Խաչատուր Կոբելյան
Ցեղասպանություն վերապրած ցանկացած ազգի կարևոր խնդիրներից մեկն է համարվում ցեղասպանության հիշողության պահպանումը և տարածումը ոչ միայն ներէթնիկ միջավայրում, այլ նաև` տվյալ ազգի, պետության սահմաններից դուրս: Ցեղասպանության կոլեկտիվ և պատմական հիշողությունը կարևոր դեր է խաղում քաղաքականության մեջ և հասարակական կյանքում[1]:
Հոդվածի նպատակն է Հայոց ցեղասպանության և Հրեից հոլոքոստի օրինակով ներկայացնել և համեմատել ցեղասպանության հիշողության պահպանման և տարածման երկու տարբեր մոտեցում:
Հայոց ցեղասպանության և Հրեից հոլոքոստի հիշողության պահպանման և տարածման մոտեցումներն ուսումնասիրելու համար առանձնացրել ենք հետևյալ երեք հատկանիշները.
1) Տվյալ ազգի (հայ, հրեա) ցեղասպանության հիշողության պահպանման և տարածման մեխանիզմի ամենատարածված (ամենաընդունելի) միավորը[2]:
2) Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը (remembrance day) և ցեղասպանության անցքերի տարելիցների կիրառումը թանգարանների, հուշահամալիրների և հուշակոթողների կառուցման ենթատեքստում:
3) Ինքնապաշտպանությունների, զանգվածային ընդվզումների և ապստամբությունների ներառումը Հայոց ցեղասպանությանը և Հրեից հոլոքոստին նվիրված թանգարանների մշտական ցուցադրությունների հայեցակարգերում:
1) Հայոց ցեղասպանության հիշողության պահպանման և տարածման մեխանիզմի ամենատարածված (ամենաընդունելի) միավորը հուշարձանը կամ հուշակոթողն է, իսկ Հրեից հոլոքոստի դեպքում` այդպիսի միավոր կարելի է համարել թանգարանը, թանգարան-հուշահամալիրը և գիտակրթական կենտրոնը:
2010 թ. դրությամբ աշխարհի 44 երկրում Հայոց ցեղասպանության զոհերին նվիրված 288 հուշակոթող և հուշարձան է կառուցվել[3]: 2009 թ. դրությամբ աշխարհի 28 երկրում Հոլոքոստին նվիրված 264 գիտակրթական կենտրոն և թանգարան կա[4]: Աղյուսակ N 1-ում ներկայացված է Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված հուշակոթողների թվաքանակն աշխարհի տարբեր մասերում:
|
Աղյուսակ 1 |
||
|
Աշխարհամասը կամ պետությունը |
Հուշակոթողների քանակը |
Տոկոսային արժեքը |
|
Ամերիկա |
40 |
13,9% |
|
Ավստրալիա |
2 |
0,7% |
|
Ասիա |
50 |
17,4% |
|
Աֆրիկա |
5 |
1,7% |
|
Եվրոպա |
100 |
34,7% |
|
ԱՊՀ-ի պետություններ |
33 |
11,4% |
|
ՀՀ |
57 |
19,8% |
|
ԼՂՀ |
1 |
0,3% |
Հուշակոթողների մոտ 1/3 գտնվում է Եվրոպայում, մինչդեռ Ամերիկայում և Օվկիանիայում, որտեղ կա սփյուռքահայության ստվար հատված, հուշակոթողների հանրագումարը չի գերազանցում 15%-ը:
Առաջին հուշակոթողը կառուցվել է Նիկոսիայում` 1932 թ.