Հասմիկ Գրիգորյան
Ցեղասպանագիտության մեջ գերակայող տեսակետերից մեկի համաձայն` զանգվածային կոտորածներ կամ ցեղասպանություն իրականացնելու համար անհրաժեշտ է հասարակության անմիջական մասնակցություն կամ առնվազն ակտիվ աջակցություն: Այս հանգամանքը ենթադրում է զանգվածային կոտորածների կազմակերպումն ու հրահրումը կանխարգելելու համար հասարակության տարբեր սոցիալական խմբերի համոզմունքների, մտայնությունների, բռնություններին մասնակցելու նրանց նպատակների ու շարժառիթների ուսումնասիրության անհրաժեշտությունը[1]:
Ընդհանրապես ընդունված է համարել, որ զանգվածային բռնությունները գերազանցապես իրականացնում են տղամարդիկ[2], իսկ կանայք հակված չեն վայրագությնների: Սակայն, հակառակ գոյություն ունեցող կարծրատիպերի, նորագույն ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ զանգվածային սպանություններ և ցեղասպանություն իրականացնող «մարդկային ռեսուրսը» իրականում համալրում են նույնիսկ այնպիսի մարգինալացված խմբեր, ինչպիսիք են կանայք ու երեխաները, որոնք իրենց դաժանությամբ ոչնչով չեն զիջում տղամարդկանց:
Քաղաքագետ Լիսա Շարլաչն իրավացիորեն նշում է, որ կանանց` որպես ցեղասպանություն իրականացնող ոճրագործների դիտելը շատ ավելի բարդ է, քան որպես ցեղասպանության զոհերի[3], իսկ ըստ նորվեգացի սոցիոլոգ Գ. Հոլթերի առաջադրած տեսակետի` գենդերային կարծրատիպերը քողարկում են զանգվածային բռնություններում տղամարդու և կնոջ դերակատարությունը. իրականում կանայք կարող են ինքնակամ ու ավելի ակտիվ մասնակցել դրանց, քան տղամարդիկ: Հեղինակը մանրամասնում է, որ գերիշխող տեսադրույթները հիմք չեն տալիս կարծելու, որ գոյություն ունեցող բազմաթիվ գենդերային անհավասարությունները ենթադրում են միայն մեկ սեռի ընդգրկվածությունը զանգվածային բռնությունների իրականացման գործընթացներում, կամ իբր թե բացառվում է տարբեր սեռերի կամ սոցիալական խմբերի ներկայացուցիչների մասնակցությունը, եթե այն անհարիր չէ ցեղասպանություն իրականացնելու քաղաքականությանը[4]:
Ա. Ջոնսը նշում է, որ բնաջնջման գործընթացին կանանց ընդգրկվածության առումով 1994 թ. Ռուանդայում տեղի ունեցած թութսիների ցեղասպանությունն աննախադեպ է, թեպետ համանման փաստեր արձանագրվել են նաև Շոայի և Հայոց ցեղասպանության ժամանակ[5]: Հեղինակը, հպանցիկ անդրադառնալով Հայոց ցեղասպանության պարագայում կանանց մասնակցության խնդրին, վկայակոչում է միայն քուրդ կանանց հարձակումները տեղահանված հայերի քարավանների վրա և նրանց կողոպտումը[6]: Ի տարբերություն Ջոնսի` Դ. Մեյերն առաջադրում է հետևյալ հիմնական հարցադրումը` արդյո՞ք ոճրագործություններին մասնակցելու կանանց պատրաստակամությունը թութսիների ցեղասպանության պարագայում ավելի մեծ էր, քան այլ ժողովուրդների ցեղասպանությունների համատեքստում, թե՞ նման մտայնությունը սոսկ պայմանավորված է Ռուանդայում առավել մեծաթիվ փաստերի արձանագրմամբ[7]:
Նման մոտեցումը թերևս կարելի է բացատրել այն բանով, որ ցեղասպանությունների իրականացման ընթացքում կանանց մասնակցության խնդրի վերաբերյալ հետաքրքրությունը հատկապես աճել է Ռուանդայում տեղի ունեցած ցեղասպանության գործընթացում կանանց լայն ընդգրկվածության պատճառով[8]:
Թութսիների ցեղասպանության առանձնահատկությունները լավագույնս ներկայացնում են «Աֆրիքան րայթս ռեփորթի» (African Rights Report) նյութերը, որոնց հիմքում խարսխված են ոճրագործ կանանց հարցազրույցները: Դրանք հնարավորություն են ընձեռում նրանցից յուրաքանչյուրին ներկայացնելու անհատապես` ըստ իրենց գործունեության ոլորտի ու գործառույթների[9]: Կանանց մասնակցության մասին փաստեր են բացահայտել նաև Ռուանդայի Միջազգային քրեական (International Criminal Tribunal for Rwandan-ICTR) դատարանի և ազգային դատարանների հետաքննությունները, որոնց արդյունքում դատապարտվել են ավելի քան երկու հազար կին[10]:
Ի տարբերություն Ռուանդայում թութսիների ցեղասպանությանը և Շոային վերաբերող ուսումնասիրությունների` առ այսօր գոյություն չունի 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին Օսմանյան կայսրությունում արևմտահայության կոտորածներին և ցեղասպանությանը մուսուլման կանանց[11] մասնակցությանը նվիրված գեթ մեկ գիտական հետազոտություն: Այդ իսկ պատճառով սույն խնդրի արծածման համար գերազանցապես անդրադարձել ենք հայ վերապրողների և օտարերկրյա պաշտոնյաների ու ականատեսների հուշագրություններում, զեկուցագրերում տեղ գտած` բռնություններին անմիջականորեն մասնակցած կանանց արարքներին: Կատարված դասակարգումն ու խմբավորումը թույլ են տալիս պայմանականորեն առանձնացնել զանգվածային ոճրագործություններին մասնակցած մուսուլման կանանց դերակատարության առանձնահատկություններն ու գործառույթները:
Օսմանյան կայսրությունում հայերի զանգվածային կոտորածներին ու ցեղասպանությանը կանանց մասնակցությունն ընդգրկել է տարբեր ոլորտներգ նրանք երբեմն հանդես են եկել որպես նախաձեռնողներ, սպանությունների անմիջական կատարածուներ, հրահրողներ և կողոպտիչներ, նաև առևանգել են կամ տարել հայ երեխաների ու կանանց` նրանց աշխատանքը շահագործելու և այլ նպատակներով:
Նախաձեռնողներ
Չնայած Հայոց ցեղասպանության պարագայում հայտնի են բռնություններն անմիջականորեն կազմակերպած սակավաթիվ կանայք, այնուամենայնիվ, սկզբնաղբյուրներում կան որոշ հիշատակումներ հատկապես պաշտոնյաների կանանց մասին, որոնք հանդես են եկել իբրև նախաձեռնողներ: Օրինակ` 1909 թ. կիլիկյան կոտորածների ականատես, Ադանայի կաթոլիկ հայերի հոգևոր առաջնորդ Հակոբ եպիսկոպոս Թերզյանը հաղորդում է, որ Ադանայից երեք ժամ հեռավորությամբ գտնվող Ղայըրլը գյուղում բնակվող Ապտալ Խալոյիի աղջկա` Սինեմե հանըմի մասին վերապրողները պատմել են, թե ինչպես է իր ազդեցության շնորհիվ նա համախմբել գյուղի և շրջակայքի երկսեռ հայերին, ապա առանձնացրել գեղեցկադեմ կանանց ու աղջիկներին և նրանց ամուսնացրել իր նախընտրած թուրքերի հետ: Նրանցից ոմանց նա, անվարան փուռը նետելով, այրել է ու զվարճացել, իսկ մյուս մասին տանելով գետեզերք` անձամբ է մորթել ու գետը նետել[12]:
Բերենք մեկ այլ օրինակ ևս. թուրք զինվորական գործիչ Վեհիբ Մեհմեդ փաշայի կինը խուզարկություններ է կատարել և ոսկի փնտրելու նպատակով զննել տարագրված կանանց մարմինները, անգամ նրանց սեռական օրգանները[13]:
Սպանությունների անմիջական մասնակիցներ.
