ժամանակ կինը 28 տարեկան է եղել: Ամուսնուն փնտրելիս մի սերժանտ է դուրս եկել և ասել՝ «Կի՛ն, իզուր մի փնտրիր ամուսնուդ, քաշվի՛ր, գնա տուն»: Տուն վերադառնալիս տեսել է, որ զինվորները 18 տարեկան մի երիտասարդի են տանում: Այս երիտասարդը Բեսնիի Պողոսի գերդաստանից էր: Ալին պատմում է, որ այդ երիտասարդին Պողոս Մուստաֆա էին ասում: Կինը զինվորներին ասել է` այդ երիտասարդին ինձ վաճառեք, և 7-8 թիթեղ ոսկի տալով` գնել ու փրկել է նրան (այդքան ոսկի է ունենում, սակայն սպային բոլորը չի տալիս: Թուրք ամուսինը, որի հետ ամուսնանում է, կյանքի ընթացքուոմ չի աշխատում. ապրում են այդ 7-8 թիթեղ ոսկին ծախսելով):

Ալին հայտնեց, որ ավելի ուշ Պողոս Մուստաֆա անունով այս երիտասարդը վերադառնում է Բեսնի և այնտեղ ամուսնանալով` ընտանիք կազմում: Անգամ ցայժմ պողոսենք ամեն անգամ Ալիին և նրա ընտանիքին տեսնելիս ասում են. «Եթե ձեր մայրը, չլիներ մենք ողջ չէինք մնալու»: Պարոն Ալին պատմում է, որ պողոսենց հետ բարեկամական կապեր ունեն. Պողոս Մուստաֆայի թոռների հետ բարեկամական կապեր են հաստատել, աղջիկ են տվել, աղջիկ առել: Այս որբերի միջև բարեկամական և արյունակցական կապերն այսպես են ստեղծվում: Ալին ասում է, որ Բեսնիում դեռևս բնակվում են իսլամացած հայ ընտանիքներ, որոնք հայտնի են որպես Պողոսի որդի Տիգրանի գերդաստան: Այսպիսվ՝ տեղացի մուսուլման ժողովուրդը տեղյակ է այս որբերի պատմությանը:  

Վերադառնանք, մեր պատմությանը. Պողոս Մուստաֆային փրկած Ալիի մոր տատիկն ամուսնացել է Ալիի թուրքմեն պապիկի հետ: Պողոս Մուստաֆային վերցրած սերժանտը  նրան ասել է. «Կի՛ն, այստեղ մեկը կա, ով բանակից նոր է եկել, ձեզ տիրություն կանի»: Այդ ժամանակ Ալիի պապիկը 40 տարեկան էր և բանակից նոր էր վերադարձել: Քանի որ ամուսնուն շատ էր սիրում, Ալիի տատիկը չի ցանկանում ամուսնանալ Ալիի պապիկի հետ: Այդ ժամանակ Ալիի մայրը 9 տարեկան էր, իսկ մայրը՝ 28 տարեկան:

Ալիի տատիկը, որպեսզի իր ունեցվածքին տեր կանգնի,  9 տարեկան աղջկան ամուսնացնում է Ալիի պապիկի հետ, սակայն քանի որ աղջիկը մանկահասակ էր, ամուսիններ չեն դառնում:  Այնուհետև Ալիի տատիկը Ալիի պապիկին ամուսնացնում է մուսուլման կնոջ հետ, որից պապիկը 2  տղա է ունենում սակայն երբ այս երեխաների մայրը մահանում է, Ալիի 11 տարեկան դարձած մայրն իրականում ամուսնանում է պապիկի հետ:  Այս երկու երեխային, որ Ալիի մորեղբայրներն են, տատիկն է մեծացնում:

Ալին ասում է, որ իր հայրը «զտարյուն հայ» է, քանի որ Ալիի հոր ծնողները հայ են: Մոր մայրը, ինչպես վերևում նշեցինք, հայ, իսկ հայրը՝ թուրքմեն մուսուլման է:

Լա’վ, ինքնությունը թաքցնելու այս տագնապը որտեղի՞ց  է սկիզբ առնում: «Մենք վատություն չենք արել: Մեղավոր չենք, որ վատ զգանք»:

Այս հարցին Ալին շատ հստակ պատասխան ունի.