[5]: Ամենաշատ հուշակոթողներ կառուցվել են Ֆրանսիայում (43), ինչը կարելի է բացատրել Ֆրանսիայում հայկական խոշոր համայնքի առկայությամբ և հայկական լոբիի ակտիվ գործունեությամբ: Իզուր չէ, որ Ֆրանսիան 1998 թ. մայիսի 29-ին հրապարակայնորեն ճանաչեց 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը[6], իսկ ներկայիս նախագահ Ֆրանսուա Օլանդը նշել է, որ մտադիր է 2015 թ. Փարիզում Հայոց ցեղասպանության թանգարան հիմնել պետական միջոցներով[7]: Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված հուշակոթողների քանակով հաջորդ երկիրը, որտեղ կա 31 հուշակոթող, Սիրիան է: Այս երկրում նույնպես հայկական հզոր համայնք կա (համայնքի մեծ մասը Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների ժառանգներ են). բացի այդ` Սիրիայի տարածքը Հայոց ցեղասպանության իրականացման վայր է հանդիսացել, և պատահական չէ, որ հենց այնտեղ է բացվել Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված առաջին թանգարանային ցուցադրությունը (1991 թ.)[8]:
Հայաստանում Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված առաջին հուշակոթողը կառուցվել է 1965 թ., իսկ մինչև 1967 թ. Հայաստանում կար ընդամենը երկու հուշակոթող: Հարկ է նշել, որ աշխարհի 13 երկրում մինչ այդ հայկական սփյուռքի ջանքերով արդեն կառուցվել էր 25 հուշակոթող: Այս փաստը պայմանավորված է նրանով, որ Հայաստանում խորհրդային կարգեր հաստատվելուց հետո Մեծ եղեռնի մասին խոսակցություններն աստիճանաբար դադարեցին, և ընդհանրապես հայ-թուրքական հակամարտության մասին հիշելը չէր խրախուսվում։ Եվ առհասարակ, բուն ազգային ամեն ինչ հետզհետե մերժելի ու բացասական երանգներ էր ստանում։ Սակայն աստիճանաբար հեղափոխական շինարարության աղմուկի, ոգևորության ու պաթոսի մթնոլորտում սկսեցին հնչել «մոռացված» անցյալի ձայները[9]:
1965 թ. սկսած Երևանում` Ծիծեռնակաբերդի գեղատեսիլ բարձունքին, բայց որ ամենակարևորն է՝ քաղաքի կենտրոնից հեռու, բավական կարճ ժամկետում կառուցվեց հուշահամալիր. 1968 թ. ապրիլի 24-ին ժողովուրդը դուրս եկավ ոչ թե մայրաքաղաքի կենտրոնական փողոցներն ու հրապարակները, այլ կազմակերպված շարասյուներով շարժվեց դեպի քաղաքի ծայրամասը, որպեսզի ծաղիկներ ու ծաղկեպսակներ դնի ցեղասպանության զոհերի հուշարձանին: Այդպիսով` 1965 թ. ապրիլի 24-ի զանգվածային ելույթները հաջորդ տարիներին ձևափոխվեցին ոչ պաշտոնապես թույլատրված սգո երթերի[10]:
Սակայն Խորհրդային Հայաստանում մինչև 1988 թ. կային շատ քիչ քանակությամբ հուշակոթողներ (ընդամենը` 9): Իրավիճակը փոխվեց հատկապես գորբաչովյան «Перестрoйка»-ի և Ղարաբաղյան շարժման տարիներին[11], ինչպես նաև` Խորհրդային Միության փլուզումից և Հայաստանի անկախությունից հետո: Այդ ալիքի ընթացքում, որը կարելի է թվագրել 1987-1995 թթ., կառուցվել է Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված հուշակոթողների 24%-ը` 68 միավոր: Հաջորդ ալիքը եղավ Հայոց ցեղասպանության 90-ամյակից` 2005 թ. հետո. մասնավորապես 2005-2010 թթ. կառուցվել է հուշակոթողների 32%-ը` 92 միավոր:
Աղյուսակ 2-ում ներկայացված է Հրեից հոլոքոստին նվիրված գիտակրթական կենտրոնների և թանգարանների թվաքանակն աշխարհի տարբեր մասերում:
|
Աղյուսակ 2 |
||
|
Աշխարհամասը կամ պետությունը |
Գիտակրթական կենտրոնների և թանգարանների քանակը |
Տոկոսային արժեքը |
|
Ամերիկա |
204 |
77,2% |
|
Ավստրալիա |
3 |
1,1% |
|
Ասիա |
3 |
