Նացիստների որսորդը, հիշողության մարտիկը, արդարության ակտիվիստը

Փընար Օղյունչ

Դատն ինչպիսի՞ պայքարի ձև կարող է ընդունել: Հասարակություններն ինչպե՞ս են առերեսվում մարդկայնության դեմ իրագործված հանցագործությունների հետ: Պատմաբան, փաստաբան Սերժ Կլարսֆելդն Ստամբուլում էր և մեկնաբանություններ տվեց այդ հարցերի շուրջ:

Արդարությունն ինքն իրե՞ն է գալիս: Մարդկայնության դեմ կատարված հանցագործությունների անպատժելիությանն ինչպե՞ս կարելի է միջամտել: Սովորական մեկը որքանո՞վ է ունակ փոխելու պատմության ընթացքը: Այդ բավականին երկարատև պայքարի պատմությունը, քաղաքական ակցիայի նման, ժողովրդականություն վայելող սցենարի նմանեցնել ձգտողները «նացիստների որսորդ» են անվանում նրան: Որսալը մի փոքր մակերեսային արարքի ընտրություն է: 79 տարեկան պատմաբան, փաստաբան Սերժ Կլարսֆելդը և վերջինիս կյանքի առնվազն երկու երրորդը համատեղ, նույն «դատի» համար անցկացրած նրա կինը` Բեատա Կլարսֆելդը, նախընտրում են իրենց «հիշողության մարտիկ» անվանել: Սերժ Կլարսֆելդն անցած շաբաթ Փարիզ 8 համալսարանի, Շոա թանգարանի և «Անադոլու Քյուլթյուր»-ի կողմից կազմակերպված կոնֆերանսին մասնակցելու նպատակով գտնվում էր Ստամբուլում` Ֆրանսիական մշակույթի կենտրոնում:

Լա’վ, իսկ ինչի՞ մարտիկներն են նրանք: Օրինակ` 1966 թ. Արևմտյան Գերմանիայի կանցլեր, նացիստական անցյալ ունեցող Կուրտ Ջորջ Քիսինջերին քաղաքական արենայից հեռացնելու նպատակով արշավ ձեռնարկեցին: Որպես փաստաբան և պատմաբան հանդես եկած Կլարսֆելդի պայքարում այն կետը, որը հաճախ է ընդգծվում, լավ թղթապանակ պատրաստելու ընդունակությունն է: Շատ աղբյուրներով, բազում փաստաթղթերով հագեցած թղթապանակներ, որոնք այնքան ստույգ են, որ անհնար է դրանց դեմ առարկել…

Ինչ վերաբերում է այն կառույցին, որի միջոցով տարվում է այդ պայքարը, ապա երաշխիք չկա, որ այն օգնում է գործին: Այդ արշավում ավելի խորհրդանշական գործողության կարիք զգալով` Բեատա Կլարսֆելդը, մի կոնգրեսում հանկարծակի վեր թռչելով, ապտակել է Քիսինջերին, արարք, որը փոխել է պայքարի ընթացքը: Անգամ երբ 68-ի շարժման ոգով միավորվել են Վիլլի Բրանդտի կանցլերության օրոք, ապա հետագայում, երբ Բրանդտը Վարշավայի Գետտոյի հուշարձանի առջև ծնկի գալով` հրեաներից ներողություն խնդրեց Հոլոքոստի համար, այդ ամբողջ ընթացքում խոսք է գնում նրա ազդեցության մասին: Ըստ նրա` դա մի հասարակ քաղաքացու` պատմությանը միջամտելու փորձ է:

Բուխարեստում ծնված Կլարսֆելդը, իր ընտանիքի նման, տարիները նվիրաբերել է  Ֆրանսիայում բնակվող հրեաներին նացիստներին հանձնած բարձրաստիճան պաշտոնյաներին արդարության առաջ կանգնեցնելու գործին: Հազարավոր էջերով թղթապանակներ պատրաստելով` ապահովել է նաև, որ դատական գործ հարուցվի, տվյալ ժամանակաշրջանի Լատինական Ամերիկայի դիկտատորների մոտ ապաստան գտածներին անձամբ է այդ կողմերում որոնել (անգամ ձեռնարկել նրանց ձերբակալելու գործը), ինչպես նաև` հրապարակել 80 հազար տուժածների ցանկը: Այն ժամանակ, երբ Ֆրանսիան Վիշիի կառավարության օրոք առերեսման գործընթացի մեջ էր, հանրությանն ուղղված` «Ֆրանսիական ողջ ազգն է դատվում» ուղերձը ևս ռազմավարություն էր: Ֆրանսիայից աքսորվածները հրեաների 25 տոկոսն էին, 75 տոկոսը փրկվել էր: Դատավարությունը 20 տարի տևեց: Սակայն, ըստ նրա, այդ մոտեցումն արագացրեց հասարակական առերեսումը:

1915-ի` Հիտլերին ցուցաբերած օգնությունը

Կլարսֆելդները 1996 թ. արշավ ձեռնարկեցին Բոսնիայում Սրեբրենիցայի կոտորածի պատասխանատուներ Ռադովան Կարաջիչին և Ռատկո Մլադիչին դատելու համար: Թե կոնֆերանսի ընթացքում և թե դրան հաջորդած ճաշկերույթի ժամանակ խոսք է բացվում նաև Հայոց ցեղասպանության և վերջինիս հետ առերեսման հարցի մասին: Կլարսֆելդը նշում է, որ այդ ցեղասպանության պատասխանատուների չպատժվելու պատճառով 1915 թվականն օգնել է Հիտլերին: Իսկ որպես «հիշողության մարտիկ»` նա առաջարկում է գիտական մոտեցմամբ նախաձեռնել պատմական փաստագրման գործ: Նա առաջարկում է նաև, որ թերևս ԵՄ-ի աջակցությամբ ստեղծվի մի անկախ հանձնաժողով, որում չեն ընդգրկվի հայ և թուրք պատմաբաններ, սակայն այս երկու կողմին էլ հնարավորություն կընձեռվի փաստաթղթեր ներկայացնել:

Մեզ ու՞ր կհասցնի դա 100 տարի անց, երբ առկա չէ որոշակի քաղաքական կամք, և չկա հասարակական ցանկություն: Նա այս երկու հասարակությունները չճանաչելու պատճառով չի նախընտրում ավելի հասարակական ազդեցությամբ, սիմվոլիկ գործողություն առաջարկել:

Կլարսֆելդների պայքարի առանցքում, երբ խոսքը գնում է մարդկայնության դեմ գործված հանցագործությունների մասին, առկա է իրավունքի հանդեպ տածվող թերահավատություն, սակայն` հավատք, որ պայքարի միջոցով հնարավոր է արդարության հասնել: Դրա կորիզում կա նաև մի հակասություն, որոշակի ռիսկ: Երբ հարց եմ ուղղում նրան այդ մասին, հայտնում է, որ Ֆրանսիայի դատավարության ժամանակ մեծ ջանքեր են գործադրել, և որ չեն վստահել դատարանի նախագահներին, բայց վստահություն են ունեցել դատարանի կազմի նկատմամբ. «Օրինակ, եթե Մորիս Պապոնն արդարացվեր, կլքեի Ֆրանսիան»:

Նույնիսկ դա ցույց է տալիս այն հավատը, թե արդար վճիռ էր կայացվելու, դատարանն անկախ էր գործելու:

Հավատացողներ կա՞ն, որ այս հողերում, որտեղ մարդասպաններին պաշտպանելն արդեն ավանդույթ է դարձել, այսօրվա կամ երեկվա խնդիրների պատճառով դատարաններում արդարադատություն կլինի: Քանի դեռ անպատժելիությունը չի վերացվել, հնարավո՞ր է արդյոք հասարակական առերեսումը: Այնժամ որո՞նք պետք է լինեն այս վայրերի «հիշողության մարտիկի» մեթոդները: Ենթադրենք` բարձրաձայն եմ մտորում:

http://www.radikal.com.tr/radikal.aspx?atype=haberyazdir&articleid=1180372

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net