«Այժմ վախ կա: Մանուկ ժամանակ Բեսնիում երեխաների հետ խաղալիս մի մասի հետ կռվում էինք, նրանց մայրերը դուրս էին գալիս և ինձ ասում՝ «գյավուրի ապօրինի ծնունդներե: Մենք չէինք հասկանում, քանի որ ոչինչ չգիտեինք, մեզ ոչինչ չէին պատմել: Բնականաբար, ջղայնացած էին, հույզերը չէին կարողանում թաքցնել… «Աման, երեխայիս հետ մի բան չլինիե: Այս մարդկանց ծնողներին իրենց աչքի առաջ էին տարել, իրենց երեխաներին կամ էլ իրենց տանելու տագնապի մեջ էինե:

Ինչպես Ալին և այնուհետև մեր մյուս զրուցակիցներն են նշում, «դյոնմե կամ գյավուր անվանումը կարծես այս մարդկանց համար սերնդե սերունդ փոխանցված լինի, երբեք չի մոռացվել: Այն, ինչ ասում է Ալին, լավագույնս նկարագրում է իրավիճակը. «1971 թ. հինգ տարեկան երեխա էի: Թաղում խաղում էի…  Անցել է 40 տարի, սակայն այս հարցը դեռևս շոշափվում է… դեռևս շարունակում ենք կրել «գյավուրիե խարանըե: Ալիի խոսակցությունը ցույց է տալիս, թե հայկական ինքնությունը որքան կարևոր է իր համար. «1922 թ. վերադառցա իմ ինքնությանը, իմ արմատներին՝ հայության գիրկը: Ոչ մի տեղ և երբեք չեմ թաքցրել իմ հայկական ինքնությունը, որովհետև մենք վատ բան չենք կատարել, որ վատ զգանք: Հետևաբար հանգիստ եմ, և չեմ ամաչում ամենուր ասել, որ հայ եմ:

Ըստ Ալիի՝ Թուրքիայի հասարակության մեծ մասը հայերի հանդեպ կատարված դաճանությունների և բռնությունների մասին գիտի և ընդունում է, սակայն շեշտում է նաև հասարակական ասպարեզում ճանաչելու ուղղությամբ ձեռնարկելիք խնդիրները: Ալիի համար հայ լինելը անկախ ազգի պատկանել է նշանակում: Այն կարծիքին է, որ հայկականությունը կրոն չէ:  Այդ իսկ պատճառով էլ, ըստ նրա, անհրաժեշտ է հայերեն լեզուն  պահպանել և փոխանցել հաջորդ սերունդներին: Այս առումով անհրաժեշտ է հասարակությանը իրենց մասին լավ պատմել: Գլխով անցածը պատմում է հումորի վերածելով. «Որոշ ժամանակ առաջ համալսարանավարտ մեկի հետ էինք խոսում: Երբ մարդուն ասացի, որ հայ եմ, ինձ հարցրեց, թե մենք ինչին ենք հավատում: Հիմա սրան ինչ պատասխանես: Ասացի՝ դու ինչին որ հվատում ես, ես էլ եմ դրան, այսինքն՝ Աստծոն, հավատում: Հայկականությունը հավատք են համարում: Մեր գործը դժվար է, որովհետև անգամ մեր բարեկամների հետ խոսելիս կարծիքների բախում է լինում…ե:

Ալին պնդում է, որ ավելի ճիշտ է հայկականությունը բնորոշել որպես էթնիկ ինքնություն, որովհետև ըստ նրա՝  «ոչ ոք չի կարող միջամտել դիմացինի հավատքին… մարդ ինքն է որոշում, թե ինչին հավատա… Ըստ իս՝ ազգ ստեղծելիս ավելի կարևորը լեզվի գործոնն է: Այդ իսկ պատճռով անհրաժեշտ է անպայման հայերեն ծաղկեցնել, տարածել և սովորեցնել: Հիմնադրամները պետք է լեզվի դասեր սկսեն, դպրոցներ պետք է բացեն… պետք է հայերենով կրթություն լինի…ե

Ալիի կարևո դիտարկումներից մեկն էլ իսլամացած հայերի վերաբերյալ է: Իսլմացած, սակայն հետագայում դարձի եկած հայերի վերաբերյալ խոսելիս, Ալին ասում է, որ այս մարդիկ ամբողջովին միջանկյալ կարգավիճակում են. «Հիմա մուսուլմանների մեջ էս, գյավուրեն ասում, հայերի մեջ ես մտնում «թրի մնացորդ կամ տաճիկ են անվանումե: Հիմա այս մարդիկ ի՞նչ անեն: Հիմա գնաս մուսուլմանկան համայնքում որքան էլ որ աղոթես նրանց հետ միասին, միևնույն է մարդիկ «գյավուրի որդի գյավուրե են հետևիցդ ասում: Գոնե այդ մարդկանց ինչպես որ հարկն է ձուլեին: Դե եթե իսլամացնում ես, էլ ինչու ես անձնագրում հայ գրում… գոնե անձնագրում չգրեիր… Եթե մարդկանց միջև խտրականություն չդնեիր, միգուցե մոռացվեր-գնարե:

Ալին իսլամացած հայերի ամբողջովին հավատացյալ լինելու հանգամանքը պայմանավորում է նրանքով, որ այս մարդիկ ցանկանում են իրենց ապրած հասարակության կողմից ընդունվելու: Ըստ էության, ակնհայտ երևում է, որ այն, ինչ պատմեց Ալին՝ իսլամացած հայ ընտանիքների երկրորդ և երրորդ սերունդ հայերի Թուրքիայում կրած դժվարությունները և կյանքը շարունակելու համար զարգացնել ստիպած եղած «կյանքի ռազմավարություններնե այս մարդկանց ոչնչացման հիմք են հանդիսացել: Սակայն Ալին նախ ուրիշի աչքի փուշը տեսնելիս չի մոռանում իր գերանի մասին, որի ամենավառ օրինակը բերում է կրկին իր փորձառությունից.

«Սրանից 7-8 տարի ռաջ մի հայ աղջկա հայր ծերանոցում էր: Մարդը մահանում է: Գումար չի ունենում և մարդը հայ է: Հիմա հայերի մոտ թաղման աարողությունը բավականին մեծ ծախսերի հետ է կապված, այս աղջիկն էլ փող-մող չունի: Աղջկա ամուսինը ոսկերչի մոտ է աշխատում: Թաղման համար գումար է հարկավոր: Քահանան ասում է, որ թաղման արարողակարգի համար 7000 թուրքական լիրա է հարկավոր: Գնում է բանկ՝ վարկ վերցնելու՝ բանկը չի տալիս: Աղջիկը գնում է: Դարուլազջե ծերանոցում աղջկան ասում են, ամոթ է այս մարդը քանի որ է մհացած, արի մուսուլմանական սովորության համաձայն թաղենք: Աղջիկն ասում է, որ համայնքը ուրբաթ օրվա նամազը կատարեց, ինքն էլ մի անկյունից հտևում էրե:

Մուստաֆայի պատմությունը

Մեր զրուցած մյուս մարդն էլ Մւստաֆան է, ով Ալիի  հետ բարեկամական կապեր հաստատում է հետևյալ կերպ. Ալիի պապիկը Չուլդուզ Ահմեդի ամենափոքր քույրը՝ Այլեշն է, ով էլ Մուստաֆայի հայրական տատիկն է: Մուստաֆայի պապիկի անունն էլ է Մուստաֆա: Նրա պապիկը Սարգիսի որդին է՝ ծնված 1897 թ., մայրը Մերյեմն է: ԻՍկ վերոհիշյալ մայրը՝ Այշեն, Աբդուլլահի աղջիկն է՝ ծնված Հավվայից: Ծնվել է 1914 թ.:

Մեր զրուցակիցը՝ Մուստաֆան, ծնվել է Բսնիում և դեռևս այնտեղ է բնակվում: աշխատում է որպես թանկարժեք քարերով աշխատող ոսկրիչ, որը հայերին բնորոշ արհեստ է: Ադյամանի քրիստոնկան եկեղեցում կնքվել և դարձել է քրիստոնյա, սակայն ասում է, որ դա հայկական ինքնության հետ որևէ առնչություն չունի, ամբողջովին գաղափարական սկբունքներից ելնելով է քրիստոնեություն ընդունել:

Մուրադ փաշան ձեզ է կանչում:

Մուստաֆայի պապիկը հայ որբ է, ով ցեղասպանության ժամանակ Զեյթունից եկել է Բեսնի: Պարոն Մուստաֆայի պապը զեյթունցի է, մանկությունն անցել է այնտեղ: 1915 թ. ընտանիքի հետ միասին Զեյթունից աքսորվել է Քոնիա: Աքսորի ժամանակ անվտանգ և ողջ աքսորավայր հասնելու համար իրենց մոտ եղած ողջ գումարը տվել են անվտանգության ուժերին:Այսպես Զեյթունից ողջ կարողացել են հասնել Ադանա:

Ադանա հասնելուն պես գումարը վերջացել է, իրենց գլխի ճարը իրենք են տեսել: Այսպես հասել են մինչև Քոնիա: Ինչպես պատմում է Մուստաֆան, Կոնիայից կրկին Ադանա են եկել:

Գնալով Զեյթուն տեսնում են, որ ոչինչ չի մնացել՝ ո՛չ տուն, ո՛չ տեղ: Ամեն ինչ թալանել են: Այնուհետև Մարաշից Զեյթուն գումարտակ են ուղարկում, որը տեղի հայերին ասում է «Մուրադ փաշան ձեզ է կանչում, ձեզ տանելու ենք Մուրադ փաշայի մոտե: Եվ այս խոստմամբ հայերին  տանում են Եփրատի գետեզր: Ըստ էության, այս ճանապարհորդության ժամանակ բազմաթիվ մադկանց են սպանել: Բացի այդ հիվանդության և քաղցի պատճառով բազմաթիվ մարդիկ են մահացել, որոնց առանց թաղելու թողել են այնտեղ, որտեղ մահացել են: Վերջապես, այս մարդիկ գալիս են Մուրադ փաշայի մոտ՝ Եփրատի գետեզր: Երբ գալիս են մինչև Եփրատ, Սարգիսը որդուն՝ Մուստաֆային (մեր զրուցակցի պապիկն է), տեսե, թե ինչ է ասել. «Որդի՛ս, Եփրատին հետևելով կգնաս, Եփրատից հետո մի փոքր գետակ կտեսնես, որի ձախ ափով կշարունակեսե: 

Սարգիսը որդուն բացատրում է ներկայիս Սուրֆազը, որը եղել է Բեսնիի կազայի կազմի մեջ գտնվող, Բեսնիից մոտ 10 կմ հեռավորության վրա գտնվող հայկական գյուղ: Մուստաֆան այդ ժամանակ մոտ 13-15 տարեկան է եղել: Մեր զրուցակից Մուստաֆան շարունակում է իր պատմությունը. «15 տարեկան հասակում ասում են գնա Սուրֆազ, նա էլ գնում է, սակայն գետեզրին մի փոքր կանգնում է: Հարսնացու մի քույր է ունենում, ով ասում է՝ «Աստվա՛ծ իմ, հոգիս առ, պրծնեմ, սրանց ձեռքը չնկնեմե: Հայրը ձեռքից բռնում է տանում է Եփրատի մոտ ու ասում՝ «դե, աղջի՛կս, քայլիր, քայլիր՛ր, որ փրկվեսե: Աղջիկն այսպես ինքնասպանություն է գործում: Դրանից հետո պապս երեք օր շարունակ մի բլուրի գագաթից հետևում է ծնողներին: Տեսնում է, թե ինչպես ձեռ ձեռի տված Եփրատ են մտնումե:

Երբ տեսնում է, որ նրանց տեսնելու հույս այլևս չկա, գնում է հոր բացատրած ճանապարհով: Բնականաբար, այնտեղ գնալիս մոլորվում է, անգամ հասնում է մինչև Սիրիայի ճամբարներ, որտեղ 6 ամիս մնում է: Այնտեղ ամերիկյան, գերմանական և շվեցարական ճամբարներ կային: Ճամբարներում ցեղասպանության և տեղահանության ենթարկվածներին օգնություն ցուցաբերող գթության քույրեր են լինում, որոնք որբերին կերակրում էին: Մուստաֆան ասում է. «Շատ լավ գիտեմ, որ մայրական պապիկս 1900 թ. է ծնվել: Պապիկիս անունը Դաշչըք հոջա է եղել: Հայկական անունը չգիտեմ: Գիտեմ միայն պապիկիս հոր անունը: Բնակչության գրանցամատյանում անունը Սարգիս է գրանցված: Այսինքն պապիկիս անունը գրանցված ՝ Սարգիսի որդի Մուստաֆա: Քանի որ պապիկիս հայրը 40 տարեկանում երեք անգամ բանակ է գնացել, ուրիշ որդի չի ունեցել:

Հիմա այնտեղի գթության քույրերը հարցնում են սրն, թե որտեղից ես եկել, ինչպես ես եկել, ումից ես: Այնուհետև հարցնում են, թե ովքեր են բարեկամները: Հարցնում են, թե ով է մորեղբայրդ, պապդ, հարևանների անունները և այլն: Նպատակը՝ նույն տեղանքից եկածներին միավորել: Այսինքն՝ մասնատված ընտանիքներին միավորել: Այնտեղ գթության քույրերին ասում է, որ ինքը պետք է գնա իր հոր բացատրած վայրը, և կրկին փորձում է գետևել Եփրատին: Այնուհետև ճանապարհին հանդիպում է մի հարբած մարդու: Ու փսխանքի մեջ եղած մսի կտորներով, ձիու կղանքի մեջ եղած գարով է սնվում: Գալիս է մի վայր և իրենից 4-5 տարի մեծ մի աղջկա ասում է, թ պետք է աշխատի, որը փորը պահի, թեկուզ մի փոր հացով, արդյո՞ք աշխատելու տեղ կա: Աղջիկն ասում է, որ չկա, սակայն եթե շարունակի ճանապարհը, առջևում մի գյուղ կա, որտեղ իրեն կարող են օգնել: Գնում է այնտեղ, ասում են դեռ փոքր ես չես կարող տնային գործեր անել: Նա էլ պատասխանել է, որ ամեն ինչ կանի մի փոր հացով: Մարդն ընդունում է: Դրանից հետո մարդը կերակրում է: Սա էլ մի կտոր հաց դեռ չծամած փորը սկսում է ցավալ: Մարդու հարցին, թե ինչ եղավ, պատասխանում է, որ երեք օր է, ինչ բերանը մի կտոր հաց չի առել: Մարդը օգնում և ոտքի է կանգնեցնում: Այնտեղ մնում է 7 տարի (մինչև 1922-23 թթ.):  Պատմածս վայրը Սիրիայի կողմերն էե:

Ըստ Մուստաֆայի պատմածների՝ մեծ է հավանականությունը, որ Մուստաֆա պապիկն իր մոտ վերցրած մարդն արաբ եղած լինի: Այս մարդը Մուստաֆա պապիկի տարիքին աղջիկ է ունեցել, ում կորցրել է և Ալիին (Մուստաֆա) մեծացրել է այդ երեխայի պես: Մուստաֆա պապիկը այդ մարդու մոտ աշխատելիս նրա արտը հնգապատիկ բերք է տալիս: Այդ մարդը պապիկին ասում է՝ «որդի՛ս, սա քո հացն է: Դու որդուս պես ես, արի, ինձ մոտ մնաե:Իսկ Մուստաֆա պապն ասում է, որ գնալու է հոր ասած տեղը՝ Սուրֆազ, քանի որ հավատում է, որ այնտեղ դեռևս բարեկամներ են ապրում: Ուղիղ 7 տարի անց գալիս է Սուրֆազ, որտեղ ոչ մեկը չի ունենում: Ըստ էության Բեսնիում մոտ 30 երեխա էր մնացել: Սուրֆազը շատ հին գյուղ է, որը հիշատակվում է որպես Քյուչյուքքյոզ: Հետագայում Մուստաֆա պապը գալիս է Սուրֆազ, ամուսնանում այնուհետև տեղափոխվում Բեսնի: Հայերեն իմացող Մուստաֆա պապիկն ամուսնանում է կրկինիր պես իսլամացած հայ որբի հետ:

Մուստաֆայից Մեհմեդ Ալիին տանող ճանապարհը

Մեր մյուս զրուցակցին՝ Մեհմեդ Ալիին է հերթը հասնում: Ծնվել է 1962 թ. Գազիանթեում, ծնողները Բեսնիից են… Ե՛վ մոր, և՛ հոր ծնողները հայ որբեր են: Մուստաֆայի մոր պապը միաժամանակ հանդիսանում է Մեհմեդ Ալիի փեսայի պապիկը: Իսկ Ալի բեյի հայրական տատիկը, ում մասին խոսեցինք, Մեհմեդ Ալիի մայրական տատիկն է: Այսինքն՝ Ալին ու Մեհմեդ Ալին մորեղբոր(հորեղբոր) երեխաներ են: Ինչպես տեսնում եք, որբ երեխաների բարեկամական կապերը այստեղ ի հայտ են գալիս: Բարեկամական կապերիը վկայում են, որ որբացած հայ երեխաները իրա մեջ են ամուսնացել:

Մուստաֆայի հայրական տատիկը միաժամանակ Մեհմեդ Ալիի հոր հորաքույրն է: Մեհմեդ Ալիի ընտանիքի պատմությունը ևս սկիզբ է առնում Բեսնիի հայ որբերից: Մեհմեդ Ալիի մայրական տատիկի պատմությունն արդեն Ալիից լսեցինք, հիմա անդրադառնանք հայրական տատիկի պատմությանը:

Մեհմեդ Ալիի հայրական տատիկին որդեգրել է Բեսնիի Բնակչության գրանցման հարցերով զբաղվող պաշտոնյան (Ալիի հայրական տատիկի պատմությունը նույնն է՝ Բնակչության գրանցման հարցերով զբաղվող Ալիի մայրական տատիկի ամուսնացած թուրքի բարեկամն է):