1,1% |
|
Աֆրիկա |
1 |
0.3% |
|
Եվրոպա |
36 |
13,6% |
|
ԱՊՀ-ի պետություններ |
5 |
1,8% |
|
Իսրայել |
12 |
4,5% |
Այստեղ տեսանելի է ահռելի բևեռացում, քանի որ Ամերիկայում և Օվկիանիայում շուրջ 207 գիտակրթական կենտրոն և թանգարան կա, որոնցից առյուծի բաժինն ընկնում է ԱՄՆ-ին` 191 միավոր (72,3%): Սա կարելի է մեկնաբանել այն հանգամանքով, որ ԱՄՆ-ում է գտնվում հրեական ամենամեծ սփյուռքը, և որ Հրեից հոլոքոստը ինչ-որ չափով կարելի է համարել ամերիկացիների արժեհամակարգի մի մաս[12]:
Մեր կարծիքով Հրեից հոլոքոստի հիշողության պահպանման և տարածման մեխանիզմի ամենատարածված (ամենաընդունելի) միավորները գիտակրթական կենտրոնը և թանգարանն են, որոնք շատ հաճախ հանդես են գալիս մեկ կառույցի ներքո և լրացնում են միմյանց, և ի տարբերություն Հայոց ցեղասպանության հիշողության պահպանման և տարածման մեխանիզմի ամենատարածված (ամենաընդունելի) միավորի` ավելի մեծ ու լայն հնարավորություններ են տալիս ոչ միայն պահպանելու, այլ նաև տարածելու ցեղասպանության հիշողությունը էթնոսի շրջանակներից դուրս` փորձելով այն ներմուծել այլ էթնոսի, ազգի և պետության արժեհամակարգի մեջ:
2) Հետաքրքիր է դիտարկել ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը (remembrance day) և ցեղասպանության անցքերի տարելիցների կիրառումը թանգարանների, հուշահամալիրների և հուշակոթողների կառուցման ենթատեքստում: Այս երկու պարագաներն էլ տարբեր են Հայոց ցեղասպանության և Հրեից հոլոքոստի դեպքում: Երկու դեպքում էլ ցեղասպանության գործընթացը տևել է մի քանի տարի, և որևէ կոնկրետ օր ընտրել որպես զոհերի հիշատակի օր կամ թանգարանի, հուշահամալիրի բացման տարեթիվ, շատ մեծ դեր ունի հիշողության պահպանման և տարածման առանձնահատկությունների ձևավորման գործընթացում:
Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը թե’ հայ, թե’ հրեա ժողովրդի մեջ ունի կառուցվածքային առանձնահատկություններ, և դրա ամենաակնհայտ տարբերությունը հենց հիշատակի օրվա անվանման մեջ է` «Հայոց ցեղասպանության անմեղ զոհերի հիշատակի օր», «Հոլոքոստի նահատակների և հերոսների հիշատակի օր (Holocaust Martyrs’ and Heroes’ Remembrance Day)»։ Այսինքն` հրեաները հատուկ առանձնացնում են նաև այն մարդկանց, ովքեր հերոսաբար պայքարել են ընդդեմ նացիզմի: Մեր պարագայում այդպիսի առանձնացում չկա, այնինչ Հայոց ցեղասպանության տարիներին եղել են ինքնապաշտպանական լուրջ մարտեր[13]: Հայոց ցեղասպանության հիշատակի օրը նշվում է ապրիլի 24-ին, երբ «գլխատվեց» արևմտահայ մտավորականությունը, իսկ Հրեից հոլոքոստի հիշատակի օր նշվում է հրեական Նիսան ամսվա 27-րդ օրը[14]` ըստ Իսրայելի Կնեսետի 1953 թ. որոշման, որը սովորաբար համընկնում է ապրիլի վերջին կամ մայիսի սկզբին[15] (hետաքրքիր կլինի 2017 թ., քանի որ և’ Հայոց ցեղասպանության և’ Հրեից հոլոքոստի հիշատակի օրն ապրիլի 24-ն է)[16]: Բացի այդ` 2006 թ. ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի կողմից հունվարի 27-ը[17] սահմանվեց որպես «Հոլոքոստի զոհերի հիշատակի նշման ամենամյա միջազգային օր»:
