Միքայիլ Ասլան
Բոլորովին չեմ մոռացել Հայոց ցեղասպանության և Դերսիմի ցեղասպանության մասին այն ցավալի դեպքերը, որ մանկությանս տարիներին պատմում էր հորաքույրս` Էսեն: Երբ 10 տարեկան էի, հեռացվեցինք Խոզաթում (գավառ Դերսիմում-Ակունքի խմբ.) գտնվող մեր գյուղից: Կայսերիում (Կեսարիա-Ակունքի խմբ.) միջնակարգ դպրոցում ուսանելիս մորս ասել էի. «Մի օր Խոզաթ վերադառնալով` գրի եմ առնելու Էսեի պատմածները»: Դժբախտաբար, երբեք չկարողացանք վերադառնալ, և ես Էսեին այլևս չտեսա:
Ուր էլ գնայի, այդ պատմությունների ծանր հուշն ինձ չէր լքում: Այն տարիներին, երբ որպես փախստական եկա Գերմանիա, Ֆրանկֆուրտում ծանոթացա «Միություն ընդդեմ Ցեղասպանության» անվամբ մի կազմակերպության, ապա և` վերջինիս նախագահ, սիրելի Ալի Էրթեմի հետ: Չկարողացա ցավիս սպեղանի գտնել որոշ քաղաքական շարժումների դեղատոմսերում: Նրանց` սույն խնդիրների շուրջ ունեցած մակերեսային գաղափարներն ինձ ավելի էին վշտացրել, և այդ հարցում անհատապես լուսաբանվելու կարիք էի զգում:
Այդ կարիքը բավարարելու որոնումների մեջ` անդամագրվեցի «Միություն ընդդեմ Ցեղասպանության» կազմակերպությանը: Մասնակցեցի թե’ սույն միության և թե’ հայկական կազմակերպությունների կողմից իրականացվող զանազան միջոցառումների: Որքան շատ էի նման միջոցառումների մասնակցում և որքան շատ նորանոր բաներ իմանում, այնքան ամաչում էի սույն խնդրի առումով իմ անգրագիտությունից` որպես Ցեղասպանության ենթարկված մի ժողովրդի զավակ: «Միություն ընդդեմ Ցեղասպանության» կազմակերպության հետ մեկտեղ, 2001 թ. որոշեցի մասնակցել Երևանում կազմակերպվող` Ցեղասպանության ոգեկոչմանը: Երբ ապրիլի 24-ին ընդամենը մի քանի օր էր մնացել, նստած էի Երևանի քաղաքապետարանի այգում: Սգո օրվա մոտենալն ազդարարող` քաղաքապետարանի բարձրախոսից լսվող դուդուկի սրտահույզ մեղեդիներն ինձ համակում էին ամբողջությամբ: Ես էլ մի պահ վեհանում էի, նստարաններին նստած մարդկանց նման: Երկար տարիներ չթաղվող մի թաղման արարողություն էր հառնում իմ դիմաց: Հասել էր իմ և հարևանիս հանդեպ արվածի համար սուգ պահելու ժամանակը: Տեսա Արարատի երկու երեսները. մի պահ Մասիսը կորավ ամպերի մեջ մոր ձեռքը մի պահ կորցրած փոքր մանկան պես… Հիմա եմ հասկանում ուղիղ իմ դիմաց բարձրացող Արարատին հպվել չկարողանալու ցավը… Մի կողմից էլ հուզվել էի, որ դեռ սգո օր և հուշարձան չունենք` Դերսիմի ցեղասպանությունը ոգեկոչելու համար…
Ապրիլի 24-ին բոլոր տարիքների կանանցից և տղամարդկանցից բաղկացած մի մեծ ամբոխ, թախծոտ դեմքերով մարդկանց զանգվածներ` ձեռքերին ծաղիկներ, շարժվում էին դեպի Ցեղասպանության հուշարձան: Ես նույնպես, «Միություն ընդդեմ Ցեղասպանության» կազմակերպության պատվիրակության հետ միասին, շրջեցի Ցեղասպանության թանգարանում: Այնտեղի գրառումների գրքում գրեցի. «Ամոթ եմ զգում, որ իմ ժողովրդի (նկատի ունի զազաներին-Ակունքի խմբ.) մի մասը, գիտակցաբար կամ անգիտակցորեն, մասնակցել է Հայոց ցեղասպանությանը: Իմ անունից ներում եմ հայցում պատմությունից և հայ ժողովրդից, որպեսզի այլևս նման ցավեր չկրկնվեն… Միքայիլ Ասլան, Դերսիմ»: Երբ գրառում էի անում, մի փոքր հեռվից ինձ դիտող թանգարանի աշխատակիցը մոտեցավ և հարցրեց, թե որտեղից եմ եկել: Ես էլ մեր թարգմանչի միջոցով հայտնեցի, որ «փախստական եմ և Գերմանիայից եմ եկել»: Այդ պահին ձեռքն ինձ մեկնեց և ասաց. «Քեզնից առաջ էլ Յըլմազ Գյունեյն էր եկել և գրել այս գրառման գրքում»: Ես փշաքաղվեցի նրա ասածից…
