Թուրքիայի հայկական սուբէթնոսը. Ինչի՞ց են զգուշանում քրդերը

ԻԳՈՐ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ

Թուրքիայում ապրում է հայկական բազմաքանակ սուբէթնոս, որը Թուրքիան համարում է իր հայրենիքը եւ այդ երկրում քաղաքական, սոցիալական, տնտեսական գործընթացների ծավալման հետ է կապում իր ապագան: Այն բնակվում է Սվասից ու Դերսիմից մինչեւ Սիրիայի, Իրաքի ու Իրանի սահմանն ընկած ընդարձակ տարածքում` շատ շրջաններում կազմելով մեծամասնություն: Ընդ որում, հարկ է տարբերել հայերի որոշ խմբեր` ծպտյալ հայեր, մուսուլման հայեր, ալավի հայեր, ինչպես նաեւ ձուլված հայեր: 

Այս բնակչությունը բավական բարդ հարաբերություններ ունի քրդերի հետ: Մի դեպքում նրանք գործընկերներ են, մեկ այլ դեպքում գտնվում են ոչ բարեկամական հարաբերությունների մեջ: Այս հարաբերությունները շատ բանով կախված են ոչ միայն հողօգտագործման եւ տնտեսական այլ խնդիրներից, այլեւ քաղաքական հավակնություններից ու ձգտումներից, առաջին հերթին` քուրդ գործիչների:

Քրդական քաղաքական առաջատար կուսակցությունների ղեկավարները փորձում են պահպանել խաղի կանոնները, որոնք հաստատվել են Անատոլիայի տարբեր էթնիկ խմբերի միջեւ, այդ թվում հայկական սուբէթնոսի հետ: Լավ հայտնի է, որ կան հայերի ու քրդերի ոչ միայն մշտական հարաբերություններ, այլեւ որոշակի պայմանավորվածություններ, որոնք դիտարկվում են որոշակի իրադարձությունների կապակցությամբ:

Քաղաքական նախապատվությունների տեսակետից Անատոլիայի հայերին կարելի է տարբերակել հետեւյալ կերպ. նրանք, ովքեր գտնում են, որ Թուրքիան հետագայում չի կարող գոյություն ունենալ որպես ամբողջական պետություն եւ համերաշխ են քրդական շարժման հետ: Եւ նրանք, ովքեր սեփական ճակատագիրը կապում են Թուրքիայում ժողովրդավարության ու իրավունքների զարգացման հետ:

Ներկայում լավ հայտնի են քրդական քաղաքական այն կենտրոնների տրամադրություններն ու մտադրությունները, որոնք անթաքույց թշնամանք են տածում հայերի հանդեպ: Այս տրամադրությունների մոտիվներն ու գործոնները լավ հայտնի են, ինչպես նաեւ այն, թե հայկական խնդիրների կապակցությամբ ինչպիսի հարաբերություններ կան քրդական տարբեր խմբավորումների ու քաղաքական կազմակերպությունների միջեւ: Թուրքիայի հայկական սուբէթնոսի որոշակի խմբեր լավ տեղեկացված են այդ մասին եւ փորձում են վերահսկել տվյալ տրամադրություններն ու մտադրությունները:

Ներկայում այդ խմբերը համակարգում են իրենց հարաբերությունները, ինչը Թուրքիայի արեւելյան վիլայեթներում առաջացրել է քաղաքական նոր իրավիճակ, ինչին չեն կարող չարձագանքել քրդական քաղաքական կազմակերպությունները:

Իհարկե, թուրքական պետությունն ունի տարբեր էթնիկ խմբերի միջեւ անվստահություն ու թշնամանք հրահրելու բոլոր հնարավորությունները, եւ համապատասխան ծառայություններն անշուշտ մշակել են իրավիճակը կառավարելու հնարքներ: Սակայն կարելի է պնդել, որ քրդերի ու էթնիկ հայերի խմբերի միջեւ բարդությունները հիմնականում տեղի են ունենում քրդերի ազգային շարժման հիմնական հոսանքների` Քրդական բանվորական կուսակցության եւ Ժողովրդավարության ու խաղաղության կուսակցության միջեւ մրցակցության պատճառով:

Ինչպես հայտնի է, երկրորդ կուսակցությունը որոշակի փուլում անջատվել է Բանվորական կուսակցությունից` նրա հետ պահպանելով սերտ հարաբերություններ, իռլանդական լավ հայտնի կուսակցությունների սկզբունքով: Երկու կուսակցություններում էլ հայերը էական ներկայություն ունեն, եւ դա ազդում է որոշակի որոշումների վրա, եւ բանավեճն ընթանում է արմատականության չափի շուրջ: Դրա հետ մեկտեղ, առաջանում են անհատական բնույթի խնդիրներ, որոնցում հայերը նույնպես որոշ դեր ունեն:

Ներկայում քրդական ազգային շարժումը մշակում է տարբեր ռազմավարություններ, ինչը որոշակի շրջանակներում փորձարկելու կարիք է զգում, եւ այստեղ հայերն ավելի կարեւոր դեր են խաղում: Օրինակ, վեճեր են առաջացել Ադրբեջանի «քրդացման» ծրագրերի կապակցությամբ, ինչը քրդական շրջանակներում բազմաթիվ հարցեր է առաջացրել:

Ներկայում քրդական ազգային շարժումը, ընդհանրապես Արեւելյան Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստանի-Ակունքի խմբ.) բնակչությունը կանգնել է մեծ սպառնալիքի առջեւ, որը կապված է Թուրքիայի ժողովրդավարացման գործընթացի տապալման, տնտեսական ու սոցիալական իրավիճակի վատթարացման հետ:

Մեծ է հավանականությունը, որ Անկարայի քաղաքական որոշակի շրջանակներ կգերադասեն ուժի կիրառումն այդ վիլայեթներում` երկրում քաղաքական իրավիճակը փոխելու նպատակով: Կբարձրացվի շովինիզմի ու ռասիզմի ալիք, ինչը կոչված է կոշտ պայքար հրահրել ժողովրդավարական կազմակերպությունների դեմ:

Շատ պարզ ու փորձված սխեմա է, որը Թուրքիայում կիրառվել է բազմիցս: Դա, իհարկե, ավելի կվատացնի նրա հարաբերությունները ԱՄՆ-ի ու ՆԱՏՕ-ի, ինչպես նաեւ Եվրոպական միության հետ, բայց Թուրքիային կարող է աջակցել Ռուսաստանը:

Սակայն խնդիրը դա չէ, դա վերաբերում է միայն աշխարհաքաղաքական կողմին: Ավելի կարեւոր է ներքաղաքական իրավիճակը, եւ դժվար թե ուժի արտաքին շահագրգիռ կենտրոնները լիովին հասկանում են Թուրքիայի իրավիճակի հետ կապված իրական հեռանկարները:

Արեւմուտքի առջեւ կանգնելու է հետեւյալ խնդիրը` ինչպես համատեղել ռազմավարական ու տարածաշրջանային շահերը Թուրքիայի հարցով: Մինչ այժմ Արեւմուտքը գերադասում էր պահպանել Թուրքիայի հետ ռազմական գործընկերության եւ ժողովրդավարական պահանջների հավասարակշռությունը: Ի՞նչ անել, եթե Անատոլիայում տեղի ունենան առավել արմատական իրադարձություններ: Այս կապակցությամբ Արեւմուտքում պատկերացումներ գրեթե չկան:

Սակայն դա չի նշանակում, որ Արեւմուտքում Անատոլիայի ապագայի կապակցությամբ նախագծեր չեն մշակվում: Տեղի են ունենում մշակումներ միաժամանակ եւ «ձախ», եւ «աջ» նախագծերի շրջանակներում: Դա տեղի է ունենում վաղուց, սակայն Սիրիայի եւ Իրաքի իրադարձությունները, ինչպես նաեւ ամերիկա-իրանական հարաբերությունների կարգավորումն ու Թուրքիայի ու Ռուսաստանի մերձեցումը ԱՄՆ-ին ու Եվրոպայում Թուրքիայի խնդիրներով նրա գլխավոր գործընկերոջը` Գերմանիային, հասկացնել տվեցին, որ պետք է ակտիվացնել նախաձեռնությունները քաղաքական նախագծերի ձեւաչափով:

Ներկայում առավել քան երբեւէ բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվել երկու նախագծերի իրականացման համար, թեկուզ մասնակի: Ամերիկացիները վստահ են, որ այդ քաղաքականությանն աջակցելու են ՆԱՏՕ-ն եւ Եվրոպայի ու Մերձավոր Արեւելքի առաջատար պետությունները: Նման իրավիճակ դեռ երբեք չէր եղել: Առաջավոր Ասիայում «մեծ անկյունագծով» ճեղքումից առաջ ՆԱՏՕ-ն պետք է լուծի որոշ բարդ հարցեր:

Վերլուծական յուրահատուկ մտածողություն ունեցող քաղաքական հեղինակ Հայկ Բալանյանը վերջերս ինձ հուշեց մի միտք, որը վերաբերում էր Թուրքիային Իրաքի Քրդստանի հնարավոր ինտեգրմանը, ընդ որում, այդ ենթադրությունն արվել էր դեռ այն ժամանակ, երբ նման պնդման համար հիմքեր չկային: Սակայն այդ սցենարի քիչ թե շատ մանրամասն դիտարկումը բերեց պահվածքի բազմաթիվ ու տարբեր գծերի ընկալմանը, եւ գլխավորը` թե դա ում նախագիծն է:

Երեւում է, ժամանակն է, որ մշակողները բացեն խաղաքարտերը, ինչը կարող է համաշխարհային սենսացիա դառնալ: Մանրամասները չի կարելի անտեսել, եթե խոսքը մեծ քաղաքականության մասին է: Այդ պատճառով էթնիկ ոչ մեծ խմբերի խնդիրները կարող են համաշխարհային քաղաքականության կարեւոր գործոն դառնալ: Դա, անշուշտ, պարունակում է այդքան կարծրացած աշխարհքաղաքական կոնֆիգուրացիայի ճեղքման եւ սպառնալիքներ, եւ հույսեր:

www.lragir.am