Հրեաների մոտ ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրվա նման ընտրությունը պայմանավորված է առնվազն երկու հանգամանքով: Նախ` Իսրայել պետության ստեղծումը զուգորդվեց արաբա-իսրայելական պատերազմներով[18]: որի պարագայում այնքան էլ նպատակահարմար չէր Հրեից հոլոքոստի հիշողության համակարգում հրեա ազգին միայն զոհի կերպարով ներկայացնելը. անհրաժեշտություն կար նորանոր մոտիվացիաներ ապահովել նորաստեղծ իսրայելական բանակի համար: Երկրորդ հանգամանքն այն էր, որ Հրեից հոլոքոստը միջազգայնորեն դատապարտվել էր, և կար կարևոր խնդիր` հրեա ազգին դուրս բերել «զոհի» կերպարից:
Հայոց ցեղասպանությանը և Հրեից հոլոքոստին նվիրված հուշարձանների, թանգարանների և հուշահամալիրների բացումը մեծապես կապված է ցեղասպանության անցքերի տարելիցների հետ: Հայոց ցեղասպանության զոհերին նվիրված հուշարձաններից 103-ը (մոտ 36%) կառուցվել է Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի տարելիցներին (Հայոց ցեղասպանության հիշատակման մեջ առանձնահատուկ է 1915 թ.): Իսկ Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված միակ խոշոր թանգարանը բացվեց 1995 թ. Հայոց ցեղասպանության անմեղ զոհերի հիշատակի 80–րդ տարելիցին: Ամբողջությամբ այլ մոտեցում ենք տեսնում Հրեից հոլոքոստին նվիրված թանգարանների դեպքում. Իսրայելում գտնվող Յադ Վաշեմը[19] բացվեց 1953 թ. Վարշավայի գետտոյի ապստամբության[20] տասներորդ տարելիցին, իսկ Վաշինգտոնում գտնվող ՄՆՀՀԹ-ը[21]` 1993 թ. նույն իրողության 50 ամյակին (ընդհանուր առմամբ վերոհիշյալ իրողության տարելիցներին բացվել է 21 թանգարան և գիտակրթական կենտրոն` 8%): Տարածված է նաև թանգարանների բացում կազմակերպել Աուշվից-Բիրկենաուի` նացիստների ստեղծած ամենամեծ համակենտրոնացման ճամբարի ազատագրման տարելիցներին: Իսկ որպես Հրեից հոլոքոստին նվիրված թանգարանների և գիտակրթական կենտրոնների կառուցման ամենաբեղուն շրջան կարելի է համարել 1979-2000 թթ., երբ ստեղծվեց 184 հաստատություն (մոտ 69%):
3) Երրորդ հատկանիշը ինքնապաշտպանությունների, զանգվածային ընդվզումների և ապստամբությունների ներառման խնդիրն է Հայոց ցեղասպանությանը և Հրեից հոլոքոստին նվիրված թանգարանային ցուցադրությունների հայեցակարգերում: Հայոց ցեղասպանության թանգարանը իր 18 տարվա պատմության ընթացքում մշտական ցուցադրություններում գրեթե չի անդրադարձել Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանության տարիներին տեղի ունեցած հզոր ինքնապաշտպանական մարտերին. բացառություն է կազմում միայն Մուսա լեռան հերոսամարտին նվիրված փոքրիկ հատվածը (այս հատվածի ներկայությունը, մեր կարծիքով, մեծապես ապահովել է Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը» գրքի առկայության փաստը), որը, սակայն, միշտ չէ, որ ընդգրկված է եղել մշտական ցուցադրության մեջ[22]: Մինչդեռ Հրեից հոլոքոստին նվիրված գրեթե բոլոր թանգարանների մշտական ցուցադրությունների