Դերսիմցիների` Ցեղասպանության հանդեպ որդեգրած կեցվածքը հայտնի փաստ է. ներկայում բավականաչափ աղբյուրներ կան այդ մասին: Սակայն, մեր մոտակա գյուղերում հակառակ վիճակն էլ է գրանցվել, և դրա մասին պատմում են մեր տարեց բնակիչները: Այդ մասին լսելիս, երբ նկատում եմ նաև հասարակության մեջ հայերի հասցեին հայհոյախառն խոսակցություններ, մտածում եմ, որ այնքան էլ անմեղ չենք եղել, որքան որ ներկայացվում է…
Հայոց ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցի նախօրյակին սույն թեմայի արդիականացումը խիստ ուրախալի է: Սակայն իմ իմացած միակ ճշմարտությունն այն է, որ 1915 թ. Ցեղասպանությունը մեր ժողովուրդների լուսավոր ապագայի համար այնքան նշանակալի և ծանրակշիռ կարևորություն ունի, որ չի կարող ոչ մի քաղաքական շարժման, խմբի, շրջանակի կողմից շահարկվել: Եթե նկատի ունենանք, որ այս հարցում մինչ վերջերս չենք կատարել մեզ վրա ընկած առերեսման և հաշվի նստելու պարտականությունը, ապա մեր յուրաքանչյուր ասելիք, մեր յուրաքանչյուր քայլ «պետք է 7 անգամ չափենք, նոր նետենք»:
Ամեն անհատ պետք է անձնապես առերեսվի… Արդյոք կարո՞ղ ենք ասել, թե Ցեղասպանությանը չմասնակցած զանգվածներն ավելի անմեղ են Ցեղասպանությանը մասնակից զանգվածներից: Ցեղասպանությանն այն մասնակիցները, ովքեր դա արել են «անգիտակից կերպով», հանուն ավարի, նրանք նույնպես սեփական կանխակալ կարծիքների և տգիտության «զոհերն» են, և երկու դեպքում էլ դա ամոթալի է… Օրինակ, ոչ վաղ անցյալում տեղի ունեցավ Սվասի Մադըմաքի պոգրոմը: Այնտեղ այդ կոտորածին գիտակցաբար նախապատրաստվածներին դատապարտելիս ի՞նչ կասենք «Ալևիների և ղզլբաշների» հանդեպ կանխակալ կարծիքներին զոհ գնացած այդ զանգվածների առնչությամբ. նրանք էլ են մեղավոր, այնպես չէ՞:
Պատկերացրեք` կառավարությունը Կայսերիում մեկ շաբաթ շարունակ Ամեդը (Դիարբեքիրը-Ակունքի խմբ.) թիրախ է ցույց տալիս, մանիպուլյացիաներ անում: Կեսարացիներն էլ, առանց խղճի ձայնին անսալու, հավաքաբար հարձակվում են Ամեդի վրա. այդ դեպքում կեսարացի բնակիչների այդ վարմունքը ինչպե՞ս կգնահատեք: Այստեղ կոտորածը ծրագրավորողների անունը մարդասպան է, մանիպուլյացիաներ անողներինը` տգետ, իսկ այս երկուսի միավորումից ծնվածի անվանումը` ողբերգություն, ցեղասպանություն: Բոլոր կոտորածների հետևում նմանատիպ «միավորումներ» են առկա:
Ի վերջո, գիտակցաբար կամ անգիտակցորեն կատարված այս Ցեղասպանությունը մեր բոլորի համատեղ մեղքն է: Դրա հետ առերեսվելու ժամանակը վաղուց է հասել: Գլխավորը հարյուրամյակներ շարունակ ձևավորված մտայնությունը ապակոդավորելն է: Իսկ այդ մտայնությունը հետևյալն է. բոլորի ձեռքին քար է տրվել, բոլորի ձեռքի քարը պատրաստ սպասում է: Երբ որևէ մեկը թիրախ է ընտրվում, ոչ ոք չի հարցնում` ինչու ենք հարձակվում նրա վրա, մյուսն էլ է քարը վերցնում և շպրտում թիրախի վրա: Հեռուստատեսությամբ տեսնում ենք, որ Իրանում մի կին է քարկոծվել: Փողոցային անցորդը չի հարցնում` ինչու է այդ կինը քարկոծվում, չգիտի` ինչ մեղք է գործել նա, բայց իսկույն քարը վերցնում է ու շպրտում:
Հե~յ, տգիտույթու~ն, ձեռքիդ քարը դե’ն նետիր և մի պահ մտածի’ր: Հայի կողմ շպրտած քարդ մի ընկալիր միայն որպես քեզ նեղություն տվող մի ծանրություն: Այլևս տե’ս, թե անմեղի վրա իջեցված ամեն մի հարվածից ինչպես են այս տարածքներն արյամբ ողողվում: Նկատի’ր, որ այս բոլոր ցավերի սկիզբը դրվել է մեր հինավուրց հարևանների կոտորածով, և երեխաներիդ բացատրի’ր դա, որպեսզի հետագա սերունդների վիզը ծուռ չմնա պատմության և խղճի առջև: Խիղճը մի օր գալու և անցնելու է ժողովուրդների գերագույն ատյանով:
Թարգմանեց Մելինե Անումյանը
Akunq.net
Leave a Reply