Հայերը 1937-1938 թթ. կոտորածների ժամանակ

Քազըմ Գյունդողան

Հոդվածը, որպես զեկուցում, ներկայացվել է 2013 թ. նոյեմբերի 2-4-ը «Հրանտ Դինքի» անվան հիմնադրամի կողմից Ստամբուլում կազմակերպված գիտաժողովում, որը նվիրված էր իսլամացված հայերին: Այն կհրատարակվի գիտաժողովի նյութերի ժողովածուում:

«Դերսիմն ու Դերսիմի կորուսյալ դուստրերը» աշխատանքների շրջանակում հավաքել ենք ոչ միայն 1937-1938 թթ., այլև 1915 թ. զոհ դարձած հայերի որբացած, ալևիացած, իսլամացած և մեկը մյուսից դաժան կյանքով ապրած մեր մարդկանց կյանքի պատմությունները: Ձեզ հետ կիսելու ենք հիմնականում նրանց պատմությունները:

Ցանկալի կլիներ պատմական ակնարկ կատարել, սակայն սահմանափակ ժամանակի պատճառով անհնար է: Կարող ենք ասել, որ մեր աշխատանքի թեմա հանդիսացող դերսիմցի հայերը այսօր գոյություն ունեցող էթնիկ խմբերից ամենահինն են: Դերսիմը ներառող Եփրատի վերին ավազանում հայերը, որոնց գոյությունը փաստվում է Ուրարտուի անկումից սկսած, 2 600-ամյա անցյալ ունեն: Եվ եթե հաշվի առնենք նաև այն, որ խեթերի ժամանակակից և հարևան Հայասայի քաղաքակրթությունը՝ Կեմախ կենտրոնով, հայերի նախկին բնակության զարկերակն է եղել, ապա կարելի ասել, որ այս անցյալը 3 500 տարուց էլ ավելի պատմություն ունի:

Դերսիմի նման բացառիկ անհարթ աշխարհագրական վայրը՝ տեղական ապստամբության և անկախության շրջանը, երբեք միատարր չի եղել: Կարելի է ասել, որ ոչ վաղ անցյալում այն եղել է հայերի, քուրմանջի զազաների, քրդերի և թուրքմենների համատեղ հայրենիքը: Հավատքի տեսանկյունից ևս մի շրջան է, որտեղ  ազդեցիկ է միաստվածապաշտ կրոնների ծիսակարգը, և որտեղ կողք կողքի գոյակցում են մեծավ մասամբ ղզլբաշականությունը, քրիստոնեությունն ու մասամբ իսլամը (Հովսեփ Հայրենի, Դերսիմի հայերը. երկակի ինքնության գոյապայքարը (Hovsep Hayreni, Dersimli Ermeniler: Çifte Damgalı Bir Kimliğin Yaşam Mücadelesi)):

Օսմանյան գերիշխանության հաստատման սկզբին (16-րդ դարի առաջին կես) կազմված աշխարհագիր մատյաններից պարզ է դառնում, որ հայկական գյուղերի ու բնակչության թիվը բավականին մեծ է եղել: Այժմյան Դերսիմի նահանգի տարածքը կազմող այն ժամանակվա Չմշկածագ սանջակում բնակվող ոչ մուսուլման տները կազմել են 52-57 տոկոս: Եվ սրանց ճնշող մեծամասնությունը գրանցված է որպես «հայ համայնք» (Մեհմեդ Ալի Ունալ, Չմշկածագ սանջակը XVI դարում  (Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı)): Եթե հաշվի առնենք, որ այս թվի մեջ են ներառված նաև փոքրաթիվ հունական ու ասորական տները, ապա կարող ենք ասել, որ 500 տարի առաջ շրջանի կեսը կազմել է հայ բնակչությունը:

16-րդ դարում և 17-րդ դարի սկզբին ջելալիների ապստամբություններն ու Օսմանյան կայսրության կողմից այդ ապստամբությունները ճնշելու գործողությունները բազմաթիվ վայրերում հայ բնակչության նվազման ամենակարևոր գործոններից դարձան: Կեմախցի վանահայր Գրիգոր Դարանաղցու ձեռագիր ժամանակագրության համաձայն՝ այս բախումների ժամանակ երկու կողմից թալանվող հայերը, որոնց գյուղերն ու ավանները ավերակների էին վերածվել, 1600-ական թթ. սկզբին Կեմախի, Երզնկայի, Ակնի և Դևրիկի շրջակայքից գաղթում են Կ.Պոլիս և Թրակիա: Ինչպես Երզնկայի Ջիմինի (Ուզումլու), այնպես էլ շրջակա որոշ բնակավայրերի հայերը կյանքը փրկելու տագնապով ընդունում են իսլամ և թուրքացվում:

Ասում են՝ նույն ժամանակ Դերսիմում մի խումբ հայեր ընդունում են ալևիականություն և որոշ ցեղախմբերի հետ խառնվելով՝ ալևիացվում-քրդացվում են (Գևորգ Հալաջյանի «Դերսիմի ժողովրդագրություն» աշխատությունում ներկայացվող Դեր Սիմոնի պատմությունը), սակայն քանի որ որևէ փաստաթուղթ չկա, հայտնի չէ, թե այս պատմությունը իր մեջ ճշմարտության հատիկ պարունակում է, թե ոչ. եթե համապատասխանում է իրականությանը, ապա ի՞նչ մասշտաբով է եղել և ո՞ր շրջանակներում է իրականացվել:

Հնարավոր է, որ նախքան այդ թվականը ևս կրոնափոխություն կատարված լինի, սակայն դեռևս ոչ վաղ անցյալում` 1895-96 թթ. կոտորածների, 1915 և 1938 թ. ջարդերի հետևանքով իսլամական կամ էլ ալիև ինքնություն որդեգրածների թոռները մեծավ մասմաբ գիտեն իրենց արմատների մասին:

Որքան էլ որ նախքան 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը կատարված ճնշումների և արտագաղթի պատճառով բնակչությունը նվազեր էլ, միևնույն է, Դերսիմը հայերի համար դարձավ ապաստան, որտեղ հայերը կարողացան շարունակել ապրել: Գարեգին Սրվանձտյանը «Թորոս աղբարը` Հայաստանի ճանապարհորդ» աշխատության մեջ հաստատում է (Արսեն Յարման, Բալու-Խարբերդ, 1878, (մեջբերում՝ Հ. Հայրենի, նշվ. աշխ.):

Ենթադրվում է, որ 1915 թ. վերջում Դերսիմում բնակվող հայերը, ցեղասպանությունից փրկվելով, ապաստանել են այստեղ: Մենք կարծում ենք, որ սա թերի տեղեկություն է: Այո՛, Ցեղասպանության ժամանակ ապաստան գտնելով փրկվողներ եղել են, սակայն Դերսիմում բնակվող ժողովուրդների վերաբերյալ  մեր ներկայացրած հակիրճ նախաբանից պարզ է դառնում, որ հայերը շատ հին ժամանակներից ի վեր այստեղ բնակվող բնիկ ժողովուրդներից մեկն են: Թեև այս հարցի վերաբերյալ շատ տարբեր թվեր են ներկայացնում, սակայն ականատեսների վկայությամբ  ջարդերից փրկված դերսիմցի հայերի հետ միասին մոտ 10 000 գաղթական ապաստան է գտել դերսիմցի ղզլբաշ քուրմանջի և քրդական ցեղախմբերի մոտ և որոշ դեսրիմցի ցեղախմբերի օգնությամբ Երզնկայի վրայով պատերազմից հետ նահանջող ռուսների հետ անցել Կովկաս (Հովսեփ Հայրենի, նշվ. աշխ. (Hovsep Hayreni, Ermeni Kırımları ve Dersim)):

Կրկին ականատեսների պատմություններից և փաստաթղթերից հասկանում ենք, որ թե՛ 1895 թ. կոտորածի, և թե՛ 1915 թ. Ցեղասպանության ժամանակ Դերսիմում ունեցվածքը ձեռքից ձեռք է անցել, կրոնափոխ են եղել, ինչպես նաև ստիպված են եղել փոխել իրենց բնակավայրը: Հետևաբար, հայ ժողովուրդը, որը նախքան 1915 թ. իր հայրենիքում ապրում էր տնտեսական, սոցիալական, մշակութային, կրոնական և պատմական ամբողջության մեջ, աստիճանաբար կորցնում է իր այս ամբողջականությունը և շատ արագ սկսում է տարրալուծվել: Միգուցե Դերսիմի հայերը փրկվել են, սակայն կորցրել են իրենց ունեցվածքը, հավատքն ու սոցիալական կարգավիճակը: Մի ականատեսի վկայությամբ` «Մեր սեփական հողի ճորտը դարձանք»: Ցեղասպանությունից փրկված հայերը Դերսիմի տարբեր ցեղախմբերում գոյատևելու կռիվ էին տալիս:

Դերսիմը հանրապետության շրջանում

Թուրքիայի Հանրապետությունը, որի գոյությունը երաշխավորվում էր 1923 թ. Լոզանի պայմանագրով, պատասխան էր փնտրում այն հարցերին, թե իշխանությունն ինչպիսի՞ գաղափարական հիմքերի վրա է ստեղծվելու, փրկված հայրենիքում ո՞ր էթնիկ տարրն է իշխող դիրք գրավելու: Հանրապետության հիմնադիր կադրերը, որոնց մեծամասնությունը Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամներ էին, 1924 թ. Ազգային սահմանադրությամբ ներկայացնելով իրավական շրջանակները, իսկ 1925 թ. Արևելյան բարեփոխումների ծրագրով՝ քաղաքական և հասարակական նպատակները, շարունակեցին առաջ ընթանալ: Վարչապետ Իսմեթ Ինոնյուն նպատակն այսպես ձևակերպեց. «Հայրենի հողի վրա բնակվող յուրաքանչյուրին դարձնելու ենք թուրք և պանթուրքիստ: Նրանց, ովքեր չեն ընդունի թուրքին և թյուրքականությունը, համակարգված կերպով կտրելու, հեռացնելու ենք» ( Իսմեթ Ինոնյու, Ժամանակ թերթ, 27.04.1925 (İsmet İnönü, Vakit Gazetesi,  27 Nisan 1925)): Բոլոր նրանք, ովքեր էին թուրքական բուրժուական ազգային պետության կառուցման դեմ էին դուր գալու, պետություն, որի լեզուն սահմանված է թուրքերենը, կրոնը՝ իսլամը, իսկ ազգը` թուրքը, «համակարգված կերպով կտրվելու, հեռացվելու էին»:

1914 թ. զտեցին հույներին, 1915 թ.՝ հայերին, բռնագրավեցին նրանց ունեցվածքն ու կապիտալը: Կապիտալն անցավ պանթուրքական և իսլամական իշող խավի ձեռքը… Նոր բուրժուական պետությունը 1925 թ. սկսած սկսեց թուրքացնել քրդերին: 1925-1930 թթ. ընթացքում բազմաթիվ կոտորածներ իրարականացրին: Լուրջ ապստամբություններ տեղի ունեցան, որի արդյունքում քրդական ազգային դինամիկան կանխեցին և հսկողության տակ առան: Դերսիմը թողեցին ամենավերջում, որովհետև այն դեռևս «արմատական» խնդիր էր, որը երկար ծրագրի և պատրաստության կարիք ուներ: Բացի այդ` Դերսիմի խնդիրը ներառում էր նաև Դերսիմի հայերի խնդիրը:

Տեսնում ենք, որ պետությունը Դերսիմի հայերին բաժանում է երկու խմբի. առաջին՝ ալևիացած հայեր, երկրորդ՝ քրիստոնյա հայեր: Ինչ վերաբերում է 1938 թ., թեև հայերը գիտեին իրենց հայկական ինքնության մասին, սակայն Նազիմիեյի, Հաքիսի, Մազգիրթի, Խոզինգեղի, Դարանբուրանի, Սորփիյանի, Շորդայի, Չուխուրի, Խոզաթի որոշ գյուղերի, Հայդարանի, Դեմենանի և մյուս շրջանների հայերը ենթարկվում էին ղզլբաշներին: Այս շրջանների ալևի հայերը չեն վերապրել այն, ինչ վերապրել են քրիստոնյա հայերը: Կիսել են այն ճակատագիրը, որը բաժին է հասել իրենց ցեղախմբին: Հետևաբար տեսնում ենք, որ լոկ հայկականության խնդիր չէ, քրիստոնեության խնդիր է:

Թեև ոչնչացվել է նրանց պատմությունը, եկեղեցիներն ու դպրոցները, սակայն այնպիսի վայրերում, ինչպիսիք են Հալվորը, Թորութը, Էրգանը, Ագրակը, Սինը, Մամեկին, Մերխոն (այն շրջաններն են, որտեղ 1915 թ. պետության ձեռքը չի հասել), մինչև 1938 թ հայ ժողովուրդը համակարված, ինչպես հարկն է կատարել է իր ծիսակարգը: Սակայն այս վիճակն անհանգստացնում էր պետությանը: Վկաների պատմություններից և որոշ փաստաթղթերից հասկանում ենք, որ որքան էլ որ հակաղզլբաշական թշնամանք կար, սակայն քրիստոնյա հայերի դեմ թշնամանքն առաջնային դիրքում էր: Շատ ակնհայտ է Սին շրջանից մի ականատեսի վկայությունը. «Մեր գյուղում մոտ 10 տուն հայ հարևան ունեինք: Երբ մեզ հավաքելով տանում էին սպանելու, նրանց մեզանից առանձնացրեցին և տարան մի կիրճ: Մեր ավագները հարցրեցին, թե ինչու են նրանց առանձնացնում: Սերժանտը պատասխանեց. «Թող գյավուրի արյունը մուսուլմանի արյանը չխառնվի»: Այնուհետև նրանց էլ, մեզ էլ կոտորեցին»:

Թուրք-իսլամական սինթեզ հանդիսացող հանրապետության հիմնադիր կադրերը իրենց քաղաքականությունը կյանքի կոչելու համար հարկ եղած դեպքում շատ վարպետորեն օգտագործում էին իսլամն ու պանթյուրքիզմը: Երբ խոսքը գնում էր քրիստոնյաներից, ղզլբաշներին, որոնց անվանում էին «հերետիկոս, մահվան արժանի», փորձում էին առնել «կրոնական եղբայրության» հովանու տակ: Խոզաթի մութասարրըֆի պաշտոնական նամակը՝         ուղղված Քոջանի ցեղախմբի առաջնորդ Իբրահիմ աղային (Իդարե աղա) և ցեղախմբերի առաջնորդներին, սրա ակնհայտ օրինակն է. « Հարգարժա՛ն Սեիդ աղա և աշիրեթների առաջնորդներ, ինչու՞ եք հավատում կապարից կամ էլ նիկելից պատրաստված խաչին և խուսափում կառավարությանը հանձնել ձեզ մոտ թաքնվող մոտ 10 հազար հային: Մենք և դուք պետք է միասին եղբայրաբար և բարեկամաբար գործենք, որովհետև նույն կրոնն ենք պաշտում…»:

Ժողով է գումարվում, որին մասնակցում են բազմաթիվ ցեղախմբերի առաջնորդներ, և երկար քննարկումներից հետո մերժվում է պետության պահանջը: Ժողովը գումարվել էր Բեկոյի տանը: Բեկոյի եղբայր Մեհմեդը, ձեռքի գավազանը օդ պարզելով, հյուրերին կոչ է անում. «Եղբորս խոսքերի հետ համակարծիք եղողները, այս գավազանը համբուրելով թող երդվեն, որ հայերին չեն հանձնելու: Սա Սուրբ Հըդըրի գավազանն է, ով որ նրան սիրում է, թող համբուրի»: Այս կոչից հետո բոլոր աղաները ոտքին են կանգնում և Աստծու առաջ խոնարհվելով` մահակը համբուրում ու երդվում, որ ոչ մի հայի չեն հանձնելու: Այս որոշման լուրը շատ արագ տարածվում է ողջ Դերսիմով մեկ, որից հետո ոչ ոք չէր կարող համարձակվել աղայի երդումը դրժել: Այլևս ոչ մի հայի չհանձնեցին թուրքերին (Հ. Գասպարյան, Հայկական ջարդերն ու Դերսիմը, (հղումը Հ. Հայրենիի) (H. Kasparyan, Ermeni Kırımları ve Dersim)):   

