57. Կրթություն, տպագրություն, արվեստ և գիտություն

Դպրոց

XV-XVII դդ. Հայաստանում օտար նվաճողների մղած պատերազմները և նրանց երկարատև տիրապետության հաստատումն ահավոր հարված հասցրին հայկական մշակույթին։ Նախորդ դարերի մշակութային աշխույժ կյանքը գրեթե ամենուրեք անկում ապրեց, դադարեցին գործելուց բազմաթիվ դպրոցներ։ XV դ. սկզբին շարունակում էր գործել լոկ Տաթևի համալսարանը, որը ղեկավարում էր խոշոր աստվածաբան, փիլիսոփա և ազգային–եկեղեցական գործիչ Գրիգոր Տաթևացին։ Տաթևի համալսարանն ուներ իր ժամանակի համար մեծաքանակ ուսանողներ, որոնք սովորում էին տարբեր լեզուներ, համարողական արվեստ (թվաբանություն), երաժշտություն և այլն։ Ուսանողները գրում էին ավարտաճառեր և ստանում վարդապետական աստիճան։ Լենկթեմուրի արշավանքների շրջանում Գրիգոր Տաթևացին ստիպված էր իր աշակերտներով տեղից տեղ փոխադրվել՝ ուսուցումը չընդհատելու և առավել ապահով վայրերում այն շարունակելու համար։ XV դ. գործում էր Ղրիմի հայոց Անտոնի վանքի դպրոցը, որի սաները սովորում էին ոչ միայն աստվածաբանություն և քերականություն, այլև տոմարագիտություն, աստղաբաշխություն, թվաբանություն և այլն։ 1620-ական թթ. հիմնադրվում է Հովհանավանքի դպրոցը, որը հետո տեղափոխվում է Էջմիածին։

XVII դ. 30-ական թթ. հիմնադրվում է Նոր Ջուղայի դպրոցը։ Դպրոցի ուսուցիչ Կոստանդ Ջուղայեցին կազմել է թվաբանության դասագիրք՝ վաճառականության համար կարևոր հաշվապահական խրատներով։ Դասավանդում էին տոմարագիտություն, չափերի ու կշիռների մասին գիտելիքներ և այլն։ XVII դ. սկզբից Բաղեշում իր գործունեությունն է սկսում Ամրդոլու վանքի նշանավոր դպրոցը, Սյունիքում նույն դարի առաջին քառորդին՝ Սյունյանց Մեծ անապատի դպրոցը։ Այդ դպրոցների շրջանավարտներն իրենց հերթին շրջագայում էին Հայաստանի տարբեր գավառներում և դպրոցներ բացում։ Դպրոցներին կից եղել են մատենադարաններ։ Շատ դպրոցներ դարձել են գրչության նշանավոր կենտրոններ, որտեղ արտագրվել և բազմացվել են ձեռագրեր։

Տպագրություն

այ ժողովրդի մշակութային խոշոր նվաճումներից մեկը հայ տպագրական գործի սկզբնավորումն էր։ Հովհան Գուտենբերգի կողմից տպագրության գյուտից ընդամենը կես դար հետո՝ 1512թ., Իտալիայի Վենետիկ քաղաքում լույս տեսավ հայերեն տպագիր առաջին գիրքը՝ «Ուրբաթագիրքը»։ Առաջին հայ տպագրիչը Հակոբ Մեղապարտն էր։

Աբգար Թոխաթեցին իր որդու՝ Սուլթանշահի հետ այնտեղ վերսկսում է հայերեն գրքերի տպագրությունը։ Նա այնուհետև տպարանը տեղափոխում է Կոստանդնուպոլիս և լույս ընծայում բազմաթիվ գրքեր։ XVII դ. տպարաններ են հիմնվում և հայերեն գրքեր հրատարակվում Լվովում, Լիվոռնոյում և Նոր Ջուղայում:

Նոր Ջուղայում 1638թ. հիմնադրված հայկական տպարանը Պարսկաստանում առաջինն էր։ Նրա սարքավորումները բերվել էին ոչ թե Եվրոպայից, այլ պատրաստվել էին տեղում՝ հայ վարպետների կողմից։