Ի տարբերություն նախաձեռնողների դերակատարության` բազմաթիվ վկայություններ կան զանգվածային բռնություններին, այդ թվում սպանություններին թուրք և քուրդ կանանց մասնակցության մասին: Այս առնչությամբ տեղեկություններ է հաղորդում շվեդ միսիոներուհի Ա. Յուհանսոնը, որը 1915 թ. հուլիսին եղել է Խարբերդում. «Հուլիսի սկզբից 2000 հայ զինվորներին հրամայվում է ճանապարհներ կառուցելու համար մեկնել Հալեպ: Մի քանի օրից նորից 2000 հայ զինվոր է ուղարկվում` Դիարբեքիրով… Քրդերին տեղեկացնում էին, որ հայերն են գալիս, և քրդերի կանայք, մսագործի դանակներով, գալիս էին իրենց ամուսիններին օգնելու» [14]:
Գերմանացի ավագ ուսուցիչ Նիիպագեն իր զեկուցագրում, որը կայսերական գաղտնի քաղաքացիական կաբինետի աշխատակից Վալենտինը 1916 թ. սեպտեմբերին ուղարկել է ռայխսկանցլեր Բեթման Հոլվեգին, տեղեկացնում է, որ բազմաթիվ անձինք, հատկապես Բաղդադի երկաթուղու ինժեներները և գերմանացի ճանապարհորդները, դարձել են Հալեպում տեղի ունեցած ոճրագործությունների ականատեսը և տեղեկություններ հաղորդել այդ մասին: Նա հայտնում է, որ Վ. Շպիկերը տեսել է, թե ինչպես են Հալեպում տղամարդկանց ձեռքերը կապել մեջքներին և զառիթափերից ցած գլորել, իսկ ներքևում սպասող թուրք կանայք զոհերին դանակահարել են այնքան, մինչև նրանք մահանան[15]: Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած տասներկուամյա խարբերդցի Մանուկը պատմում է, որ տեսել է, թե ինչպես է մի քուրդ կին դանակով պատռում հայ կանանց որովայնը` ոսկի փնտրելու նպատակով[16]:
Ըստ օտարերկրյա ականատեսների ու Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների վկայությունների` թուրք կանայք հարձակվում էին հայերի վրա, քարկոծում նրանց, անպատվում և մեղադրում:
Խարբերդում աշխատանքային գործունեություն ծավալած դանիացի միսիոներուհի Մ. Յակոբսենն իր օրագրության մեջ 1915 թ. մայիսի 5-ին նշում է, որ թուրք կանայք քրիստոնյաների նկատմամբ (վերջիններիս էթնիկական ծագումը չի ընդգծում) լի էին ատելությամբ և պնդում էին, որ նրանք են Առաջին աշխարհամարտի պատճառը: Այդ կանայք համոզված էին նաև, որ քրիստոնյա բժիշկները թունավորելիս են եղել թուրք զինվորներին[17]: Հայերի նկատմամբ թուրք կանանց համանման վերաբերմունքի մասին են վկայում նաև հայ վերապրածերը: Նրանցից Մինաս Թաթարյանը հաղորդում է, որ Սևերեկում[18] իրենց քարավանից մի քանի հոգու ուղարկել են շուկա` հաց բերելու: Ճանապարհին նրանք հանդիպել են շուրջ քսան թուրք կանանց, որոնք ոստիկաններից պահանջել են նրանցից մեկին` ասելով, որ հայերը սպանել են իրենց այրերին, իսկ իրենք ցանկանում են նրանց հոգուն մատաղ անել: Խմբից առանձնացնելով Հովհաննեսին` թուրք կանայք քարերով ջախջախել են նրա գլուխը[19]: Իսկ բաբերդցի մի կին պատմում է, որ իրենց խումբը 1915 թ. հունիսի կեսերին բաբերդցիների տեղահանության ժամանակ տեսել է հիսունից վաթսուն կառքեր, որոնցում եղել են նաև պատերազմի հետևանքով այրիացած` Կարինից Կ. Պոլիս ուղևորվող երեսուն թրքուհի: Նրանցից մեկը ժանդարմներից խնդրել է մի հայի և սպանել[20]:
Տղամարդկանց հետ ոճրագործությունների մասնակցած կանայք
Թուրք և քուրդ կանայք սպանության և կողոպուտի նպատակով հիմնականում խմբերով էին գնում կոտորածի վայր կամ մոտենում այն ճանապարհներին, որոնցով անցնելու էին տեղահանված հայերի քարավանները: Նրանք երբեմն հայերի վրա հարձակվում էին նաև տղամարդկանց հետ միասին: Վերապրածներից Պետրոս Ծատուրյանը, որը Մեծ եղեռնի ժամանակ եղել է ինը տարեկան, վերհիշում է. «Ակն քաղաքին մօտերն էինք: Առաջին լեռը կտրեցինք: Երկրորդը հազիւ կտրած էինք, երբ յանկարծ քիւրտերը վրանիս թափեցան չորս կողմէն: Մայրերը իրենց զաւակները ջուրը ձգեցին… Քիւրտ կին ու մարդ յարձակեցան վրանիս սովալլուկ գայլերու պէս» [21]:
1901 թ. Բիթլիսի Խլաթ գավառի Փրխուս գյուղում ծնված Սոկրատ Մկրտչյանը վկայում է 1915 թ. գարնանն Ալաշկերտի Զիլանի լեռներում ու ձորերում բնակվող քրդերի` իրենց գյուղի վրա կատարած հարձակման մասին. «Քրդական այդ ոհմակը սիրտ չարեց գիշերով գյուղ մտնել: Առավոտյան, երբ տեսան, որ ոչ մի դիմադրություն չկա, չորս կողմից իրենց կանանց հետ, սպանելու և կողոպտելու նպատակով այնպիսի վայրագությամբ գյուղ խուժեցին, ինչպես ձմռան քաղցից ոռնացող գայլերի ոհմակն է հարձակվում իր անպաշտպան ու անզեն զոհի վրա» [22]:
Դերջանի Չըխընլոց գյուղի` 1915 թ. կոտորածը վերապրած Առաքել Թագոյանը, որն այդ ժամանակ եղել է 13 տարեկան, վկայում է. «Մեկ ալ տեսանք` խումբ մը մարդիկ, ձեռքերնին կացիններով, դանակներով, կնիկները տոպրակների մեջ քարերով եկան մեզ վրա: Ժանդարմները ետ քաշվեցին: Անոնք առաջ եկան: Մեզի քշեցին ժայռի մի ծայրը` Եփրատ գետի եզերքը: Ետևից զարնում են` գցում Եփրատ գետը» [23]:
Գարեգին Թուրիկյանը պատմում է 1915 թ. ապրիլին Մեծ և Փոքր Արմտաններ գյուղերի տեղահանության և կոտորածի մասին. «Կարաւանը երբ Կապուտ Կէպանի զառիվերը կը բարձրանար լեռներու կատարներու վրայ, ձորերու մէջ, բլուրներու վրայ խռնուած թուրք կատաղի կիներու, այրերու, մանուկներու ոռնոցն ու հայհոյութիւնը ծայր տալ սկսած էին: Ոմանք մանուկներու կռնակի հացի պաշարը կը քաշէին, ոմանք` կիներու շալկած վերմակները և ոմանք ալ եզներու վրայ բեռցած պաշարները կը վերցնէին» [24]:
Հրահրողներ
Մուսուլման կանանց մի մասն անմիջականորեն չի մասնակցել սպանություններին, կողոպուտին, բայց հրահրել է տղամարդկանց, օգնել և քաջալերել նրանց, ինչպես նաև` մատնացույց արել հայերի թաքստոցները:
1895 թ. նոյեմբերին Այնթափի դեպքերի վերաբերյալ մի նամակում ամերիկացի հոգևորական և միսիոներ Էդվին Բլիսը գրում է. «Վերցնելով ատրճանակս` հեծա ձիս և շտապեցի այնտեղ: Ես կարողացա զանազանել կռվող տղամարդկանց խռպոտ ձայները, կանանց և երեխաների ծղրտոցը և ամենավատը` տղամարդկանց քաջալերող` թուրք և քուրդ կանանց տոնական, ականջ ծակող լու -լու- լու-ն» [25]:
Սվազում Ֆրանսիայի փոխհյուպատոս Մորիս Կարլիեի կինը` Էմիլի Կարլիեն, իր օրագրության մեջ հղում է ֆրանսիական «Դեղին գիրքը», ըստ որի` «Ուրֆայի դեպքերի ժամանակ, երբ 3000 կանայք պատսպարվել էին մայր տաճարում, մարդասպանները մտան եկեղեցի և բազմաթիվ բռնություններ իրագործեցին: Շուտով հոգնելով այդ ամենից` այնպես արյունոտված, որ այլևս անճանաչելի էին դարձել, նրանց մեջ կային գազան կանայք` ավելի դաժան, քան տղամարդիկ (ընդգծումը մերն է – Հ. Գ.), նրանց մտքով մի զարհուրելի բան անցավ` ավելի ակտիվացնել բռնությունը: Նրանք վազեցին նավթ որոնելու: Սարսափելի ճակատագիր. հիսուն արկղ նավթ կար եկեղեցու բակում: Նրանք մինչև հատակը դատարկեցին դրանք: 3000 դժբախտ կանայք այրվում էին դանդաղ, մինչդեռ խորանի վրա մագլցած մոլլաները, ձեռքերը բարձրացրած, շնորհակալություն էին հայտնում և օրհնում Աստծուն»[26]: 1909 թ. Ադանայի առաջին կոտորածի ժամանակ Դաշտային Կիլիկիայում գտնվող Սայ Կեչիտ գյուղում, երբ ոճրագործներն իրենց զոհերին նետում են փոսը, մի թուրք կին, նկատելով, որ մի փոքրիկ հայ տղա ողջ է մնացել, ճչում է. «Գյավուրները ողջացան»: Դրանով նա փոքրիկի վրա է հրավիրում մարդասպանների ուշադրությունը, որոնք նրան նույնպես սպանում են[27]:
Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած գրող-հրապարակախոս Արամ Անտոնյանը թուրք կանանց դերակատարության վերաբերյալ գրում է. «Երբ բանտերու մէջ գտնուող հայ մտաւորականները եւ ականաւոր մարդիկը կը տանջէին, թուրք կիներն էին, որ ամէն օր ճպոտներ հաւաքելով, առջի իրիկուընէ ջուրը կը ձգէին որպէս զի ուռին, աւելի տոկուն դառնան, ու կը պոռային դահիճներուն. «Զարկէ´ք, ուժով զարկէ´ք, եթէ փայտերը կոտրին, ահա ձեզի նորեր բերեր ենք»: Եվ ամէն տեղ անոնք նուագածութեամբ ու հեգնական երգերով, պարերով ու ցնծութեամբ ճամբու կը դնէին դէպի սպանդանոց քշուող կարաւանները»[28]:
Վերապրած Աննա Միրաքյանը պատմում է, որ Դիարբեքիրի նահանգի Ամիդի գավառում գտնվող Հունի գյուղից քարավանը հազիվ էր տեղից շարժվել, երբ մի թրքուհի, կռահելով, որ կալի մեջ կան թաքնված փոքրիկներ, այդ մասին տեղեկացրել է Սոսիկցի Մյուդյուր անունով ոճրագործին, որը երեխաներին ծեծի է ենթարկել[29]: Բիթլիս գավառի Խլաթ գավառակի Փրխուս գյուղում 1915 թ. ապրիլին տեղի ունեցած կոտորածների մասին տասներկուամյա վերապրած Աղավնի Հլղաթյանը վկայում է. «Քիւրտեր և անոնց կանայք մորս վրայ յարձակելով` բռնեցին: Քրտուհիները կը կանչէին իրենց մարդկանց. «Եկե´ք, այստեղ ալ գեղեցիկ կին մը կայ…»:[30]
Կողոպտիչներ
Մեծ է մուսուլման կանանց մասնակցությունը հատկապես հայերի ունեցվածքի կողոպուտին: Թուրք և քուրդ կանայք որպես կանոն թալանում էին հարևան հայերի տները` տիրանալով նրանց կահույքին, հագուստին, զարդեղենին, նույնիսկ մթերքին:
Կողոպուտի մասնակից կանանց ու երեխաների թիվն անհամար էր. գողանալով իրերի և ապրանքների մի մասը` նրանք անմիջապես վերադառնում էին` նոր կողոպուտի ակնկալությամբ: Երբ ոստիկաններն ու զինվորներն ավարտում էին հայկական բնակավայրերի կողոպուտը, կանայք և երեխաները շտապում էին այնտեղ` թալանելու դեռևս չկողոպտված իրերը[31]: Հաճախ նրանք նաև հետևում էին ոստիկաններին, որպեսզի կարողանային հափշտակել հայերին պատկանող ունեցվածքը[32]:
Հայերը, որոնց կարճ ժամանակ էր հատկացվում տեղահանությանը պատրաստվելու համար, չէին կարող իրենց հետ շատ իրեր վերցնել, ուստի չնչին գներով վաճառում էին կահույքը, տնային իրերը, սննդի պաշարները և անգամ հագուստը: Մատչելի գներով իրեր գնելու նպատակով փողոցները լցվում էին մուսուլման կանանցով և տղամարդկանցով, որոնք հայ հարևաններից գնումներ էին կատարում: Շատ իրեր անվճար էին տանում, քանի որ սեփականատերերը չէին կարողանում դրանք վաճառել: Խարբերդում ամերիկյան հյուպատոս Լ. Դևիսը, նկարագրելով նմանօրինակ մի դեպք, հետևյալ կերպ է այն բնութագրում. «Տեսարանը ինձ հիշեցնում էր գիշանգղերի հետամտումը իրենց որսին: Թուրքերի համար իսկական տոն էր, նրանք զուգված-զարդարված ելնում էին փողոց, ցնծում էին, հրճվում ուրիշի դժբախտությամբ»[33]:
Դոմինիկյան միաբանության անդամ եղբայր Եասենթ Սիմոնը 1915 թ. հուլիսի 1-ին Թել Արմենի գյուղի պաշարման մասին գրում է. «Քիւրտ մարդոց գործը աւարտած էր. ամէն ինչ կոտորած էին: Այժմ կը սկսէր քիւրտ կիներուն գործը` կողոպուտը: Քիւրտ կիները սպրդեցան հայ տուներէն ներս. Կահ-կարասի, սնտուկներ, պաշար, հագուստեղէններ, ինչ որ գտան, բոլորը բեռցուցեցան ջորիներուն վերայ եւ տարուեցան դէպի լեռները»[34]: Նրանց հագին հաճախ կարելի էր տեսնել հայ աղջիկների օժիտներից խլված մետաքսյա շրջազգեստները: 1908 թ. Խարբերդի Չմշկածագ քաղաքում ծնված, վերապրած Ղևոնդ Փրփերյանը պատմում է, որ 1915 թ. սեպտեմբերի վերջին-հոկտեմբերի սկզբին քաղաք վերադառնալուց հետո իրենց տան դռների և լուսամուտների փեղկերը գտել են հարևան թուրքերի մարագներում: Նա վերհիշում է, որ իրենց հարևան թրքուհին ճարպկորեն սողոսկել է իրենց տուն և տարել ամեն ինչ, իսկ երբ իր մայրը գնացել է Ռզա էֆենդու եղբոր` Ֆաիկ էֆենդու տուն, այնտեղ նրա կանանց հագին տեսել է քրոջ օժիտի մետաքսյա շրջազգեստները[35]: Ըստ բայազետցի տասնյոթամյա Կամսար Խաչատրյանի վկայության` «1916 թ. աշնանը, երբ քաղաքը կիսադատարկ էր, արդեն հասկացանք, որ գնալն անխուսափելի էր, և սկսեցինք հավաքվել: Ժամանակ քիչ էր մնացել: Հարևան թուրք կանայք արդեն լցվել էին մեր տունը ու բացահայտ մատնացույց էին անում, թե ով ինչ է ուզում վերցնել: Մեր իրերը մեր ներկայությամբ իրար մեջ բաժանում էին: Մեր հացթուխ թրքուհին ամեն ինչի տեղը գիտեր և կարծես ցույց էր տալիս, թե որտեղ ինչ կա»[36]:
Թուրք և քուրդ կանայք ոչ միայն կողոպտում էին հարևան հայերի տները, այլև` հարձակվում հայ կանանց վրա և թալանում նրանց: Նրանք կողոպուտի նպատակով գնում էին կոտորածների վայրերը` հիմնականում հագուստ և զարդեղեն թալանելու: Ավետիս Թեքեյանի հուշագրության մեջ կարդում ենք մի կնոջ պատմություն Ուրֆայի տեղահանության մասին. «Կը յառաջանայինք դէպի գիւղը… Այդ միջոցին տեսանք խումբ մը գիւղացի կիներ (զազա), ովքեր դէպի մեր կողմը կու գային… Երբ գիւղացի կիները մօտեցան մեզի, կոտրած թուրքերէնով մը ըսին. «Ո՞ւր մնացիք, սատկելիքնե´ր»: …Այդ սրիկայ կիները իրենց ափերուն մէջ նախապէս պատրաստած մոխիրները մեր աչքերուն նետելով յարձակեցան մեր վրայ եւ սկսան կողոպտել մեզ: Մէկը մեր մատներուն մատանիները կը հանէր, միւսը մեր ականջներուն օղերը: Յետոյ սկսան քակել մեր գօտիները, հանեցին մեր հագուստները եւ լեցուցին կողովներու մէջ եւ բռնեցին վերադարձի ճամբան` ըսելով` «Սատկելիքնե´ր, այլեւս ինչ բանի պիտի ծառայեն ասոնք ձեզի: Չեք գիտե՞ր թէ այս լեռները ձեր գերեզմանները պիտի ըլլան եւ ձեզ գայլեր եւ թռչուններ պիտի ուտեն»[37]:
Անդրադառնալով 1915 թ. ապրիլի վերջերին Քղիի հայության տեղահանությանն ու կոտորածին` Սիրանույշ Եսայանը նկարագրում է Բալուում թուրքական և քրդական խաժամուժի հարձակումը. «Երբ այսպէս կը վազէր կիներու այդ սարսափահար ամբոխը, հանկարծ կարկուտի պէս վար թափեցաւ երկսեռ քիւրտ-թուրք խուժանը` կիներու մէջ և սկսան անխնայ խլել ինչ որ տեսան կամ գտան` դրամ, զարդեղէն, հագուստ և այլն»[38]: Ականատես վերապրողներից եպիսկոպոս Գրիգորիս Պալաքյանը հավաստում է, որ Եոզկատից մինչև Կեսարիա ճանապարհի վրա տղամարդկանց, կանանց և երեխաների ութսուն տոկոսը կրում էր հայերից գողացած եվրոպական արյունաներկ զգեստներ: Ըստ ականատեսի վկայության` հագուստի մի մասը կարելի էր տեսնել մեկի հագին, իսկ մյուս մասը` մեկ ուրիշի[39]:
Քղի քաղաքի մեկ այլ վերապրած` Եփրեմ Տլեմյանը, պատմում է Ջան գյուղում 1915 թ. հունիսին տեղի ունեցած կոտորածի մասին. «Այս կոտորածի ատեն ես և մայրս մտանք քիւրտի մը տունը: Այս տան մարդը և կինը գացած էին կոտորածի վայրը` կողոպուտի: Կոտորածը և կողոպուտը վերջանալէ յետոյ վերադարձան տուն: Մեր շորերը հանեցինք և մեզի տուին ցնցոտիներ»[40]:
Իսկ ըստ կարինցի կանանց վկայության` 1915 թ. հունիսի 3-ին քսանհինգ տուն հայեր Բալուի և Քղիի ճանապարհով գնում են Խարբերդ: Քաղաքից դուրս տեղադրված է լինում մի վրան, ուր երկու թուրք կանայք ոստիկանների հսկողությամբ մանրազնին խուզարկում էին բոլորին[41]:
Թուրք և քուրդ կանայք երբեմն գնում էին կոտորածի վայրեր` տղամարդկանց կողոպտած իրերը տանելու: Երզնկացի վերապրած Վարդան Մալյանն իր հուշագրության մեջ 1915 թ. մայիսին տեղի ունեցած տեղահանության մասին վկայում է, որ նրանք գնում էին այն վայրերը, որտեղով անցնում էին տեղահանված հայերի քարավանները և օգնում իրենց ամուսիններին ու եղբայրներին` տեղափոխելու կողոպտված իրերը: «Հազիվ քիչ մը առաջացած էինք, դարձեալ հրացանի մը նշանին վրայ շրջակայ լեռներէն մեծ բազմութեամբ զինեալ քուրդ կամ թուրքեր շրջապատեցին զմեզ: Ձիապանները ձիերու կամ էշերու չոլիրները բեռնելով միասին քշեցին տարին և իրենց չար կիներու յանձնելով դարձան մարդասպանութեան և աւարի»[42]:
Աշխատեցնելու կամ այլ նպատակներով երեխաներին ու կանանց առևանգող կամ տանող կանայք
Ինչպես նշվեց, կանայք գնում էին այն վայրերը, որտեղով անցնում էին տեղահանված հայերի քարավանները, և կողոպուտով զբաղվելուց բացի` տարագրյալներից ընտրում էին ու տանում, իսկ երբեմն առևանգում երեխաների, կանանց կամ երիտասարդ հարսների` իրենց տանն աշխատեցնելու կամ այլ նպատակներով:
Վերապրածներից մեկը` Ավետիս Թեքեյանը, 1915 թ. պահեսնիհայության բռնագաղթի առնչությամբ վկայում է. «Տաճիկ կիները իրենց ամուսինների դրդումով տէր կը կանգնէին եւ իրենց տունը տանել կ’ուզէին Չաթի հրապարակը լքուած հայ ընտանիքներէն անոնք, որոնք հարուստ էին կամ մանկամարդ աղջիկներ եւ թարմատի հարսեր ունէին…»[43]: Մուսուլման կանանց կողմից հայ երեխաներին իրենց տուն տանելու մասին է պատմում վերապրած Սմբատ Դավթյանը, որը բայազետցիների տեղահանության ժամանակ` 1916 թ. աշնանը, Մարագա գյուղում իր քրոջն ու եղբորը թողնում է մի ծեր կնոջ խնամքին, իսկ ինքը գնում մորը փնտրելու: Երբ վերադառնում է ետ, ծեր կինը պատմում է. «Մի քաղաքի կին մոտեցավ, բռնեց տղայի ձեռքը ու հարցրեց, թե ում երեխան է: Ես ասացի, որ չեմ ճանաչում… Ձեռքը մեկնեց, որ տղի ձեռքը բռնի, քույրը ճչաց, գրկեց ախպորն ու լաց եղավ… Կնիկը չդիմացավ, ասաց` երկուսին էլ տուր, տանեմ պահեմ: Տվեցի»[44]:
Այս կապակցությամբ հետաքրքիր է նաև 1915 թ. բաբերդցիների կոտորածն ու տեղահանությունը վերապրած Արշալույս Տեր-Նազարեթյանի վկայությունը Երզնկայի մոտակայքում տեղի ունեցածի մասին. «Ես էդ խոսքերը լսեցի` ուրեմն բոլորին ջուրն են գցել: Նստա լաց եմ լինում: Մեկ էլ երկու թուրք կնիկ եկան հարցրին` «Կգա՞ս մեր տունը»: Դրանք էլ մեծ զինվորականի կնիկներ էին: Էլա դրանց հետ գնացի: Իմ ձեռքեն բռնեցին, ինձ տարան երկու փողոց էն կողմը: Ինձ լողացրին, շորեր հագցրին, երեք տարի պահեցին: Անունս Գյուլի էին դրած»[45]:
էրզրումցի Աշխեն Պողիկյանն այդ առնչությամբ պատմում է 1915 թ. աշնանը Տիգրանակերտում իրենց քարավանի հետ տեղի ունեցածի մասին. «Հաջորդ օրը Լևոնիկը մեռավ: Ես մնացի մենակ մայրիկիս հետ: Արդեն ութ տարեկան էի և մխիթարում ու հանգստացնում էի մայրիկիս: Ցրտերն ընկան, ուտելիք չկար: Սարսափելի էր: Մի օր մի կին եկավ և մորս ասաց. «Տուր աղջկադ տանեմ ինձ երեխա` էս սառը խանի մեջ չի ապրի»: Ես չէի ուզում գնալ, բայց մայրիկս ինձ համոզում էր… Թուրք կինը ասաց. «Գյավուրին լավություն չարժի անել»: Վերջը հետը գնացի այդ կնոջ տուն»:[46]
Հայ երեխաներին առևանգելու մասին է վկայում նաև արդեն վկայակոչված Առաքել Թագոյանը. «Մենք մինչև հասանք Ակն այնքան շատցանք նոր գաղթականներով, որ դարձանք մոտ տասը հազար: Էնտեղ մեկ գիշեր մնացինք: Մամաս իմ ձեռքը բռնել էր: Մեզի հետ էր Վարդան հորեղբորս աղջիկը: Անցանք գետը: Գացինք, գյուղ մը կար: Գացինք, որ հաց ուզենք: Ճար չունենք: Մեկ էլ երկու կնիկ եկան էս Վարդան հորեղբորս աղջկան քաշքշեցին ու տարան: Էսպես մեզի հասցուցին Արաբկիր: Մամաս ինձ շալակեց, քանի որ շատ հոգնած էի, և ոտքերս արյունոտվել էին: Մի մարդ ու կնիկ ինձ մամայիս գիրկեն հափշտակեցին ու տարին»[47]:
***
Քննարկելով Օսմանյան կայսրությունում 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին հայերի նկատմամբ իրականացված զանգվածային կոտորածներին ու ցեղասպանությանը ոճրագործ մուսուլման կանանց մասնակցության գործառութային առանձնահատկությունները և զուգահեռներ անցկացնելով դրանց ու այլ ժողովուրդների ցեղասպանությունների իրականացման ժամանակ տեղ գտած համանման երևույթների միջև` կարող ենք հստակորեն փաստել, որ կանանց մասնակցության խնդիրը զանգվածային բռնություններին հարկ է դիտարկել ոչ այնքան գենդերային կարծրատիպերի, որքան հասարակության շարքային քաղաքացիների ներգրավվածության տեսանկյունից: Անշուշտ կանանց մասնակցությանը մեծապես նպաստում են ատելության և նախանձի գործոնները: Այդուհանդերձ, հարկ է նշել այն երեք հիմնական սոցիալ-հոգեբանական և սոցիալ-մշակութային մեխանիզմները, որոնք լույս են սփռում կոտորածներին և ցեղասպանություններին հասարակության լայնածավալ մասնակցության խնդրի վրա:
- 1. Նախացեղասպանական քարոզչության ազդեցությունը
Ժողովրդական զանգվածներին ուղղորդելու և ցեղասպանությանը մասնակից դարձնելու համար իշխանությունները, որպես քարոզչության ենթատեքստ, օգտագործում էին «մշակութային մոդելները», որոնք հիմնականում յուրացվում են սոցիալիզացիայի[48] ընթացքում: Դրանով ստեղծում են հոգեբանական այնպիսի մթնոլորտ, որ անհատները կորցնում են իրենց բնորոշ հատկանիշները և արմատապես վերափոխում իրենց վարքագիծը: Այդպիսի «մշակութային մոդելներից» է «օտարի» կերպարի վերաբերյալ պաթոգեն վտանգ պարունակող տեղեկատվությունը, որն Օսմանյան կայսրությունում հանգում էր գլխավորապես հայերի «ապստամբ» և «դավաճան» լինելու մասին լուրերի տարածմանը: Քարոզչության ենթատեքստում օգտագործվող «մշակութային մոդելներից» են նաև հայրենիքի մասին պատկերացումները, «ոսկե դարի» վերականգնումը, «սրբազան պատերազմը» թուրքական «ազգային եսի» կերտման ձգտումը և այլն:[49]
- 2. Հասարակության հիերարխիկ (ուղղահայաց) կառուցվածքը
Զանգվածային կոտորածներին ու ցեղասպանությանն ամբողջ հասարակության, այդ թվում` նաև կանանց ներգրավվածությունը պայմանավորված է նաև տվյալ հասարակության ընդգծված ուղղահայաց կառուցվածքով: Ավանդական ուղղահայաց կառուցվածք ունեցող հասարակությունների կազմակերպման հիմքում խարսխված են հավաքական արժեքները, որոնք ծայրահեղ դրսևորմամբ կարող են վերածվել զանգվածային բռնության կամ ցեղասպանության հրամայականի, քանի որ կիրառվում են ներխմբային համերաշխություն հաստատելու համար և վերացնում բռնություն գործադրելուն խոչընդոտող արգելքները[50]: Ավանդական հասարակություններում մեծ դեր ունեն նաև գենդերային առանձնահատկությունները. հասարակության մեջ կանանց զբաղեցրած սոցիալական դիրքը կարող է թելադրել զանգվածային բռնությունններին նրանց մասնակցության ձևերն ու ծավալները: Հենց այն հանգամանքով, որ մուսուլման կանայք հասարակության մեջ չունեին կայուն սոցիալական դիրք և չէին զբաղվում հասարակական ակտիվ գործունեությամբ, կարելի է բացատրել, թե ինչու Օսմանյան կայսրությունում արևմտահայության բնաջնջմանը մասնակցել են գերազանցապես շարքային կանայք, որոնք հիմնականում զբաղվում էին կողոպուտով[51]:
- Իրավիճակային ճնշումը
Հասարակության շարքային քաղաքացիները զանգվածային կոտորածներին ու ցեղասպանությանը մասնակցում են երկու կերպ. կա´մ ընդգրկվում են ռազմական և կիսառազմականացված ինստիտուտներում, կա´մ ներգրավվում փողոցային ոճրագործ խմբերում: Ժողովրդական զանգվածների` կոտորածներին ու ցեղասպանությանը մասնակից դառնալու գլխավոր ազդակներից են միջավայրի ճնշումը և խմբային համատեղման ազդեցություններըշ[52]: Օսմանյան կայսրությունում շարքային մուսուլման կանայք զանգվածային բռնություններին ու անկարգություններին մասնակցում էին գլխավորապես իրավիճակային ճնշմամբ` ընդգրկվելով միայն կանանցից բաղկացած փողոցային խմբերում, երբեմն նաև տղամարդկանց հետ միասին:
The “ordinary” executors of the Armenian Genocide: Functional peculiarities of women’s participation
To understand mass violence, massacres, genocides, as well as to prevent their organization and implementation it’s necessary to conduct a research of convictions of different social groups, the concerns they have, their goals and motives of participation in mass violence.