Պետության՝ քրիստոնյա հայերից անհանգստանալու մեկ այլ օրինակ բերենք. Սարգիս Մինասյանին մեղադրելով 1926-27 թթ. ապստամբության ժամանակ (Քոջանի ապստամբություն) դերսիմցի քրդերի հետ համագործակցելու, նրանց զինամթերքով ապահովելու մեջ` Ագարակից տանում են Չմշկածագ, որտեղ կտտանքների են ենթարկում և բանտարկում: 1929 թ. վերջին կամ էլ 1930 թ. սկզբներին Չմշկածագի ոստիկանության պետը կանչում է Սարգսին և ասում.  «Սարգի՛ս աղա, Մուստաֆա Քեմալ փաշան հրամայել է, որ Եփրատ և Մուրադ գետերի ափերին և գյուղերում ոչ մի հայ չմնա: Անհրաժեշտ է բոլորին հավաքել Չմշկածագում: Բոլոր գյուղերի հայերին հավաքելու համար քեզ երեք օր է տրվում»: … Նախազգուշացմանը լուրջ վերաբերվելով՝ Սարգիսը հավաքում է մեծերին: Որոշում են գաղթել նախ` Պոլիս, այնուհետև` Հայաստան, ցանկացողները` Հալեպ (Հ. Գասպարյան, Հայկական ջարդերն ու Դերսիմը, (հղումը Հ Հայրենիի) (H. Kasparyan, Ermeni Kırımları ve Dersim)):   

Այս օրինակները ցույց են տալիս, որ հանապետության համար «Դերսիմի խնդիրը» ներառում էր նաև «Դերսիմի քրիստոնյա հայերի հարցը»:

Միակ վայրը, որտեղ Դերսիմի հայերը 1938 թ.կարող էին կազմակերպված ձևով գոյությունը շարունակել, Հալվորի գյուղն ու Հալվորի Սուրբ Կարապետ վանքն էր: Թեև վերոհիշյալ գյուղերում քրիստոնյա հայեր էին բնակվում, սակայն եկեղեցիներն ու վանքերն ավերվել էին, կրոնական կենտրոններ չկային: Սակայն տարվա մեջ մի քանի անգամ Հալվորի Սուրբ Կարապետ վանքի հոգևորականները գնում էին այս գյուղեր և ավերված եկեղեցիների ավերակներում կա՛մ էլ տներում պատարագ մատուցում:

Գյուղերը, որտեղ ապրում էին քրիստոնյա հայերը, ու հոգևոր կենտրոնները 1937-38 թթ. կոտորածների ժամանակ առանձնահատուկ թիրախ են դառնում: Հատկապես ծանր հարձակումների են ենթարկվում այն գյուղերն ու գյուղերի բնակիչները, որտեղ հավատքի և կրթության կենտրոն հանդիսացող եկեղեցիներ և վանքեր կային: Ժողովրդին սպանում էին, վանքն ու եկեղեցին ավերում: Դերսիմի կոտորածի ժամանակ քրիստոնյա հայերի կրած տառապանքնրը հասկանալու համար, կարծում ենք, անհրաժեշտ է նշել Հալվորի Սուրբ Կարապետ վանքի ճակատագրի և քահանայի ընտանիքի կրած տառապանքների մասին:

Քահանայի ընտանիքը

1915-1916 թթ. Դերսիմում ապաստանած խարբերդցի Լևոն Լյուլեջիյանը, ով որոշակի դիտարկումներ է կատարել, հայտնում է, որ այդ ժամանակ վանքին պատկանող հողատարածքում Սեիդ Ռիզայի հովանու տակ մի քանի հայ ընտանիք էր ապրում, քիչ-միչ հայերեն էին խոսում, իսկ վանքի քահանան գրաճանաչ չէր, դրա համար էլ պատարագները անգիր արած տեքստով էր կատարում, սակայն տարին մեկ անգամ շրջակա բնակավայրերից եկածների համար եկեղեցու դռները բացում էր:

2010 թ. ի վեր ուսումնասիրություններ ենք կատարում ընդհանրապես դերսիմցի հայերի և մասնավորապես քահանայի ընտանիքի, Հալվորի և Վանք (գյուղը Վանք են անվանել, քանի որ շրջակայքում վանք է եղել) գյուղերի վերաբերյալ, որտեղ ապրում էր այս ընտանիքը, ինչպես նաև Հալվորի Սուրբ Կարապետ վանքի վերաբերյալ (թեև հայտնի չէ, թե երբ է վանքը կառուցվել, սակայն Գ. Հալաջյանն այն դասում է քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն ընդունելուց հետո Հայաստանում կառուցված առաջին եկեղեցիների և վանքերի շարքին: Հայտնի է, որ գյուղը, որտեղ գտնվում է վանքն ու որի անունով կոչվել է վանքը՝ Հալվորի Սուրբ Կարապետ, շատ հին բնակավայր է եղել): Այս ուսումնասիրությունները նպատակ են հետապնդում պարզելու, թե քրիստոնեության միակ կազմակերպված կենտրոն հանդիսացող և այս վիճակը մինչև 1938 թ. պահպանել կարողացած Դերսիմն ինչու՞ և ինչպե՞ս է զտվել, այստեղ բնակվող ժողովորդի ճակատագիրն ինչպե՞ս է դասավորվել:

Դերսիմցիները Հալվորի Սուրբ Կարապետ վանքի առաջնորդին քահանա էին անվանում, իսկ այդ գյուղում բնակվող հայերին՝ քահանայի ընտանիք: Կոտորածի ժամանակ քահանային ու նրա ընտանիքին կոտորեցին, վանքը ռմբակոծելով ավերեցին, իսկ վանքի թանկարժեք իրերը յուրացրեցին: Պետությունը չվարանեց այս յուրացրած իրերն օգտագործել Շեյխ Սաիդի դեմ, ով ժողովրդականացվել էր որպես Դերսիմի ապստամբության առաջնորդ: Այդ ժամանակվա թերթերում լուրեր տարածվեցին, թե այս իրերը գտել են Սեիդ Ռիզայի վրանում, և որ նա «կրոնի աճպարար է»:

Թեև սև քարոզչությամբ զբաղվող թերթերում Վանքի մասին չի հիշատակվում, սակայն Սեիդ Ռիզայի դատավարության մեղադրականում բացահայտ ներկայացվում են թե՛ իրերը յուրացնելու և թե՛ վանքի վերաբերյալ իրական նպատակները:

«Սեիդ Ռիզան Սոսան ամրոցի մոտ Վանք անունով մի գյուղ ունի: Այս գյուղի ամրացված եկեղեցում ստորին մասը` արծաթե նախշով, իսկ վերին մասը` ոսկեպատ, մոտ երկու կգ կշռող խաչ կա: Այս խաչի մեջտեղում՝ ապակու մեջ, պնդուկի մեծությամբ առարկա կա, որը սուրբ Հուսեինի մեծ մատի ոսկորն է: Դերսիմի ավազակապետը հաճախ այս խաչից օգնություն ստանալու համար գալիս է եկեղեցի, խոնարհությամբ և հանգստությամբ համբուրում է խաչը: Դժվար հղիություն ունեցող կանայք, հիվանդությանը դարման չգտնող հիվանդները գալիս են Վանք, քահանային աղաչում և խաչը համբուրում: Անգամ Սեիդ Ռիզան, երբ հիվանդանում է, գալիս  է այս եկեղեցի: Այս գյուղի քհանան ով գիտե թե երբվանից ողջ Դերսիմի բնակիչներին փորձում է սովորեցնել, թե ինչպես պաշտեն խաչը»: 07.10.1937 («Ուլուս» թերթ, (7 Ekim 1937, Ulus Gazetesi)):

Վանքի և իրերի ճակատագրի վերաբերյալ այս հակիրճ անդրադարձից հետո կցանկանանք ձեզ ներկայացնել քահանայի ընտանիքի ճակատագիրը: Քահանայի՝ կոտորածներից փրկված ընտանիքի բեկորներին գտնելն ու նրանց հետ կապ հաստատելը բոլորովին հեշտ չէ, քանի որ այս մարդկանց աքսորել են իրենց բնակավայրերից, կտրել են իրենց արմատների, պատմության և հավատքի հետ ունեցած կապերը, նրանց մեծամասնությունը փոխել է իր իրական ինքնությունը: Երկար աշխատանքներից հետո կարողացանք կապ հաստատել ընտանիքի որոշ անդամների հետ: Սակայն անհնար էր կապ հաստատել անմիջապես տեղի ունեցածի ականատեսների հետ և նրանցից ոմանց ասածները ձայնագրել, որովհետև վախենում էին և հետևաբար չէին ցանկանում խոսել… Մեր աշխատանքները շարունակեցինք առաջին և երկրորդ աստիճանի վկաների հետ:

Թե՛ առաջին և թե՛ երկրորդ աստիճանի վկաների պատություններում կարևոր ընդհանուր կողմը «մենք քահանայի թոռներն ենք» և «40 շերեփ ենք եղել» բնութագրություններն էին:  «Քահանայի թոռ» բնութագրությունն արտահայտում է քրիստոնյա հայի ինքնության հետ հարաբերությունը, իս «քառասու շերեփ» արտահայտությունը ցույց է տալիս, որ համատեղ արտադրող և սպառող մեծ ընտանիք է եղել: Նաև իմացանք, որ այդ ժամանակ որքան էլ որ ընտանիքի մեծամասնությունը և հոգևոր ներկայացուցյիրները ապրում էին Վանքում, ընտանիքի անդամներն ապրում էին նաև Հալվորի, Զիմեքի և Թորութի գյուղերում:

Վկաները Վանք գյուղի և Հալվորի Սուրբ Կարապետ վանքի վերաբերյալ շատ տարբեր և սահմանափակ տեղեկություններ ունեն: Հետևաբար անհնար եղավ ճշտել, թե նախքան կոտորածը քահանայի ընտանիքը քանի հոգուց էր բաղկացած: Չգիտենք նաև սպանվածների հստակ թիվը, սակայն կարող ենք հստակ ասել, որ փրկվածների մեծ մասը թրքացվելու և իսլամացվելու համար աքսորվել է:

Քահանայի ընտանիքից առաջին մարդը, որին գտանք, «Դերսիմի կորուսյալ դուստր» Ասլըհան Քիրեմիթչյանն (Ֆաթմա Յավուզ) էր: Նա առաջին աստիճանի վկա էր: Նրան գտանք Սպարտայի Շարքըքարաաղաչ գավառում: Երկար ուսումնասիրություններից հետո կապ հաստատեցինք նաև ընտանիքի մյուս անդամների հետ:

Քահանայի ընտանիքից Հակոբ Քիրեմիթչյանը որդու և աղջիկների՝ Ասլըհանի (5-6 տարեկան) և Զիվերթայի (7-8 տարեկան) հետ փրկվել են կոտորածից: Հակոբը, որդին և Զիվերթ աղջիկը աքսորվել են Բոլու, իսկ Ասլըհանը՝ Կոնիա: Ասլըհանի հորաքույրը՝ Թղսոն, փրկվել է իր երեք երեխաների (Միշան, Աբգար, Մուրադ) հետ, որոնցից մեկը վիրավոր է եղել: Թղսոն իր երեք երեխայի և Ասլըհանի հետ աքսորվել է Կոնիա: Կարոյի աղջիկները՝ Քյուհեթը (7-8 տարեկան), Սուլթանը (9-10 տարեկան) և քրոջ աղջիկը՝ Վարդեն (11-12 տարեկան), փրկվել են կոտորածից: Երեք աղջիկները Հակոբի հետ աքսորվել են Բոլու: Բացի  այդ` փրկվել է նաև Վարդե անունով մի կին, ով թաքնվել է Դերսիմի գյուղերից մեկում և խուսափել աքսորից: 1923 թ. ծնված Թորոս Վարդապետյանը ևս:

Բոլու աքսորված Հակոբն ու որդին որոշ ժամանակ անց Մենգենում մահանում են, իսկ աղջիկներից Զիվերթան վերցնում է Էլիֆ անունը: Նա ամուսնանում է իրենց նման աքսորված դերսիմցի (Մազգիրթից) մի ալևու հետ: 1947 թ. Դերսիմի աքսորյալների վերաբերյալ համաներման օրենքից հետո ամուսնու հետ վերադառնում է Դերսիմ: Երբեք չէր թաքցնում իր հայկական ինքնությունը, սակայն ապրում էր ըստ ալևիականության դավանանքի: Մահացած Զիվերթայի մասին որդին՝ Ալի Քայան, պատմում է. « Թեև հայ էր, սակայն ամբողջությամբ ալևի էր դարձել: Ամենամոլի ալևիից ավելի ալևի էր: Իսկ մորքույրս՝ Ասլըհանը, սուննի էր դարձել: Մորաքույրս նամազ անող, պահք պահող սուննի մուսուլման էր, իսկ մայրս՝ Հըդըրի պահքը պահող, 12 իմամների պահքը պահող և ուխտի գնացող ալևի էր… Չգիտեմ, թե այս իրավիճակի վերաբերյալ ինչ պետք է ասել  (Դերսիմի կորուսյալ աղջիկները–Թերթելե Չենեքու, Նիզահաթ Գյունդողան, Քազըմ Գյունդողան (Dersim’in Kayıp Kızları-Tertele Çeneku, Nazahat Gündoğan, Kazım Gündoğan))»:

Հակոբի մյուս աղջիկը՝ Ասլըհանը, ով աքսորվել էր Կոնիա, երբ դարձավ Ֆաթմա, 5-6 տարեկան էր, իսկ երբ շահադան ասելով դարձավ մուսուլման, 13 տարեկան էր…

Մեջբերում Ասլըհան Քիրեմիչթյանից. «Գյուղում մի մեծ ընկուզենի կար` շուրջը բազմաթիվ ընկուզենիներ: Մի գումարտակ մարդ անցավ: Նրանց հետևից` զինված մարդիկ: (…) Բոլորին տարան և այնտեղ շարք կանգնեցրեցին: Շատ կոպիտ խփեցին, բոթեցին: (…) Երբ սկսեցին ժողովրդին սպանել, միայնակ մի մարդ լեռից իջավ: Հասունացած արտ կար, ինձ վերցրեց և թաքցրեց այնտեղ և ասաց, որ լռեմ: Այսպես փրկվեցի: Սակայն չեմ հիշում` դրանից հետո ինչ-որ մեկն ինձ գյուղ տարավ, թե ոչ, ինչպես հասա գյուղ: (…) Հորաքույրս ինձ տանում է քարանձավներ, փախչում ենք (…) Դրանից հետո քարանձավներից վերցնում և ցրում են Թուրքիայով մեկ: Սա հիշում եմ:

Բեյշեհրում նախ ինձ մի գնդապետի տվեցին, սակայն երբ նրա նշանակման հրամանը եկավ, ինձ տվեցին բնակչության հաշվառման գործերով զբաղվող տնօրենին: Ինձ որպես խնամյալ իրենց մոտ վերցրած «ընտանիքը» շատ էր ծեծում: Փայտով ծեծելու հետևանքով մատներս կոտրված են: Երբեք բժշկի չտարան: Այդ տնօրենի տանը կրածս կտտանքների պատճառով տնից փախա: Հետո մի ուրիշ ընտանիք իր մոտ վերցրեց: Այնտեղ էլ մեծ տառապանքներ կրեցի: 35 տարեկան մեկի հետ ինձ ամուսնացրեցին: Նախքան ամուսնացնելն ինձ ստիպեցին շահադան արտասանել և դառնալ մուսուլման: Քաղցած, ծարավ և տառապանքներով լի կյանք ապրեցի: Նախ և առաջ երեխա էի… Անտեր, անտուն և առանց աշխատանքի: Փողոցներում մնացի, ահա այս պայմաններում մեծացա:    

Թեև ոչ ամբողջությամբ, սակայն գիտեի իմ հայկական ինքնության մասին, որը, սակայն, թաքցնում էի: Երեխաներս 1995 թ. իմացան: Ընտանիքիս անդամներին գտնելու համար շատ փնտրտուքներ կատարեցինք, սակայն որևէ արդյունքի չհասա: 2010 թ. աղջիկս տոհմածառս հանել տվեց, այնտեղից իմացա, որ անունս Ասլըհան է, ազգանունս՝ Քիրեմիթչիյան, որտեղից եմ, որ գյուղում եմ ծնվել: Անձնագրիս մեջ անունս Ֆաթմա է, աղջկական ազգանունս Քիրեմիթչի էր:   Այնուհետև փնտրեցինք և գտանք ավագ քրոջս՝ Զիվերթե–Էլիֆի ու հորաքրոջս՝ Թղսոյի երեխաներին: Տեղեկություն ստացա ընտանիքիս անցյալի վերաբերյալ …