Իսկ Մեհմեդ Ալիի հայրական կողմի տատիկին կրկին Բեսնիի բնակիչներից պարոն Մևլուդն է վերցնում: Մորական տատիկին Բեսնիից մութլուներն են վերցնում: Ե՛վ Մուստաֆան, և՛ Մեհմեդ Ալին այն կարծիքին են, որ երեխաներին այս ընտանիքներին են տվել այն պատճառով, որ հարևանական հարաբերությունները լավ են եղել: Երեխաներն այս ընտանիքների տներում ծառայություն են արել: Մեհմեդ Ալին, ով պատմում է, որ բավական շատ ջանք է գործադրել մինչև իմացել է, որ իր հայրական տատիկի հայկական, այսինքն` իրական անունը «Քալեմե է եղել, իսկ Քալեմի մոր անունը, ըստ իրեն, Մարի է եղել: Մեհմեդ Ալին, ուշադրության արժանացնելով այն, որ իր տատիկը այս հարցերում չափազանց գաղտնապահ էր, շեշտում է, որ դրա պատճառն այն էր, որ «շատ գաղտնապահ էր, ինչ աներ, կորցրել էր ընտանիքը, շատ ցավ էր տեսել, չէր ուզում խոսել սրանց մասին: Իր պատմությունը չէր պատմում մեզ, վախենալով, որ իր ապրածը մենք էլ չապրենք: Սակայն տատիկս ինձ միշտ ասում էր «Մեվլուդ էֆենդիենց աղջիկների հետ էի խաղում, եթե աղջիկների համար մի բան գնեին, նույնն էլ ինձ համար էին գնումեե: Ըստ պարոն Մուսթաֆայի` երեխաների թիվը գուցե 30-ից ավել էր, սակայն հավելում է նաև, որ միայն իր պապիկից, պապիկի հորից, Մեհմեդ Ալիի պապիկից բացի եղել են նաև շատ մարդիկ, ովքեր իմացել են իր տատիկի պատմությունը:  Մեհմեդ Ալին իր մոր ընտանիքից և պապիկից բացի գիտի միայն Քյուչուկ Ահմեդին, Թափալի որդուն, Դաշչը Մուսթաֆային, Սինեքլիում և Բեսնիում մնացած իր որբ հայ բարեկամներին: Կարճ ասած` տեղեկանում ենք, որ այս 30 երեխաներից ոմանք որդեգրվել են (կան և Բեսնիում եղածներ, և դրսից եկածներ) հարևանական և բարեկամական կապերի շնորհիվ, ոմանք սպասավոր դառնալու համար, ոմանք էլ տղային աղջիկ կամ կին տանելու համար, ոմանք էլ այս երեխաների ընտանիքների «ժառանգությանըե տիրանալու համար: Եվ Մուսթաֆան, և Մեհմեդ Ալին հատկապես ընդգծում են ունեցվածքի գործոնը: Մեհմեդ Ալին նույնիսկ նշում է, որ իր մեծ պապը Բեսնիում մնացած հարստության գոյության վերաբերյալ տեղեկություն ստանալու համար անշարժ գույքի գրանցման վարչոթյուն է գնացել, սակայն վերջինիս ասել են, որ սրա հետ առնչվող բոլոր փաստաթղթերը վառվել են . «Ասացին` ոչ մի գրառում չկա: Ինչո՞ւ են Թափուի գրասենյակները միշտ վառված: Այստեղի բաժանումներում ով ում ոչնչացրեց, նա է շահում, իշխանություն-բան չկա: Բացի այդ հենց այս պատճառով իմ պապիկը, սրա պապիկը, մեր հայրերը անգամ եթե փող ունեն գույք չեն գնում: Չենք կարող ստիպել, որ գնեն: Փող կա, սակայն չեն գնումե: Մուսթաֆան էլ նույն կերպ այս հարցում մեծախոսում է. «Անցյալում մերոնք Այնթափից մի հողակտոր ձեռք բերեցին, պապիկս գրեթե մի ամիս չխոսեց: Պապիկիս համար մի տուն լինի, բավական է:

Երրորդ սերնդի փորձությունները

Ե՛վ Մուսթաֆան, և՛ Մեհմեդ Ալին այն բանից հետո, երբ իմացան, որ իրենց պապերն ու տատերը հայ որբեր են եղել, այս իրողության հետ առերեսվելիս առնչվեցին նաև ապրած դժվարությունների հետ: Վերջին բաժնում խոսում ենք երկու անձանցից, ովքեր գրեթե բարեկամ են 30-35 երեխաներին: Մեհմեդ Ալին նշում է, որ այս իրականությունը, որի հետ նա առերեսվել է, ցանկացել է պատմել նաև այլ որբերի թոռներին, սակայն ինքնաբերաբար արժանացել է այս մարդկանց, այդ թվում նաև իր հարազատ մոր մեծ դիմադրությանը. «Մորս ասում եմ, թե «լսիր, մայրի՛կ, դուք թրի մնացորդներ՝ վերապրածներ, եքե: Ես սա շատ եմ ասել մայրիկիս: Նյարդայնանում էր, ասում, թե ինչու ես ինձ նման բաներ ասում, հետո ավելացնում` «ես փառք Աստծո մուսուլման եմե: Լավ, մուսուլմա՞ն ես, հետո հարցնում եմ «լավ, մայրդ մուսուլմա՞ն էրե… Իմանալով, որ հայ էր, նորից ասում էր` «Այո, մուսուլման էրե: Իրականում որքան էլ, որ փորձես ազդել նրա վրա, չես կարող ստիպել, որ ընդունիե: Իսկ Մուսթաֆան, ավելի դժվար փորձությունների և առերեսման արդյունքում մկրտվելով քրիստոնեություն է ընդունել: Նշում է, որ բացառությամբ հորից ամբողջ ընտանիքը այս պատճառով վտարեց իրեն. «Հիմա ես Բեսնի եմ եկել, մկրտվել եմ: Հետո Մեհմեդ Ալի Աբիի զարմիկի ամուսինը` Պողոս Ալիի թոռը` Սեյդին` նա իմ տարիքակիցն է, ընկերը, նաև մեր փեսան` իմ քեռու փեսան… Նրան ասում եմ «դե արի միասին գնանք եկեղեցիե… այդ ընթացքում քեռուս աղջիկը փոխեց իր վերաբերմունքն իմ հանդեպ: Հարցրեցի` «ի՞նչ է եղել, ինչո՞ւե: Ասաց. «Լսիր, մենք մի կարգուկանոն ունենք, թող մեր կարգուկանոնը չփչացնի, այդ պատճառով չեմ ուզում, որ գնաե: Ասացի` «դու գիտեսեե: Մեհմեդ Ալին էլ Մուսթաֆայի ասածը հաստատելով նշում է` «ճիշտ է ասում: Նույնիսկ ինձ ասում էր, որ քո երեխաները ազնվական ռասա չեն, իմ երեխաներն են ազնվական:  Զարմիկս ինձ ասում է` քո երեխաներին մի փչացրուե: Սակայն Մեհմեդ Ալին նորից իր զարմիկի դիմադրությունը իրավացի է համարում, քանի որ ինչ էլ լինի, այն ցավն ու վախը, որ ապրել են, սառույց չէ և այս մարդիկ իրենց ինքնությունը թաքցնելով` դեռ գոյության կռիվ և հասարակությունից չօտարվելու պայքար են մղում: Եվ այս պատճառով ընտանիքի երիտասարդները թեև անցյալում ապրած ցավերի մասին շատ բան գիտեն, այնուհանդերձ նախընտրում են լուռ մնալ. «Իրենց տեսանկյունից էլ իրենք են իրավացի. հիմա ձևավորված կարգ կա, տունը պահող կա: Սակայն ցավոք հիմա եթե սա փոխվի, ինչ կլինի, գուցե վախենում է, որ կօտարվի, հարևանը բարև չի տա: Այս փոքր վայրում առանց այդ էլ անունս անհավատ է /գյավուր/, եթե եկեղեցի էլ գնամ, իմ անհավատությունը բացեիբաց  կերևա: Այլ բան չկա: Ամբողջ վախն ու տանջանքը սա է: Այս պահին Բեսնիում ամենատարեցներից մեկը հայրիկիս հորաքրոջ որդին է` հորեղբայր Ահմեդը. հիմա գնանք մանր-մունր բաներ հարցնենք, ոչ մեկին պատասխան չի տա: Այստեղ իմ մեծ հորաքույրը մոտ 80 տարեկան է: Ես հարցնեմ, ոչինչ չի ասիե:

Մեհմեդ Ալին պապերից և տատերից մորն ու հորը ժառանգություն մնացած այս լռությունը հետևյալ կերպ է մեկնաբանում. «Երանի այս պահին նրա պապն ու իմ պապը ողջ լինեին, այստեղ լինեին, այ թե որքան կհարցնեինք… չէին խոսի: Հիմա տատիկս, հայրս, մայրս միասին ենք ապրում: Տատիկս մի քիչ հիվանդ է: Երեխաների մեջ էլ ինձնից բացի հարցնող, հետաքրքրվող չկա: Այն օրը փորձեցի մի քիչ կատակով տատիս հարցուփորձ անել: Լռում է, չի խոսում: Մի օր փեսաս՝ Մուստաֆայի քեռին, ասաց, որ երբ ինքն անունները հարցրել է, իրեն ասել է. «Այ տղա, ի՞նչ ես հարցնում, կամ Աղանոս, կամ Պողոս կամ Քավանոս էր, ինչու՞ ես այսքան հարցնումե…. Այն ժամանակ իմացա, որ Մեծ մորս անունը Քալեմ է եղել: Այնուհետև անունը Սըդըքա է դարձել: Մենք որպես Սըդըքա ենք ճանաչելե: Քեզա Մուստաֆայի քեռին՝ պարոն Դուրանը, չնայած այն բանին, որ բոլոր դեպքերի մասին իր հորից ու մորից է լսել, չի ցանկանում խոսել:

Մեհմեդ Ալին նշում է, որ այն բանից հետո, երբ իմացավ, թե հայ որբ հորից ու մորից մի ընտանիքից է սերում, իր կյանքում մի շարք փոփոխություններ եղան: Այս ամենի պատճառով որոշ բաներ նախաձեռնելու ժամանակ միշտ հոր հետևյալ նախազգուշացմանն էր հանդիպում. «սպասիԲր որդիս, մեզնից չի դուրս գա դաե: «Օրինակ՝ ես ռազմական դպրոց էի ցանկանում ընդունվել, երբ միջնակարգ դպրոցում էի: «ՈԲչ, չես կարող գնալ,- ասաց հայրս,- քեզնից դուրս չի գաե: Թուրքիայից դուրս ապրող հայ բարեկամներ ունի, սակայն նրանց հետ կապ չկա: Երբ հինգ տարեկան էր Հալեպում բնկվող քեռուն և երկու դուստրերի հիվանդ մորը տեսակցության էին գնացել: Մի քանի օր մնացին ու եկան: Երբ տատիկը մահանում է, թաղմանը չեն կարողանում գնալ: Այնուհետև քեռին է մահանում, իսկ նրա դուստրերը Ֆրանսիա են տեղափոխվում և կապն ամբողջովին կտրվում է: Իսկ պատճառը Մեհմեդ Ալին հետևյալ կերպ է ամփոփում. «Որքանով գիտեմ Համա, Հումուս գնալուց հետո, ավելի ուշ Հալեպում մնացածներն են նրանք: Ես այս պահին 51 տարեկան եմ և 45 տարի է չենք տեսնվում… Մայրս, հայրս էլ որպեսզի այստեղ ոչ ոք չլսի, չիմանա, ճնշումներից և վախից չէին կարող հանդիպել… Միգուցե եթե մեծ քաղաքում լինեինք, մեր գործն ավելի հեշտ կլիներ, ավելի հանգիստ կկարողանայինք կապ հաստատել:

ՎԵՐՋԱԲԱՆԻ ՓՈԽԱՐԵՆ

Մենք այս աշխատանքում փորձեցինք փոխանցել 1915 թ.-ի հուլիսի 28-ի որոշումով նախ Ադըյամանում, իսկ այնուհետև՝ նրա կազմում եղած Բեսնիում տեղի ունեցած տեղահանությունների և ցեղասպանության ընթացքում որբ մնացած երեխաների պատմությունները նրանց թոռների պատմություններով: Խոսքն այն որբ երեխաների մասին է, ում ստիպել են ընդունել իսլամ և յուրաքանչյուրին դաստիարակել են որպես հավատացյալ մուսուլման: Նրանցից հետո եկող 2 սերունդ էլ նույն վիճակում է շարունակել ապրել: Չնայած սրան, թուրք-սուննիական հասարակությունում այս մարդիկ կոդավորվել են որպես «գյավուրե, «դյոնմեե, և այս կոդավորումը համակարգային տեսք է ստացել: Այս շնչով երրորդ սերունդի ապրած դրաման և այն վիճակը, որին դեմ հանդիման են կանգնել նրանք, ամենալավը ամփոփվում է ստորև բերված Մուստաֆայի և Ահմեդ Ալիի այս բառերում. «Լսիր, գոնե թողնեն մոռանանք, մեր կյանքը շարունակենք… Լսիր ընկեր, մենք ի՞նչ ենք, ո՞վ ենք: Դու մորդ ընտրե՞լ ես, հորդ ընտրե՞լ ես, ծննդավայրդ ընտրե՞լ ես: Միայն ընկերոջն են ընտրում: Այդ դեպքում ի՞նչ: Մենք Նոյից ենք ծագում, նրա զավակներն ենք: Մինչև այնտեղ հասիր, մարդ արարածին սիրի’ր, հետո արի` խոսենք»:

«Այսինքն, եթե անգամ ներկա պահին մեր կողքին մի բեսնիցի լինի, որևէ հարց քննարկենք, դեռ դա, այսինքն` իմ կրոնափոխ լինելն իմ երեսին կշպրտվի: Այնպես, կարծես ինչ-որ անպատիվ բան եմ արել…»:

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net