In general, it’s a common belief that the implementation of mass violence is the priority of men, that women in their nature are not inclined to commitment of cruelty. In contrast with the existing stereotypes recent researches show that the “human resource” implementing mass murders and genocides is in fact replenished by such marginalized groups as women and children who do not yield to men by their cruelty.
In the article are grouped and illustrated with examples the functional peculiarities of participation of Muslim women in the mass murders and genocide committed against the Armenians in the Ottoman Empire at the end of 19th and at the beginning of the 20th century. Muslim women have often appeared to be in the role of initiators, immediate participants, undertakers, assistants, sneakers, burglars and abductors.
Հայագիտության հարցեր, Հանդես 1, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2014, էջ 48-60
[1] Այս մասին մանրամասն տե´ս Valentino B., Final Solutions: Mass Killing and Genocide in the Twentieth Century, Ithaca and London, 2004, p. 31.
[2] Goldhagen D., Worse than War: Genocide, Eliminationism, and the Ongoing Assault on Humanity, New York, 2009, p. 100.
[3] Sharlach L., Gender and Genocide in Rwanda: Women as Agents and Objects of Genocide, Journal of Genocide Research, vol. 1, issue 3, 1999, p. 388.
[4] Holter G., A Theory of Gendercide, Gendercide and Genocide, edited by A. Jones, USA, 2004, pp. 73-74.
[5] Jones A., Gender and Genocide in Rwanda, Journal of Genocide Research, vol. 4, Issue 1, 2002, p. 65.
[6] Նույն տեղում, 88:
[7] Maier D., Women Leaders in the Rwandan Genocide: When Women Choose To Kill, Universitas, The University of Northern Iowa, Journal of Research, Scholarship, and Creative Activity, vol. 8, 2012-2013.
[8] Ռուանդայում թութսիների ցեղասպանությանը մասնակցել են Ընտանիքի և կանանց աջակցության նախարարությունը և «Միլս քոլին ռադիո ստեյշոնը», որոնց աշխատակիցները հիմնականում կանայք են եղել: Վերջինիս միջոցով կառավարությունը թութսիների դեմ ակտիվ քարոզչություն էր իրականացնում (տե´ս Sharlach L., նշվ. աշխ., էջ 387, 392): Շոային և թութսիների ցեղասպանությանը մասնակից կանայք ընդգրկված են եղել նաև պահակային ճամբարներում, առողջապահության, լրատվության, կրթության համակարգերում (մանրամասն տե´ս Adler R., Loyle C., and Globerman J., A Calamity in the Neighborhood: Women’s Participation in the Rwandan Genocide, Genocide Studies and Prevention, Offical Journal of the International Assosiation of Genocide Scholars, vol. 2, N 3, 2007): «Ցեղասպանության հանրագիտարանում» նշվում է, որ հրեա ժողովրդի ցեղասպանության ժամանակ գոյություն են ունեցել պահակային ճամբարներ, որոնցում ընդգրկված կանայք լիազորված են եղել նույն իրավասություններով, ինչ տղամարդիկ. «Նրանք սպանում էին նույնպիսի հեշտությամբ, ինչ իրենց տղամարդ գործընկերները: Նրանց սադիզմը պակաս նվազ չէր» (տե´ս Encyclopedia of Genocide, edited by I. Charny, vol. II, Oxford, 1999, p. 481): 1939 թ. «Գերմանացի կին բժիշկների լիգան» կանանց առաջին կազմակերպությունների շարքում էր, որոնք բացառում էին հրեաների անդամակցությունը: Կին բժիշկները մասնակցել են նաև համակենտրոնացման ճամբարներում իրականացվող «բժշկական» ոճրագործություններին: Սպանության վեց կենտրոնում բուժքույրերն օգնում էին «մասնագիտացված մարդասպաններին» և երբեմն անձամբ էին սպանություններ իրականացնում (մանրամսն տե´ս Bock G., Ordinary Women in Nazi Germany: Perpetrators, Victims, Followers, and Bystanders. – Women in the Holocaust, edited by Dalia Ofer and Lenore J. Weitzman, New Haven and London, 1998, pp. 87-88):
[9] Affrican Rights, Rwanda. Not so innocent. When women become killers, August, 1995, Kigali.
[10] Hogg N., Women’s Participation in the Rwandan Genocide: Mothers or Monsters? International Review of the Red Cross, vol. 92, N 877, March 2010, p. 70.