Հայրս պետությանը հավատարիմ հայ քաղաքացի է եղել… Հալվորի վանքում քահանա է եղել (քանի որ վկաների գրեթե մեծ մասը իրենց մասին գիտի որպես «քահանայի թոռ», կարծում է թե իր հայրը կամ պապն էլ է հոգևորական եղել: Բոլորովին վերջերս կարողացանք հաստատել, որ 1938 թ. կոտորածի ժամանակ վանքի քահանան Թըղսոյի ամուսինը, Ալիշանի, Աբգարի և Մնինի հայրը՝ Մաղարն է եղել: Նույն ձևով Թըղսոյին էլ բոլորը տատիկ-հորաքույր են ասում): Բավականին հարուստ է եղել: Իմացա, որ հորս էլ են Բոլու՝ Մենգեն աքսորել, որտեղ էլ մահացել է»: (Դերսիմի կորուսյալ դստրերը (Dersim’in Kayıp Kızları-Tertele Çeneku, Nazahat Gündoğan, Kazım Gündoğan))»:

Կոնիա աքսորված Ասլըհանի հորաքույր Թղսոյի և նրա երեք երեխայի պատմությունը վառ օրինակ է, որը պատմում է, թե թուրքացման և իսլամացման քաղաքականությունն ինչպես է կիրառվել: Երեխաներից ամենամեծը՝ Միշանը, այդ ժամանակ 12 տարեկան է եղել: Կոտորածների ժամանակ սվինից ստացած տասնյակ վերքերով փրկվել է` մահացածների դիակների տակ թաքնվելով: Ռազմական գործողություններից հետո անտառներում և քարանձավներում թաքնվածներին հավաքել և աքսորել են: Նրանց ուղարկել են Կոնիայի Բեյշեհիր գավառ: Քանի որ գիտեին իրենց հայկական ինքնության մասին, գրանցման վայրերում նախ և առաջ փոխել են անունները: Հայ Թղսոն դառնում է Ֆաթմա: Միշանը՝ Ալիշան: Աբգարին անվանում են Ա., Մ.-ին՝ Մ.: Երեխաներին բռնի ուժով թլպատում են: Իսլամացած երեք եղբայրները մեծանում են տանը իրենց մորից սովորած քրիստոնեական հավատքով: 1947 թ. «հետ վերադառնալու համաներման» օրենքով չկարողացան / չէին կարող վերադառնալ Դերսիմ: Կոնիայի … գավառում են հաստատվում: Քանի որ այնտեղ շատ դերսիմցի ալևի քրդեր էին բնակվում, նախընտրում են նրանց ենթարկվել: Բոլորը նրանց ալևի քուրդ գիտեին: Սակայն նրանք մզկիթ գնալը, նամազ  անելն ու պահք պահելը ընկալում էին որպես «կյանքի երաշխիք»: Իրենց հայկական ինքնությունը թաքցնելն ու ալևի քրդի ինքնություն ձեռք բերելու փաստը նրանց մասամբ հանգստացրել էր, սակայն ալևի քրդի ինքնությամբ ևս այնտեղ հանգիստ չէին: Նրանց կյանքը չխռովելու միակ ինքնությունը մահմեդականությունն էր:

Ալիշանը հետագայում տեղափոխվում է Ստամբուլ: Իր հայկական ինքնության մասին իմանալով հանդերձ շարունակում է ապրել որպես ալևի քուրդ: Չնայած մեր բոլոր ջանքերին՝ չցանկացավ մեզ հետ հանդիպել և պատմել իր գլխով անցածները: Նրա գլխով անցածների մասին մեզ մասամբ պատմեց որդին, ով արտերկրում, թրքական անունը փոխելով, վերցրել է Աբգար անունը: Նորից նրանից իմանում ենք, որ ոչ միայն հայրը, այլև մայրն էլ է նման սարսափելի դաժան պատմության զոհ դարձել. «Հայրս վախենում է, շատ է վախենում: Հայրս մեզ պատմում էր, որ մեր պապիկի հոր անունը Անտոն է եղել: Պապիկիս անունն էլ` Մաղղար… Մենք քահանայի թոռներն ենք, սակայն 1938 թ. բոլորին սպանել են: Հայրս էլ, մայրս էլ վիրավոր մի կերպ փրկվել են: Հորս մեջքին, մորս գլխին դեռևս սվինների հետքերը մնացել են: Տատիկիս հետ աքսորվել են Կոնիա, գիտե՞ք, թե այնտեղ ինչե~ր են քաշել: Ինչպե՞ս չվախենան, մենք ինչպե՞ս չվախենանք: Չնայած այս ամենին, շատ կցանկանայի, որ հայրս խոսեր, բայց չեմ կարող ստիպել…  (Հարցազրույց, Աբգար Քիրեմիթչյան, Քազըմ Գյունդողան, Ստանբուլ–Լոնդոն 2012 (Görüşme: Abkar Kiremitçiyan, Kazım Gündoğan, İstanbul-Londra 2012))»:

Մյուս եղբայրը՝ Աբգարը, ամուսնացել և տեղափոխվել է Բոլու: Բոլուում ապրում է որպես մուսուլման: Երբ 2012 թ. հանդիպեցինք Ստամբուլում, Ռամադանի պահքն էր պահում: Թեև ընտանիքի ներսում ժխտում են հայկականությունը, սակայն հասարակությունից թաքցնելու համար տեսանք, թե որքան ջանք են թափում: Երբ խնդրեցինք, որ պատմի իր, մոր և եղբայրների պատմությունը, ասաց. «Ինձանից նման բան մի ցանկացեք: Բոլուի պես մի վայրում ինչպե՞ս ապրեմ հետո: Տուն-տեղ ունեմ: Ամեն ինչ ձեռքից կխլեն:  Բացի այդ` անցել-գնացել է, չեմ ուզում վերապրել…»: Արտերկրում ապրող նրա որդին ևս, ով թուրքական անունը փոխել և Սարգիս է դարձել, շեշտեց վախի մասշտաբը՝ ասելով. «Եթե ինձ մնա, ապա թող ամեն ինչ պատմեն, սակայն վախենում են, ինչ կարող եմ անել: Եթե Բոլույից հեռանանք, հայրս ամեն ինչ կպատմի, սակայն հիմա ոչինչ չի պատմի, վախենում է, հասկանու՞մ եք»:  

Իսկ ամենափոքր եղբայրը՝ Մ.-ն, 1970-ական թվականներին արտերկիր է գնացել և այնտեղ էլ հաստատվել: Այնտեղ ինքն ու երեխաները նորից քրիստոնյա են դարձել: Երբ 2013 թ. Փարիզում այցելեցինք նրանց, մեզ չափազանց ջերմ ընդունեցին: Մեր զրույցի ժամանակ խոսեցին իրենց մոր, հոր և քահանա պապիկից. «Հայրս 1938 թ. կոտորածի ժամանակ 50 տարեկան էր, քահանայի ողջ ընտանիքին սպանում են: Հորս անունը Մաղար էր, պապիս անունը՝ Անտոն… Քահանան հայրս է: 1915 թ. մեր ընտանիքի հետ ոչ մի բան չի եղել: Պապրես այն ժամանակ Ամերիկա էին գնում-գալիս: Մորս անունը Թղսո է: Կոնիայի մասին չեմ կարող պատմել…

1982 թ. Վանքը, ծննդավայր երկիրս տեսնելու համար մորս հետ միասին Դերսիմ՝ Վանք, գնացինք, մատաղ արեցի: Ինչ-որ գործողություն էին կատարում, ստիպված եղանք այնտեղից շատ շտապ հեռացանալ: Անգամ մատաղը չկարողացա կատարել: Ինչպե՞ս արդարություն պահանջեմ, ինչպե՞ս տեր կանգնեմ: Գիտե՞ս` մայրս այնտեղին Վանք չէր ասում, Վանուշ էր ասում, մինչև մեռնելը Վանուշ էլ ասաց: Մայրս Կոնիայում ալևու պես էր ապրում: Ալևիների հետ միասին էինք  ապրում:  Մեր փիրը գալիս էր և կատարում անհրաժեշտ ծիսակարգը: Սակայն  երբեք չթողեց, որ մոռանանք մեր հայկական ինքնության մասին: Հայերեն գիտեր: Մայրս վերջերս է մահացել… Ողջ լիներ, այնքան բաներ ձեզ կպատմեր…»:

Մ.-ն շատ բան էր ուզում պատմել պապի Բաղդատ գնալու, սուրբ Հուսեինի մատի պատմության, Սեիդ Ռիզայի և իր հոր ընկերության, 1915 թ. կոտորածի և այլ թեմաների մասին… Սակայն մեծ տղան արգելեց. «Եթե պատմես, ո՛չ քեզ, ո՛չ էլ մեզ կթողեն Թուրքիա գնալ: Բացի այդ` հայրենիքում ունեցած ողջ մեր ունեցվածքը կբռնագրավեն»: Այս նախազգուշացումից հետո Մ.-ն մտադրությունից հրաժարվեց. «Քեզ խոսք եմ տալիս, որ հայրենիքի մեր ողջ ունեցվածքը վաճառենք, ամեն ինչ կպատմեմ: Պատմելն էն խոսքը չի. գոռալու եմ, աղաղակեմ: Դու էլ ցանկացածդ հեռուստատեսությամբ, թերթում հրապարակիր, թող ողջ աշխարհը լսի… Վախենում ենք, վախենում եմ: Տե’ս, անգամ Փարիզում տանս դռան վրա իսկական անունս չեմ գրել, և գիտե՞ս՝ ինչու: Վախց մարդ փախչելու տեղ է փնտրում» (Հարցազրույց, Քազըմ Գյունդողան, արիզ 2013 (Görüşme, Kazım Gündoğan, Paris 2013)):

Վախ… Նրանց ապրած կոտորածը, արմատախիլ լինելու փաստը, որբությունը, քաղցը, աքսորն ու ճնշումները միասին խողդող շղթայի պես մշտապես, ամենուր նրանց չի լքում:

Կարոյին, ում մի ոտքը մյուսից կարճ է, Լենկ Կարո են ասել: Կարոն էլ ընտանիքի հետ միասին սպանվել է: Պատահականության արդյունքում երկու աղջիկն ու քրոջ աղջիկը փրկվում են: Քյուհեթը, Սուլթանն ու Վարդեն… Աղջիկներին աքսորում են Բոլու: Այնտեղ Հակոբի մոտ են մեծանում: Նրանցից ոմանց անունը փոխում են: Քյութհեն Էմինե է դառնում, Սուլթանի անունը խնդրահարույց չէր, իսկ Վարդեի անվան շուրջ պատմությունը չկարոացանք իմանալ: Բոլույի Մենգեն գավառում իրենց պես աքսորված ղզլբաշ քրդերի և Բոլուի թուրք մուսուլմանների հետ են ապրում… Երբ փոքրիկ աղջիկները մեծանում և օրիորդ են դառնում, մեծերի մոտ վախ է առաջանում, որ աղջիկներին թուրք մուսուլմանների հետ կամուսնացնեն… Թե՛ հայերը, և թե ղզլբաշներն իրենց պատմություններում շեշտում են, որ նախքան Դերսիմի կոտորածը իրար հետ միասին են ապրել, միմյանց հավատքի, կենսակերպի նկատմամբ հարգանք են տածել: Շեշտվող մյուս ընդհանուր գործոնն էլ այն է, որ երկու կրոնական խմբերի միջև ամուսնություններ չեն եղել: Այս հարցում երկու կողմն էլ չափազանց խիստ վերաբերմունք են ունեցել, սակայն աքսորի պայմաններում հայերը նախկին կոշտ դիրքորոշումից հրաժարվում են: Ղզլբաշների համար էլ այս հարցը շատ խնդրահարույց չէր: Այդ իսկ պատճառով Քյուհթեին, Սուլթանին ու Վարթեին ամուսնացնում են դերսիմցի ղզլբաշերի հետ: Համաներումից հետո երեքն էլ վերադառնում են իրենց ամուսինների գյուղերը՝ շարունակելով ապրել որպես ալևի:

Պատմում է Քյութհեթի աղջիկը՝ Ջևահիրը

–Մայրս շատ տխուր և դժբախտ էր: Բոլորը գիտեին նրա հայ լինելու մասին, սակայն նա չգիտեր հայկականության մասին: Ոչ ոք չուներ: Պատկերացրեք՝ մորաքույրներս` Վարդեն ու Սուլթանը, Դերսիմում են ապրել, սակայն անգամ նրանց չկարողացավ տեսնել, հանդիպել: Թորոս մորեղբայրս (Քյութհեի մորեղբայրը) մորս փնտրում և գտնում է: Կոնիայից գալիս և մորս իր մոտ է տանում, այդ ժամանակ շատ երջանիկ է եղել …  (Հարցազրույց, Ջևահիր Աք, Նեզահաթ-Քազըմ Գյունդողան, Դերսիմ 2012 (Görüşme; Cevahir Ak, Nezahat-Kazım Gündoğan, Dersim 2012))

Պատմում է Էյութհեի թոռ Ահմեդը

-Սիրտս կտոր-կտոր է լինում, շատ ուշացանք: Ինչպես չհասկացանք այս իրավիճակը: Բոլուից Դերսիմ գալուց հետո այլևս իրար չեն կարողանում տեսնել: Տատիկս մահացավ, ու այդպես էլ չկարողացանք կազմակերպել իր քրոջ հետ հանդիպումը: Հիմա Սուլթան մորաքրոջս հետ հանդիպում եմ: Ես ալևի եմ, հպարտ եմ, որ տատիկս հայ է եղել, սակայն երանի թե նրա հանդեպ ունեցած պարտքը կարողանայինք կատարել (Հարցազրույց, Ահմեդ Աք, Նեզահաթ-Քազըմ Գյունդողան, Դերսիմ 2012 (Görüşme; Cevahir Ak, Nezahat-Kazım Gündoğan, Dersim 2012)):

Ասում է՝ «Չգիտեմ, հայերեն Սուլթան անուն եղել է, թե ոչ, սակայն «ես միշտ Սուլթան էի»: Ամուսնանում է ալևի մի դեդեի (ալևիականության մեջ հոգևոր աստիճան է-«Ակունքի» խմբ.) հետ: Վերադառնում է Դերսիմ և շարունակում է ապրել որպես ալևի: Իմանում է իր հայկական ինքնության մասին, սակայն այն առաջին պլանում չէր: 85-ամյա Սուլթանը 38 թ. աքսորից հետո 1994 թ. նորից աքսորվելու պատճառով այժմ երկու աղջկա հետ ապրում է Էլյազիկում:

Սուլթանի հետ մեր հանդիպումը քահանայի ընտանիքի և վանքի վերաբերյալ չափազանց կարևոր տեղեկություններ տվեց: Վանք գյուղի, գյուղի հայ և քրմանջ բնակչության, նրանց հարաբերությունների, քահանայի ընտանիքի, տնտեսական և սոցիալական կյանքի վերաբերյալ շատ բան իմացանք: Սուլթանը շատ կարևոր ականատես է, ով ապրեսլ է կոտորածի ողջ դառնությունը, հիշում է և մեծ ցավով ու դժվարությամբ պատմում այդ մասին… Ոչ միայն իր ընտանիքի, այլև քահանայի ողջ ընտանիքի, քրմանջ բնակչության վերաբերյալ կարևոր տեղեկություններ է տալիս: Իր հայ ընտանիքի պատմությունը, մշակույթն ու հավատքը ոչնչացնելու զայրույթը դեռևս շատ թարմ է…

Պատմում է Սուլթան Դեմիրը

–Մենք գյուղում ստորին հանդում էինք: Գարին հնձել ու կալսում էինք: Զինվորները բոլոր տղամարդկանց հավաքեցին և տարան գետի ափ (Մնձուր գետ): Եղբայրս էլ էր նրանց մեջ: Բոլորին սպանեցին և դիակները նետեցին գետը: Ներքևից եկող զինվորները մեզ վերցրեցին, տարան գյուղ: Այս անգամ մեր հերթն է: Մի անդունդ կա, մեզ ուղիղ այնտեղ տարան: Այն բավականին տարօրինակ վիհ է: Տեսանք, որ կանանց բոլորին այնտեղ սպանել են: Այնքան շատ կանանց դիակ կար որ… Դիակների մեջ նաև երեխաներ կային: Աղջի՞կ, թե տղա երեխաներ էին, չգիտեմ, միայն գիտեմ, որ դիակների մեջ լացում էին: Մեզ էլ մաղեցին… Ես ուղիղ ներքև վազեցի ու փախա: Ինձ հետ նաև մի աղջիկ փրկվեց: Տեսա, որ հորաքույրս՝ Թղսոն, երեք տղայի հետ քարի տակ թաքնված է: Հորաքույրս լացեց՝ հարցնելով՝ «Դու որտեղի՞ց եկար: Ներքևով ջուր էր հոսում: Ջուրը արյունոտ էր: Մակերևույթն էլ լի է դիակներով»: Պատասխանեցի. «Հորքու՛ր, մերոնց բոլորին սպանեցին ու ջուրը նետեցին: Սրանք մերոնք են»:   