1660-ական թթ. հայ տպագրական գործը հաջողությամբ ծավալվում էր նաև Ամստերդամում: Այստեղ առաջին անգամ տպագրվում են հայերեն Աստվածաշունչը և Առաքել Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեանցը»։

http://www.findarmenia.com/arm/history/21/369

Գրականություն

Հայ գրականությունը XV-XVII դդ. շարունակում է հարստանալ նոր անուններով։ Շարունակական արտագաղթերի հետ կապված` սկզբնավորվում և լայն տարածում են ստանում պանդխտությունը դատապարտող տաղերն ու ողբերը։ Նրանց մեջ արտացոլվում էին հայրենիքի կարոտը, օտարության դառնությունը և այլն։ XV դ. աչքի ընկնող բանաստեղծներից էր Մկրտիչ Նաղաշը, որը գրել է բազմաթիվ ոտանավորներ բնության, գեղեցկության և պանդխտության մասին։ Նա եղել է նաև նկարիչ, որի համար կոչվել է Նաղաշ։ XV-XVI դդ. բանաստեղծները, բացի կրոնաբարոյական ոտանավորներից, գրել են նաև բնության և սիրո մասին, հորինել աշխարհիկ բնույթի երգեր։

Հայ գրականության մեջ խոշոր դեր է խաղացել XVI դ. բանաստեղծ Նահապետ Քուչակը։ Նա իր բանաստեղծություններում արտահայտել է սիրո և մարդասիրության խոր գաղափարներ և զբաղվել է նաև երաժշտությամբ։

XVI դ. խոշոր բանաստեղծներից է Գրիգորիոս Աղթամարցին։ Նա սերում էր Արծրունյաց թագավորական տոհմից, Սմբատ թագավորի թոռն էր և կաթողիկոսական գավազանի ժառանգական կրողը։ Ականատես լինելով թուրք–պարսկական ասպատակություններին ու ավերածություններին՝ բանաստեղծը հակիրճ բնութագրել է նրանց տիրապետությունը. «Հագարացիները կրոնով թյուր Խանձում են մեր ազգը որպես հուր»։

Գրիգորիոս Աղթամարցին երգել է սեր արդարության և խաղաղության նկատմամբ, սեր դեպի կյանքը, գարունը և բնությունը։ Նա կյանքը համեմատում է պարտեզի հետ, որտեղ ծաղիկները մարդու գեղեցիկ արարքներն են, իսկ փշերը՝ նրա մեղքերը։

Մեծ տարածում էին ստանում «Տաղարան» և «Աղվեսագիրք» ժողովածուները։ «Տաղարաններում» հավաքվում էին ժողովրդական երգեր և բանահյուսական այլ գործեր։ «Աղվեսագիրք» ժողովածուներում ընթերցանության համար արտագրվում էին առակներ և երգիծական բնույթի ստեղծագործություններ։

XV-XVII դդ. հայ գրականությունը հարստանում է նաև այլ լեզուներից կատարված գեղարվեստական թարգմանություններով։

Գրական ուղղության է վերածվում ուղեգրությունների ժանրը։ Հայ ճանապարհորդներն ու ուխտագնացները XV-XVII դդ. ստեղծել են հարուստ գրականություն (Մարտիրոս Երզնկացի, Սիմեոն Լեհացի և ուրիշներ)։

Արվեստ

Հայաստանի տնտեսական ու քաղաքական ծանր վիճակն իր կնիքն էր թողնում նաև արվեստի զարգացման վրա։ Չնայած աննպաստ պայմաններին` արվեստի որոշ բնագավառներ շարունակում էին զարգանալ։ Հաջողություններն ակնառու էին հատկապես ձեռագիր մատյանների նկարչական ձևավորման (մանրանկարչության) բնագավառում։ Մանրանկարներում պատկերվում էին կրոնական ու աշխարհիկ կյանքից վերցված դրվագներ։ Առավել սիրված թեմաներից էին Մարիամ Աստվածածնի, Հիսուս Քրիստոսի, ավետարանիչների և աստվածաշնչյան այլ թեմաներն ու պատկերները։ Պատկերում էին նաև հայոց եկեղեցու անցյալի նշանավոր գործիչներին՝ Գրիգոր Լուսավորիչ, Եզնիկ Կողբացի, Գրիգոր Նարեկացի, Գրիգոր Տաթևացի և ուրիշներ։ XVI դ. ձեռագրերում հանդիպում են նաև Ավարայրի ճակատամարտը պատկերող նկարներ, որոնց միջոցով հայ նկարիչները փորձում էին կենդանի պահել հայ ժողովրդի ազատասիրական ոգին։ Հայ մանրանկարիչներից նշանավոր էին Հակոբ Ջուղայեցին, Ավագը, Մինասը և ուրիշներ։ XV-XVII դդ. առավել հայտնի էին Վասպուրականի, Կարինի, Նոր Ջուղայի և Ղրիմի մանրանկարչական դպրոցները։

