Գերմանահայ պատմաբանը կ՛ահազանգէ` Հալէպի մէջ պահուած ցեղասպանութեան հայերէն արխիւները կը քանդուին մեր աչքերուն առջեւ

Սագօ Արեան

Գերմանացի պատմաբան Էլքը Հարթմանի մայրը հայ է: Անոր ուսումնասիրութիւններուն գլխաւոր առանցքը Օսմանեան կայսրութեան վերջին շրջանի հատուածն է: Ան մասնագիտութեամբ իսլամագէտ-օսմանագէտ է եւ ուսանած է Պերլինի համալսարանի Իսլամագիտութեան հիմնարկին մէջ, ապա պաշտօնավարած այնտեղ` 2003-2008 շրջանին, իսկ ներկայիս կ՛աշխատի իր տոքթորական աւարտաճառին վրայ որ կը կրէ «Զինուորագրութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ» խորագիրը: Էլքը Հարթմանն իր ամուսնոյն՝ Վահէ Թաշճեանին հետ 2010 թուականին հիմնած է «Յուշամատեան» կայքը:

Հարթմանն յառաջիկայ ապրիլէն մինչեւ յուլիս որպէս այցելու դասախօս պիտի դասաւանդէ Գերմանիոյ Halle-ի համալսարանին մէջ նիւթ ունենալով՝ «Օսմանեան կայսրութեան մէջ քրիստոնեայ համայնքները» թեման: 

Ի՞նչու oսմանագիտութիւնը ընտրեցիք որպէս մասնագիտութիւն:

Երբ պատմութեան ուսանեցայ նկատեցի, որ Եւրոպական պատմագիտութեան մէջ օսմանագիտութիւն չկայ: Երեւելի էր նաեւ որ Օսմանեան կայսրութեան պատմութիւնը պէտք է մաս կազմէր Եւրոպական պատմագիտութեան: Յետոյ, երբ աւելի ուշ սկսայ արեւելագիտութեամբ զբաղիլ, նկատեցի որ oսմանեան պատմութիւն մէջ հայերը չկան: Այս բոլորէն ետք զգացի, որ պէտք է oսմանագիտութեամբ զբաղիմ, որպէսզի աւելի լաւ հասկնամ Եւրոպայի պատմութիւնը ու նաեւ հայ ժողովուրդի պատմութիւնը:

Դուք ձեր ամուսնոյն պատմագէտ Վահէ Թաշճեանին հետ 2010-ին հիմնեցիք «Յուշամատեան» կայքը: Կարելի է՞ այդ մասին պատմել:

Ուրեմն ըսեմ որ «Յուշամատեան»ը հիմնեցինք 2010-ին Վահէ Թաշճեանին հետ: Ծրագիրը հիմնուեցաւ վերը նշածս մտահոգութիւններուն հիման վրայ: Այսինքն պատմագիտութեան մէջ նկատուած բացը լրացնելու համար: Կայքէջը առիթ կու տար զարգանելու, տարածուելու ու մեծնալու: Մարդիկ կրնային իրենց մասնակցութեամբ լրացնել այդ բացերը, անոնք իրենց նկարներով, գիտելիքներով եւ ունեցած տուեալներով կրնային օգնել որ կայքէջը աճի: Ըսեմ նաեւ որ կայքէջը interactive է եւ կրնայ նոր ձեւով կամուրջ հանդիսանալ հայութեան զանազան սերունդներուն ինչպէս նաեւ հայութեան եւ այլ ժողովուրդներու միջեւ:

Կայքէջը առանց միջնորդներու, առանց հաստատութեան, առանց հեղինակութիւններու կը հասնի ամէն տուն: Կը հասնի մինչեւ Պիթլիս եւ Վան: Կը հասնի մեր ժողովուրդի որեւէ հատուածին առանց միջնորդութիւններու: Ասոնք են մեծ առաւելութիւնները: Իսկ պատմագիտական առումով մենք կը փորձենք հաւաքել այն նիւթերը, յուշերը, լուսանկարներ ու ձայնագրութիւններ, որ կապ ունին ու կը վերաբերին հայոց կեանքին հետ ու յատկապէս Օսմանեան կայսրութեան մէջ 1915 թուականէն առաջ:

Եւրոպայի մէջ նկատելի է որ Հայ- Թրքական երկխօսութիւն ստեղծելու փորձեր կան: Ի՞նչ ունիք ըսելիք այս ուղղութեամբ յատկապէս որ Գերմանիոյ մէջ մանաւնադ դուք նմանօրինակ հաւաքի մը մասնակցած էք:

Ճիշդը մենք այս առումով շատ սորվելիք ունինք Գերմանական փորձէն: Անոնք  անդրադարձած են իրենց պատմութեան եւ լաւ գիտեն իրենց յանցանքները ու սխալները: Գալով ձեր հարցին յայտնեմ որ ես մասնակացեցայ “Speaking to One Another” խորագրով ծրագրի մը որուն նպատակներէն էր երկխօսութիւն ծաւալել հայերու եւ թուրքերու միջեւ: Այդ ծրագրին մէջ կային հայեր որ եկած էին Հայաստանէն, Պոլսէն, գաւառներէն ու անգամ անոնց մէջ կային թրքացած ու  իսլամացած (Թերեւս նաեւ Իսլամացուած- Ս. Ա.) հայեր: Բայց զարմանալին այն էր որ այդ հաւաքի ընթացքին ես ոչ մէկ թուրք դահիճի զաւակը, թոռը կամ ծոռը տեսայ: Յետոյ մտածեցի որ եթէ մենք երխօսութեան մասին պիտի խօսինք ապա ո՞ւր էր թուրքը: Եթէ պիտի խօսէինք երկխօսութեան եւ հաշտեցման մասին ապա ատոր մէջ խնդրոյ առարկան 1915 -1916 թուականներուն գործուած ցեղասպանութեան  խնդիրն էր: Այս ծրագրին մէջ միշտ կը շեշտուէր որ պայման չէր որ անցեալին մասին շատ խօսինք եւ պայման չէր նաեւ, որ շեշտէինք ցեղասպանութեան եղելութեան վրայ: Բայց ինծի համար ճիշդ ցեղասպանութեան թեման է որ հայերը եւ թուրքերը ի մի պիտի բերէ երկխօսութեան մէկ սեղանի շուրջ:

Եթէ ցեղասպանութեան թեման հանենք այլապէս մենք երխօսութեան պէտքը չունինք թուրքերուն հետ: Այո, հանդիպումները շատ կարեւոր են: Ու հասկնալի է նաեւ որ անոնք որ Թուրքիոյ մէջ կ’ապրին անոնց համար դժուար է խօսիլ ցեղասպանութեան մասին: Իսկ ինչ կը վերաբերի Գերմանիոյ, կարեւոր է որ Գերմանացին պէտք չէ Թուրքիոյ մէջ ապրող մարդոց տեսակէտը որդեգրէ: Գերմանացին պէտք է բարձրաձայն խօսի ու պէտք է հայերուն դէմ իրականացուած ջարդը իր անունով անուանել:

Յառաջիկայ տարի մենք պիտի նշենք Ցեղասպանութեան հարիւրամեակը: Այս առումով կրնաք խօսիլ այն արխիւներուն մասին ուր կարեւոր նիւթեր կան այդ թեմայով եւ արդեօք որոշ ընելիքներ կա՞ն այս ուղղութեամբ:

Հսկայական գործ ունինք ընելիք: Պատմագիտական նիւթերը բաւական շատ են: Եւ  շատ են յատկապէս հայերէնով գրուած արխիւները: Անհատներու գրած պատմութիւներն ալ բաւական են, եւ այդ արխիւներուն կարեւոր մէկ տոկոսը կը գտնուի Հայաստանի մէջ: Իմ ցարդ կատարած ուսումնասիրութիւններէս  կարողացած եմ պարզել որ 19-րդ դարու Օսմանեան կայսրութեան սահմաններուն մէջ ապրած հայութեան մասին շատ քիչ գրուած է: Արխիւային հզօր ժառանգութիւն կայ ու մեր գլխաւոր կեդրոնացումի առանցքը պէտք է ըլլան հայկական արխիւները: Ի վերջոյ որովհետեւ մենք է որ հայերէն գիտենք եւ օտարը դժուար թէ գայ եւ հայերէն սորվի ու գիտաշխատութիւններ ընէ: Կան նաեւ oսմանեան աղբիւրները, բայց գլխաւոր աղբիւրները ըստ իս հայկական աղբիւրներն են: Մենք պէտք է կարդանք ու արժէւորենք մեր աղբիւրները ու տէրը դառնանք այդ պատմութեան: 

Ո՞ւր կը գտնուին հայկական աղբիւրները այսօր:

Իմ նշածս կարեւորագոյն աղբիւրները եկեղեցական արխիւներու մէջ են: Այդ արխիւները կը գտնուին Հայաստան, Պոլիս ու Երուսաղէմ: Չմոռնանք Հալէպը անշուշտ ուր այսօր տխուր ու մտահոգիչ իրավիճակ կը տիրէ:

Մեր աչքերուն առջեւ Հալէպ քաղաքն ու հայկական գաղութը կը քանդուին ու մենք չենք կրցած պէտք եղածին չափ օգտուիլ ու փրկել այդ արխիւները: Հոն կան անձնական արխիւներ ու լուսանկարներ եւ Հալէպը յայտնի է անհատական արխիւներու հարուստ հաւաքածուներով: Հալէպի մէջ հայերու տուներուն մէջ նոյնիսկ շատ կարեւոր արխիւներ կային: Ուղղակի ցաւ կը պատճառէ այս ամէնը վերյիշելը:

Իսկ Հայաստանի մասին:

Հայաստանի մէջ ալ քիչ չեն այդ արխիւները: Կան անհատներու յուշեր եւ անհատական արխիւներ որոնք թանգարաններու մէջ են եւ քիչ ուսումասիրուած են: Ճիշդ է որ որոշ աշխատանք կը տարուի այս ուղղութեամբ բայց տակաւին կոթողային գործ մը կայ որ պէտք է առաջ տարուի:

Պատմեցիք թէ Պէյրութի մէջ երբ «Յուշատեան»ի աշխատանքներու ծիրին մէջ իրեր կը հաւաքէիք, անհատ մը մօտեցած էր ձեզի ու ըսած, թէ երէկ ինք ահագին իրեր աղբը թափած է ու դուք պատասխանած էիք անոր ըսելով «Լաւ կ’ըլլայ որ ձեր ունեցած իրերը ոչ թէ աղբը թափէիք, այլ այդ գանձերը ընդունող վայրը մենք ըլլայինք»: Ի՞նչ կարելի է ըսել այս առումով:

Ճիշդը այո, այդպէս պատահեցաւ: Գիտէք մեր բուն խնդիրը այն է որ վերապրողները իրենց հետ բերած ու պահած էին իրեր, որ իրենց համար շատ մեծ նշանակութիւն ունէին: Ըլլայ նկար, բաղնիքի թաս, կամ ընտանիքի շերեփ: Այսպիսի իրեր մէկ կամ երկու սերունդ կը պահէ բայց երրորդ ու չորրորդ սերունդը իր պահարանին մէջ եղող իրերը կը ժողուէ ու ցաւօք օր մը աղբը կը թափէ: Հին ապրանքները երբ կորսնցնեն պատմութիւն մը փոխանցելու ներուժը, կը դառնան անխօս ու անիմաստ: Ատոր համար ալ մարդիկ կը թափեն այդ «անաժէք» դարձած ապրանքները:

Ի՞նչպէս անարժէք կը դառնան այդ իրերը:

Երբ իր մը կը կորսնցնէ իր պատմելու ուժը, կը դառնայ անիմաստ: Երբ յիշատակը կը կորսուի, իրը կը դառնայ համր ու անխօս հետեւաբար՝ անարժէք: Ատոր համար ալ այդ իրերը ցաւօք կը նետուին աղբաման: «Յուշամատեան»ի նպատակներէն է նաեւ այս իրերը պահել – պահպանելը: Մեր նպատակն է այդ գտնուած իրերը թուայնացնել ու եթէ հնարաւոր է անոնց պատմութիւնները արձանագրել ու թուայնացնել:

Ցեղասպանութեան գլխաւոր տուժողները արեւմտահայ հատուածներն են որ այսօր տարածուած են ու կ’ապրին աշխարհով մէկ: Նկատելի է նաեւ որ այսքան երկար ժամանակէ ետք Սփիւռքը լուրջ ծրագիր մը չունի Ցեղասպանութեան ճանաչման խնդիրը առաջ մղելու ու աւելի կարեւորը այդ հանգրուանէն ետք իրականցուելիք մեքանիզմներուն կապակցութեամբ լուրջ առաջադրութիւններ տակաւին չեն երեւիր: Դուք որպէս պատմաբան ի՞նչ կը մտածէիք այս առումով մանաւանդ որ ձեր խօսքը կրնայ որպէս գիտական հիմք ծառայէ:

Ես պիտի ուզէի որ մենք ոչ միայն մեր մեռնիլը այլ նաեւ մեր կեանքը յիշենք: Մենք պէտք է մեր պատմութեան տէրը ըլլանք, ու եթէ մինչեւ օրս ահագին բան կորսնցուցած ենք ինչպէս հող, կոթող, եկեղեցի եւ մեծ հարստութիւն, ապա այդ կորուստներուն դիմաց մենք ունինք մեր յիշողութիւնը:

Արեւմտահայաստանի ողջ տարածքէն մեզի մնացածը մեր յիշողութիւնն է ու մենք պէտք է պահենք այդ յիշողութիւնը: Ողբին մասին ըսելիք չունիմ: Սգալն ալ բնական դրոյթ է, բայց պէտք է լաւատես աչքերով նայինք ապագային: Ողբին կողքին կը հաւատամ որ պէտք է յիշենք կեանքը ու ճիգ ընենք վերակենդանացնելու մեր անցեալը:   

http://hetq.am/arm/news/32468/germanahay-patmabany-kahazange-halepi-mej-pahuats-cexaspanutean-hayeren-arkhi%D6%82nery-ky-qanduin-mer-achqerun-arjev.html