հայեցակարգում իր ուրույն տեղ է ունեցել Վարշավայի գետտոյի ապստամբության հատվածը, առանձին ընդվզումներ[23]: Ավելին` Պավել Պոլյանը, իր «Между Аушвицем и Бабьим Яром: Размышления и исследования о Катастрофе» գրքի երկրորդ գլուխը նվիրելով Զալման Գրադովսկուն[24] և նրա` ապստամբության ընթացքը ներկայացնող օրագրերին, հետաքրքիր կարծիք է հայտնում այն մասին, որ անգամ Յադ Վաշեմը «չի կարողանում գումար գտնել» Գրադովսկու օրագրերը հրատարակելու համար, ապա ավելացնում` «չէ՞ր կարող, թե՞ չէր ուզում». չէ որ այդ օրագրերն այնքան էլ չէին համապատասխանում թանգարանային ցուցադրության մեջ ներկայացված «հերոսական» հայեցակարգին:
Վերոբերյալ դիտարկումներից կարող ենք գալ այն եզրահանգմանը, որ Հայոց ցեղասպանության և Հրեից հոլոքոստի հիշողության պահպանման ու տարածման մոտեցումները և զարգացման հեռանկարները միանգամայն տարբեր են: Հայերի մեջ ավելի տարածված է հուշակոթող կառուցել հիմնականում Մեծ եղեռնի ոգեկոչման տարելիցներին, հրեաների մոտ այդպիսի միտումներ կան, սակայն` ավելի թույլ ընդգծված: Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրվա ընտրությունը հրեաների մոտ ավելի շատ պայքարի խորհուրդ ունի, իսկ հայերի դեպքում զոհի կարգավիճակի և սգո: Թանգարանային մշտական ցուցադրությունների հայեցակարգերում ինքնապաշտպանությունների, զանգվածային ընդվզումների և ապստամբությունների ներառումը կամ դրա բացակայությունը լրացնում է նախորդ եզրահանգումը և փաստում, թե ինչ «որակի» հիշողություն է մատուցվում ապագա սերունդներին:
[1] Հ. Մարության, Հայ ինքնության պատկերագրությունը։ Հատոր 1. Ցեղասպանության հիշողությունը և Ղարաբաղյան շարժումը, Երևան, 2009, էջ 53:
[2] Խորին շնորհակալությունս եմ հայտնում իմ գիտական ղեկավար, պատմ. գիտ. դոկտոր Հարություն Մարությանին, ով մեր քննարկումների ժամանակ իմ ուշադրությունը հրավիրեց այս թեմայի վրա, կիսվեց իր մտորումներով և հուշեց օգտակար գաղափարներ:
[3] Մանրամասն տե’ս Ցավի, հիշողության և պայքարի կոթողներ, Երևան, 2010, էջ 11-20; http://akunq.net/am/?p=27480; http://www.armenian-genocide.org/memorials.html
[4] Մանրամասն տե’ս W. Shulman, Association of Holocaust organizations, Houston, 2009.
[5] Մանրամասն տե’ս Ցավի, հիշողության և պայքարի կոթողներ:
[6] Մանրամասն տե’ս Լ. Բարսեղյան, Հայոց ցեղասպանություն, Երևան, 2005, էջ 431-476, http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.155/current_category.7/affirmation_detail.html
[8] Մանրամասն տե’ս http://www.armenian-genocide.org/Memorial.110/current_category.72/memorials_detail.html
[9] Հ. Մարության, նշվ. աշխ., էջ 70:
[10] Նույն տեղում, էջ 71:
[11] Ցեղասպանության հիշողության և Ղարաբաղյան շարժման կապի մասին մանրամասն տե’ս Հ. Մարության, նշվ. աշխ.։
[12] Հարցի շուրջ տե’ս նաև Edward T. Linenthal, Preserving Memory: The Struggle to Create America’s Holocaust Museum, New York, 2001, pp. 44, 216.