1938 թ. ես այդ ամենը վերապրեցի: (…) Մեր գյուղն անվանում էին Վանքե Քարաբաս: Եկեղեցի ուներ: Գեղեցիկ տներ ունեինք: Այդ եկեղեցին շատ թանկրժեք իրեր ուներ, որոնք տարան և տների տակ թաղեցին: Բողոքի հետևանքով մորեղբորս (քահանայի ընտանիքից փրկվածները Թորոսին մորեղբայր են անվանում) Էլիազիգից ձիերով տարան, այդ թանկարժեք իրերը հանեցին և բռնագրավեցին: Մորեղբայրներս եկեղեցու տերերն էին: Նրանց տները եկեղեցու մոտ էին: Մեր տունն էլ եկեղեցուց քիչ այն կողմ էր, երկհարկանի էր:

Մարդիկ շատ էին: 25 տուն կար: Քրմանջների (ալևիների) տներն առանձին էին, հայերինն առանձին: Հայերն ավելի շատ էին: Քրմանջների տները վերևում էին: Մեր տները՝ ներքևում` եկեղեցուն մոտ:

Այդ եկեղեցին շատ բարձր, մեծ ու գեղեցիկ էր: Պատուհաններն էլ այս պատուհանների նման չէին, մեծ ու կլոր էին: Պատերի քարերը շատ գեղեցիկ էին, պատերն ամբողջովին տարբեր էին: Ասում էին, թե առանձնահատուկ է կառուցվել: Ներսը լուսավոր և գեղեցիկ էր: Թանկարժեք առարկաներ ուներ: Միշտ փայլում էր: 

Քրմանջիները եկեղեցի չէին գալիս: Ինչու՞ գային: Նրանք ալևի էին, մենք՝ հայ: Մենք մատաղ էինք անում և տալիս ալևիներին: Նրանք էլ մեզ համար էին բերում: Հարևաններ էինք: Սակայն քրմանջըներն ու հայերը իրար հետ բնավ չէին ամուսնանում: Յուրաքանչյուրն իր միջից էր աղջիկ առնում…

Քրմանջների ամեն ինչը (սովորույթները, հավատքը) մնացել է նույնը, չի վերացել: Նրանք կրոնափոխ չեղան, չփոխվեցին: Իսկ մեր սովորույթներից, ծիսակարգից ու հավատքից ոչինչ չի մնացել: Պետությունը մերոնց ցաք ու ցրիվ արեց: Անհավատ, Մերվան, եզդի: Ասա տեսնեմ, մենք ի՞նչ էինք արել, որ մեր երիտասարդներին ու երեխաներին այդպես սպանեցին ու ջուրը նետեցին: 

12 մորեղբայր ունեի, եկեղեցու տերը, հայրս, եղբայրս, հորաքույրս, նրա ամուսինը և տղաները, վերջապես մեր հարևանները, մի’ հարցրու, մի’ հարցրու… Քրմանջներին (Դերսիմի ալևիներին) մեզանից առանձնացրեցին: Տանելով գյուղից դուրս՝ գազ բաց թողեցին և հրկիզելով սպանեցին:

Հորս անունը Կարապետ էր, Կարո էին ասում: Մորս անունն էլ Հավվա էր… Մենք երկու տղա, երկու աղջիկ էինք: Մի եղբայրս նախքան զինվորների գալը մահացավ: Զինվորները եկան, հորս ու եղբորս վանքում սպանեցին» (Հարցազրույց, Սուլթան Դեմիր, Նեզահաթ–Քազըմ Գյունդողան, Էլյազիգ 2012 (Görüşme; Sultan Demir, Nezahat-Kazım Gündoğan, Elazığ 2012)):

Քահանայի ընտանիքից միակ փրկված ու չաքսորված անդամը Վարդեն է: Ամուսնուն և երեխաներին կոտորածի ժամանակ կորցրած Վարդեն երկար ժամանակ թաքնվել է քարանձավներում, անտառներում: Թիլեք գյուղում, որը Դերսիմի այն մի քանի գոյւղերից էր, որոնց բնակիչներին չաքսորեցին, իր ղզլբաշ ծանոթների մոտ է ապաստան գտնում: Թեև Դերսիմում էր, սակայն միայն 1947 թ. համաներման օրենքից հետո է կարողանում Վանք վերադառնալ, որտեղ վանքի ավերակներից բացի ոչինչ չէր մնացել: Երբ հետ վերադարձած ղզլբաշները կրկին գյուղը վերակառուցում են, նրա համար էլ փոքրիկ մի տուն են կառուցում: Վանքն ու հողատարածքը սեփականաշնորհելու ջանքերը ի զուր են անցնում: Վանքի հողակտորները Հալվորի գյուղացիների միջև է բաժանվում:

Վարդեն իր կյանքը նվիրում է Վանքի փլված պատերը պահպանելուն: Իր հայկական ինքնությամբ և հավատքով… Որոշ ժամանակ այնտեղ մոմեր է վառում և աղոթում: Ոչ ոք նրան չէր խանգարում: Ընդհակառակը՝ նրա և վանքի հանդեպ հարգանք էին տածում, օգնում էին: Ըստ էության` ղզլբաշները վանքին, որպես սրբավայրի, անհիշելի ժամանակներից տիրություն էին անում: Դերսիմի տարբեր ծայրերում բնակվող ալևի հայերը ժամանակ առ ժամանակ այցելում էին Վարդեին ու վանք: Կյանքը վանքին նվիրած Վարդեն 1976 թ. մահանում է: 1938 թ. հետո վանքին կից հայկական գերեզմանոցում թաղված միակ մարդը Վարդեն էր:

 Ավերված վանքն անտեր է մնում: Պետության թույլտվությունը (պաշտոնապես փորելու թույլտվություն) ստացած «գանձագողերը» 2003-2004 թթ. մեծ մեքենաներով փորում և ամբողջովին քանդում են այն: (Հարցազրույց, Հայդար Շահին, Նեզահաթ-Քազմ Գունդողանմ Վանք 2012 (Görüşme, Haydar Şahin, Nezahat- Kazım Gündoğan, Vank 2012)):

Դենիզլի աքսորված Թորոս Վարդապետյանը կոտորածների ժամանակ 15-16 տարեկան պատանի էր: Քահանայի ընտանիքից յուրաքանչյուրը, ում հետ հանդիպել ենք, գրեթե նրա մասին խոսելու պատճառ ուներ: Նախ՝  նա այն մարդն է, ով տեսել և պատմել է, թե ինչպես են սպանում քահանայի ընտանիքին և իր եղբայրներին: Երկրորդ՝ ասում են, թե նրան կտտանքների են ենթարկել և վանքի թանկարժեք իրերի տեղն իմացել: Երրորդ՝ այն մարդն է, ով աքսորի ժամանակ   փնտրել և տիրություն է արել քահանայի ընտանիքի ողջ մնացած անդամներին: Չորրորդ՝ շուտով գալիս է Ստամբուլ և կրկին կապ հաստատում իր հայկական ինքնության հետ: Ուժեղ անհատականություն լինելու համար հարգանքի է արժանի:

Կոնիայում և Դենիզլիում Թորոսի անունը Մեհմեդ Բալջը էր, իսկ Ստամբուլում դառնում է Թորոս Վարդապետյան: Թորոսի երեխաները ևս, հորը հետևելով, հրաժարվել են մուսուլման թուրքի անուններից և վերցրել հայկական անուններ: Թորոս Վարդապետյանի դուստրը՝ Մերյեմը, հորից մնացած դառը հիշողությունների մասին պատմում է. «Հայրս Դերսիմի դեպքի մասին պատմում էր  հետևյալը. «Դերսիմի դեպքերի ժամանակ եղբայրներիս աչքիս առաջ սպանեցին: Ես անտառածածկ մի վայրում էի, որտեղ թաքնվեկով փրկվեցի: Երկու զինվոր տեսան, վրաս կրակ բացեցին, փախա: Աջից ձախից գնդակներ էին սուրում, սակայն փրկվեցի, Աստված փրկեց… Փրկվեցի…»: Ծնողների մասին շատ չէր պատմում, սակայն եղբայրներին չէր կարողանում մոռանալ: Եղբայրներից չորրորդի վրա կրակ էին բացել ու սպանել: Շատ ժամանակ պատմում ու լացում էր: Անգամ մահվան մահճում խոսում էր եղբոր մասին, ում գլուխը քարերով ջախջախել, սպանել էին… (լացում է): Անգամ դիմացս եմ նրան տեսնում: Շունչը փչելիս ոտքի կանգնեց այսպես, հարցրեցի. «Հայրիկ, ի՞նչ պատահեց», ասաց. «Հարութին տեսա, դեմս կանգնած է»: Հայրս շատ էր ազդվել նրանից: Միշտ մեզ ասում էր. «Թող Աստված բոլորին այդ օրերից հեռու պահի, շատ դաժան էր, շա~տ»… Շատ մանրամասներ մեզ չէր հայտնում, որովհետև չէր ցանկանում, որ մենք շատ ազդվենք: Միայն ասում էր. «Մարդը մարդ է, թող ոչ ոք այդ օրերը չքաշի»»:

Մինչև Կոնիայից Ստամբուլ գալը չգիտեի, որ հայրս հայ է: Եղբայրներս էլ չգիտեին: Ստամբուլ գալուց հետո հայրս ասաց այդ մասին: Ստամբուլում Թորոս դառնալուց հետո նրա կյանքում շատ բան փոխվեց: Գերեզմանաքարի վրա էլ ցանկացավ, որ Թորոս գրեն: Հարևաններին ասում էր` ես հայ եմ, գնում էր եկեղեցի և աղոթում: Այստեղ գոնէ ազատ էր իր կրոնի առումով, հանգիստ էր: Կոնիայում մեր հարևանները մեզ որպես ալևի գիտեին, որովհետև ալևիներին ավելի լավ էին ընդունում, քան հայերին: Ըստ էության` մայրս ալևի էր… Կոնիայում 5-6 տուն ալևի կար: Մեկը մյուսին տեր էր կանգնում…

Հայրս այնտեղ պահք էր պահում, սակայն այստեղ գալուց հետո սկսեց իր պահքը  պահել: Այնտեղ 12 իմամների, Ռամազանի պահքն էր պահում, սակայն ասում էր. «Աստված գիտի սրտիս մաքրությունը, պահածս պահքը, աղոթքներս ուղղված են այնտեղ, որտեղ ես եմ ցանկանում»:

Մզկիթում նամազ անելուց հետո տանն էլ էր աղոթում, որից հետո խաչակնքում էր: Գիտեմ, որ այդպես էր աղոթում: Տատիկիս (Թղսո տատիկ) էլ գիտեմ: Նա էլ էր այդպես աղոթում: Ձեռքին թսբեհ կար, որի ծայրին խաչ էր կախված, այդպես էր աղոթում…

Մերյեմը պատմեց նաև իր պատմությունը: Ըստ էության` նրա պատմությունը Դերսիմի հայերի երկրորդ սերնդի ընդհանուր պատմությունն է…

«Երբ 17 տարեկան էի, եկանք Ստամբուլ: Իմացա, որ հայ եմ: Բնականաբար ուզած-չուզած գնում ես եկեղեցի, հարմարվում ես եկեղեցուն: Չգիտես, թե ինչպես են աղոթում, ինչպես են խաչակնքում… Այսինքն՝ այդ համայնքից էլ ես հեռու… Նրանց էլ չես համապատասխանում, ինչպե՞ս բացատրեմ… Նրանց հավատքի և սովորույթների մասին ոչինչ չգիտես, սակայն անցյալում սովորած աղոթքներն ես անում: Այսինքն՝ աղոթում ես որպես ալևի… Երբ առաջին անգամ գնացի եկեղեցի, էլ համդուլիլահ, Ֆաթիհա (Ղուրանի առաջին սուրան-Ակունքի խմբ.) էի արտասանում… Օրինակ՝ եթե «Հայր մերը» հարցնեին, չգիտեի: Ասում եմ, չէ՞, մտնում ես հայերի մեջ, սակայն քեզ նրանց նման չես զգում: Կրկին ամենամոտը ալևիներին ես զգում… Նրանց հետ կիսելու շատ բան ունես: Եղբայրներս էլ են նույն բանը զգում, ինչ որ ես… Մեր մանկությունն անցավ երկու, անգամ երեք մշակույթի միջև…» ( Հարցազրույց, Մերյեմ Օ., Նեզահաթ-Քազմ Գյունդողան, Ստամբուլ 2013 Նեզահաթ-Քազմ Գյունդողան, Ստամբուլ 2013 (Görüşme; Meryem O., Nezahat- Kazım Gündoğan, Istanbul-2013)):

Ամփոփելով կարելի է նշել, որ դերսիմցիների կողմից «Թերթելո վերեն» կոչված 1915 թ. Ցեղասպանությունը և «Թերթելո փեյեն» անվանված 1938 թ. կոտորածը թե’ Դերսիմի քըրմանչների, քրդերի, ալևի հայերի և թե’ քրիստոնյա հայերի համար, որպես համատեղ ցավ և համատեղ տրավմա, փոխանցվում է սերնդեսերունդ:

Սխալ չի լինի, եթե ասենք, որ Դերսիմի խնդիրը, որը պետությունն անվանում էր «օսմանյան շրջանից ի վեր գոյություն ունեցող թարախապալար, որը պետք է հեռացնել», իր մեջ ներառում է նաև քրիստոնյա հայերի խնդիրը:

Վանքի ավերումն ու պետության կողմից հավատքի խորհրդանիշ հանդիսացող առարկաների բռնագրավումը, այս մասին թերթերում հրապարակումներն ու մեղադրական վճիռների ձևը, Դերսիմի աղաներից պետության կողմից հայերին պահանջելու փաստը, աքսորված հայերի անունը փոխելու  և կրոնափոխելու (անգամ բռնությամբ թլպատելը) նման գործողություններն ու գաղափարները գալիս են հաստատելու վերոհիշյալ տեսակետը:

Երբ ուսումնասիրում ենք Դերսիմի քրիստոնյա հայերի տեսանկյունից կենսական կարևորություն ունեցող վանքի և քահանայի ընտանիքի նկատմամբ կատարված հարձակումն ու հետևանքները, հասկանում ենք, որ.

Կոտորածից փրկված քահանայի ընտանիքի անդամներին մասնատելով` Թուրքիայի տարբեր նահանգներ և գավառներ աքսորելն ամբողջությամբ ձուլման նպատակ է հետապնդում:

Այն վայրերում, որտեղ նրանց ուղարկում էին, նախ և առաջ հայկական անունները փոխում և էթնիկ արմատներից պոկում էին:

Քանի որ հոգևոր կառույցներից զրկվել էին, ստիպված են լինում կրոնափոխ լինել: Մշակույթից և հավատքից ամբողջովին հեռացնելու համար արգելում էին մայրենի լեզվով խոսել:

Այս գործընթացն այնքան ծանր էր, որ երբ 1947 թ. հետ վերադառնալու համար համաներման մասին օրենք ընդունվեց, ոչ ոք չկարողացավ վերադառնալ իր արմատներին:

Թեև ապրել կարողանալու համար ստիպված էին հարմարվել պայմաններին, սակայն գաղտնի պահպանում էին իրենց հայկական ինքնությունը:

Թեև տեսնում ենք, որ հայկական էթնիկ ինքնությունը պահպանելու հարցում գաղտնի զորեղ մի կապ կա, սակայն քրիստոնեական ինքնությունը պահպանելու հարցում լուծումները շատ ավելի լայնամասշտաբ են:

Չնայած այս ամենին՝ կարող ենք ասել, որ համապատասխան պայմանների դեպքում այս մարդիկ փորձում են վերադառնալ թե՛ իրենց էթնիկ և թե՛ կրոնական ինքնությանը, նաև վերադառնում են:

Եթե անգամ վանք չունեն ու տարբեր ինքնություններ ունեն, մնացել են տարբեր մշակույթների արանքում, «քահանայի ընտանիքի» ողջ մնացած անդամներն ասում են` «Մենք քահանայի թոռներն ենք»…

Հոկտեմբերի 22. 2013

Նեզահաթ Գյունդողան (ռեժիսիոր, ճարտարապետ)

Քազըմ Գյունդողան (պրոդյուսեր, հետազոտող)

Շնորհակալություն ենք հայտնում սիրելի Հովսեփ Հայրենիին` իր աշխատությունների և ներդրման համար:

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net