[11] Այս եզրի մեջ ընդգրկել ենք գերազանցապես թուրք և քուրդ կանանց: Սույն հոդվածում այս ձևակերպումն օգտագործվում է միայն այն դեպքում, երբ սկզբնաղբյուրում հստակեցված չէ ոճրագործություններն իրականացնողների ազգային պատկանելությունը:
[12] Թէրզեան Յ., Կիլիկիոյ աղէտը, Կ. Պոլիս, 1912, էջ 252: Այս մասին տե´ս նաև Վեր. Աշճեան Հ., Ատանայի եղեռնը եւ Գոնիայէ յուշեր (Պատմութեան համար), Նիւ Եորք, 1950, էջ 84:
[13] Տե´ս Պողոսյան Ս., Գոյատևման պայքարի քառուղիներում, Երևան, 1988, էջ 428:
[14] Յուհանսոն Ա., Աքսորյալ ժողովուրդ. մեկ տարի հայոց պատմությունից, Երևան, 2008, էջ 44:
[15] Տե´ս Գուստ Վ., Հայերի ցեղասպանությունը 1915-1916, Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարության քաղաքական արխիվի փաստաթղթերից, Երևան, 2008, էջ 584:
[16] Մանուկ, Ձեռագիր հուշ, ՀՑԹԻ, թղթապանակ 172:
[17] Ճէքըպսըն Մ., Օրագրութիւն. 1907-1919. Խարբերդ, Անթիլիաս, Լիբանան, 1979, էջ 92-93:
[18] Սևերեկ (Սևարագ)` քաղաք Արևմտյան Հայաստանում, Դիարբեքիրի նահանգի Դիարբեքիրի գավառում:
[19] Թաթարեան Մ., Կամաւորի մը յուշեր, Մատենաշար թիւ 7, Անթիլիաս, Լիբանան, 1960, էջ 40: Հուշագրություը գրի է առվել 1930-ական թթ.:
[20] Գաղտնի տեղեկագիր Տոքթ. Եօհաննէս Լեփսիուսի, Հայաստանի ջարդերը, Կ. Պոլիս, 1919, էջ 56-57: Այս մասին տե´ս նաև` Գուստ Վ., նշվ. աշխ., էջ 370:
[21] Ծատուրեան Պ., Կեանքը որ ապրեցայ, Մատենաշար թիւ 13, Անթիլիաս, Լիբանան, 1969, էջ 27: Հուշագրությունը գրի է առնվել 1962 թ.:
[22] Տե´ս Սվազլյան Վ., Հայոց ցեղասպանություն. Ականատես վերապրողների վկայություններ, Երևան, 2011, էջ 106: Հուշագրությունը գրի է առնվել 1980 թ.:
[23] Սվազլյան Վ., նշվ. աշխ., էջ 234: Հուշագրությունը գրի է առվել 1975 թ.:
[24] Տե´ս Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, Վերապրածների վկայություններ, Փաստաթղթերի ժողովածու, հ. III, Էրզրումի, Խարբերդի, Դիարբեքիրի, Սեբաստիայի, Տրապիզոնի նահանգներ, Պարսկահայք, Երևան, 2012, էջ 204:
[25] Bliss E., Turkey and the Armenian Atrocities, Edgewood Publishing Company, 1896, pp. 451-452, 465.
[26] Կարլիե Է., Կոտորածների մեջ, Հայաստանում ֆրանսիացի հյուպատոսի կնոջ օրագիրը, Երևան, 2010, էջ 77-78: Այս մասին տե´ս նաև Братская помощь пострадавшим в Турции армянам, М., 1897, с. 53.
[27] Տե´ս Թէրզէան Յ., նշվ. աշխ., էջ 214:
[28] Անտոնեան Ա., Մեծ ոճիրը, Հայկական վերջին կոտորածները և Թալէադ փաշա, Պօսթըն, 1921, էջ 243-244:
[29] Տե´ս Միրաքեան Ա., Վերքեր ու ցաւեր, Մատենաշար թիւ 10, Անթիլիաս, Լիբանան, 1960, էջ 30-31: Մեծ եղեռնի ժամանակ եղել է 26 տարեկան:
[30]Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, Վերապրողների վկայություններ, Փաստաթղթերի ժողովածու, հ. II, Բիթլիսի նահանգ, Երևան, 2012, էջ 51:
[31] Տե´ս Bliss E., նշվ. աշխ., էջ 458:
[32] Գաղտնի տեղեկագիր Տոքթ. Եօհաննէս Լեփսիուսի, Հայաստանի ջարդերը, էջ 40:
[33] Դևիս Լ., Սպանդի նահանգ, Երևան, 2001, էջ 114:
[34] Եղբայր Եասենթ Սիմոն, Մարտին. Հերոս քաղաք, խորան եւ շիրիմ Հայաստանի 1915ի ջարդերուն ընթացքին, Լիբանան, 1991, էջ 93-94:
[35] Փրփրեան Ղ., Իմ կեանքի ոդիսականը, Լոս Անջելես, 2000, էջ 93-94:
[36] Սվազլյան Վ., նշվ. աշխ., էջ 172: Հուշագրությունը գրի է առնվել 1974 թ.:
[37] Թէքէեան Ա., Դրուագներ ապրիլեան Մեծ եղեռնէն, Պահեսնիհայութեան գողգոթան (1914-1918), Պէյրութ, 1956, էջ 134:
[38] Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. III, էջ 162:
[39] Տե´ս Պալաքեան Գ. Ծ. Վարդ., Հայ գողգոթան, Դրուագներ հայ մարտիրոսագրութենէ, Պեռլինէն դէպի Զօր, 1914-1920, Վիեննա, 1922, էջ 231-233:
[40] Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. III, էջ 166:
[41] Նույն տեղում, էջ 45:
[42] Մալեան Վ., Երզնկայի Հայոց տեղահանութիւնը եւ ջարդը. Ականատեսի մը նօթագրութենէն, ձեռագիր հուշեր, ՀՑԹԻ, թղթապանակ 54: Հուշագրությունը գրի է առնվել 1930-ական թթ.: Վարդան Մալյանը Մեծ եղեռնի տարիներին հավանաբար եղել է 10-12 տարեկան:
[43] Թէքէեան Ա., նշվ. աշխ., էջ 81:
[44] Սվազլյան Վ., նշվ. աշխ., էջ 173:
[45] Նույն տեղում, էջ 202:
[46] Նույն տեղում, էջ 226:
[47] Նույն տեղում, էջ 233-234:
[48] Անհատի` իր էթնիկ հասարակություն և մշակույթ ներգրավման գործընթացն ազգագրության մեջ արտահայտվում է «սոցիալիզացիա» կամ «ինկուլտուրացիա» հասկացություններով: Դա անհատի կողմից իր սոցիոմշակութային միջավայրի (մշակութային տարածության և ժամանակի, գործառութային օբյեկտների, գործունեության, շփման, վարքագծային կրթության) յուրացման գործընթացն է:
[49] Գրիգորյան Հ., «Մշակութային մոդելները» որպես ամբոխի վարքի կազմակերպման ազդակներ Հայոց ցեղասպանության համատեքստում, Մերձավոր Արևելք, Պատմություն, քաղաքականություն, մշակույթ, Հոդվածների ժողովածու, VII, Երևան, 2011, էջ 98-103:
[50] Waller J., Becoming Evil, Oxford, 2007, pp. 174-189.
[51] Մուսուլման, հատկապես թուրք կանանց` հասարակության մեջ ունեցած սոցիալական կարգավիճակի մասին մանրամասն տե´ս Голобородько И.И. (Южанинъ И.), Старая и новая Турция, М., 1908, с. 38-56.
[52] Մանրամասն տե´ս Valentino B., Final Solutions: Mass Killing and Genocide in the Twentieth Century, Ithaca and London, 2004, p. 46.
Leave a Reply