[13] Այս հարցի վերաբերյալ կան բազմաթիվ աշխատություններ։ Դրանց շարքում վերջին համապարփակ աշխատությունն է` Ռ. Սահակյան, Արևմտահայության ցեղասպանությունը և ինքնապաշտպանական կռիվները 1915 թ., Եր., 2005։ Տե’ս նաև Հ. Մարության, նշվ. աշխ., էջ 64-65։ Հ. Մարության, Հայոց ցեղասպանության և Հրեից հոլոքոստի հիշողության կառուցվածքային առանձնահատկությունները, ՊԲՀ, 2011, թիվ 2:
[14] Հրեական խորհրդարանն այդ օրն ընտրել է այն պատճառով, որ այն միջանկյալ տեղ է գրավում Վարշավայի հրեական գետտոյի` ֆաշիստների դեմ ուղղված ապստամբության սկզբի և Իսրայելի Անկախության օրվա միջև, ինչպես նաև այն պատճառով, որ այդ ամսաթիվը ընկնում է հրեական ավանդական սգատոնի` Counting of the Omer ժամանակահատվածի մեջ: Հ. Մարության, Հայ ինքնության պատկերագրությունը, էջ 65:
[15] Հ. Մարության, Յադ Վաշեմ. Հոլոքոստի մասին հիշողությունն Իսրայելում, http://www.noravank.am/am/?page=analitics&nid=747:
[17] 1945 թ. հունվարի 27-ը` խորհրդային զորքերի կողմից Աուշվից-Բիրկենաուի ազատագրման օրն է։ Մանրամասն տե’ս Louis Weber, The Holocaust chronicle, Illinois, 2009, p. 591.
[18] 1948 թ. մայիսի 14–ին` Պաղեստինի վրա բրիտանական մանդատի ժամկետն ավարտվելուց մեկ օր առաջ, Դավիթ Բեն-Հուրիոնը հռչակեց հրեական անկախ պետության ստեղծումը ՄԱԿ-ի նախագծով հատկացված տարածքի վրա: Հենց հաջորդ օրը Արաբական Լիգայի երկրները պատերազմ հայտարարեցին Իսրայելին, և անմիջապես հինգ արաբական երկրներ (Սիրիա, Եգիպտոս, Լիբանան, Իրաք և Տրանսհորդանան) հարձակվեցին նորաստեղծ երկրի վրա` սկսելով արաբա-իսրայելական պատերազմը, որը Իսրայելում անվանվեց «Անկախության պատերազմ»: Մանրամասն տե’ս http://esod.spb.ru/history/israel.html:
[19] Հրեա ժողովրդի եւրոպական հատվածի աղետի զոհերի հիշատակին նվիրված հուշահամալիրը կոչվում է «Յադ Վաշեմ. Հոլոքոստի նահատակների և հերոսների [մասին] հիշողության [ապահովման] իրավասու մարմին» (Yad Vashem. The Holocaust Martyrs’ and Heroes’ Remembrance Authority)։
[20] Ապստամբությունը տևել է 1943 թ. ապրիլի 23-ից մինչև մայիսի 16-ը:
[21] Միացյալ Նահանգների Հոլոքոստի հուշային թանգարան (United States Holocaust Memorial Museum):
[22] Դա վկայում է նաև ՀՑԹԻ-ի արխիվում մշտական ցուցադրությունների լուսանկարների մեջ այդպիսի հատվածի բացակայությունը: Սակայն ՀՑԹԻ-ի 2015 թ. նախատեսվող նոր ցուցադրությունը, ՀՑԹԻ-ի տնօրեն Հ. Դեմոյանի խոսքերով, ներառելու է հայերի ինքնապաշտպանական մարտերը և հայ հերոսների հիշատակը անմահացնող հատված:
[23] Jeshajahu Weinberg, Rina Elieli, The Holocaust Museum in Washington, New York 1995, p. 108.
[24] 1944 թ. հոկտեմբերի 7-ի Աուշվից-Բիրկենաուի ապստամբության ղեկավարներից մեկը (1908/9-1944), զոհվել է մարտի ընթացքում:
Leave a Reply