Մեծ զարգացում էր ապրում նաև կիրառական արվեստը, հատկապես՝ գորգագործությունը։ Հայկական գորգերն արտահանվում էին շատ երկրներ և մեծ հռչակ ունեին։ Ուշագրավ էին հատկապես հայկական վիշապագորգերը։ Հայկական գաղթօջախներում հայտնի էին բարձրարվեստ ոսկերչությունն ու նկարչությունը։ Արվեստի նշանավոր գործ է Նոր Ջուղայից ռուսաց թագավոր Ալեքսեյ Միխայլովիչին նվիրած Ալմաստակուռ գահը։ Նոր Ջուղայի հայ արվեստագետներից Բոգդան (Աստվածատուր) Սալթանովը, որը, 1666թ. հաստատվելով Մոսկվայում, աշխատում էր Զինապալատում և մեծ դեր կատարեց ռուսական արվեստի զարգացման գործում։

XVI դ. շարունակում է զարգանալ խաչքարային արվեստը։ Խաչքարերը տեղադրում էին որպես տապանաքար՝ հիշատակի համար։ Այդպիսիք շատ են Նորատուսի և Հին Ջուղայի գերեզմանատներում։ Հայ խոջաները Ջուղայի գերեզմանատանը կանգնեցրել էին ավելի քան 10 հազար գեղեցիկ և ճոխ քանդակներով խաչքարեր և խոյանման տապանաքարեր։

Այժմ Հայաստանի պատմության պետական թանգարանում է պահվում Սևանի Առաքելոց եկեղեցու համար 1486թ. պատրաստված դուռը, որը փայտի փորագրության արվեստի գլուխգործոց է։

Ճարտարապետություն

XV դ. հայկական շինարարական արվեստի անկման արտահայտություն էր այն եզակի դեպքը, երբ Մեծոփավանքի նոր եկեղեցին կառուցելու համար հրավիրվեց հույն ճարտարապետ։ XV-XVI դդ. հայ ճարտարապետության զարգացմանը խանգարում էին ոչ միայն քաղաքական անկայունությունը և տնտեսական վիճակը, այլև` կրոնական մոլեռանդությունը։ Այսպես` XV դ. 30-ական թթ. տաղանդավոր ճարտարապետ Նեքեմատի կառուցած Ամիդի (Դիարբեքիր) հայոց հոյակապ գմբեթավոր եկեղեցին քանդվում է մահմեդականների կողմից, որովհետև այն իր գեղեցկությամբ ու բարձրությամբ գերազանցում էր քաղաքի մզկիթներին։

XVII դ. հայ ճարտարապետության մեջ մեծ տարածում գտավ եկեղեցիներին կից զանգակատների կառուցումը։ Էջմիածնի Մայր տաճարի զանգակատունը ևս կառուցվել է այդ ժամանակ։

XVII դ. Հայաստանում կառուցվեցին նաև մի շարք գեղեցիկ միաթռիչք և բազմաթռիչք կամուրջներ Հրազդան, Քասաղ, Որոտան, Մեղրի և այլ գետերի վրա։ Նրանց մի մասը գործում է մինչև օրս։

XVI-XVII դդ. շինարարությունը հովանավորում էին ոչ թե խոշոր ավատատերերը, ինչպես նախորդ դարերում, այլ` հարուստ վաճառականները։ Նշված շրջանում հայ ճարտարապետության կարևոր առանձնահատկությունն էր եկեղեցիներն ու վանքերն ամուր պարիսպներով շրջապատելու և դրանք բերդ-եկեղեցիներ դարձնելու միտումը (Տաթև, Գեղարդ, Խոր Վիրապ, Հալիձոր, Աստապատ, Ագուլիս և այլն)։

Մի շարք բերդ-եկեղեցիներ շրջապատվել են կրկնակի պարիսպներով և ունեցել են նաև ստորգետնյա ուղիներ՝ պաշարման ժամանակ գետերից ջուր վերցնելու համար։ Հաճախ վտանգի ժամանակ այնտեղ պատսպարվել է շրջակա հայ բնակչությունը։

XV-XVII դդ. հայ ճարտարապետները մեծ ծառայություններ ունեն նաև թուրքական շինարարական արվեստի զարգացման գործում։ Հայազգի Սինան ճարտարապետը Կոստանդնուպոլսում կառուցել է տասնյակ պալատներ, մզկիթներ և այլևայլ շենքեր։ Նա դարձել է թուրքական ճարտարապետության հիմնադիրներից մեկը։ XVII դ. սկսած Կոստանդնուպոլսում արքունի ճարտարապետի պաշտոնը երեք դար շարունակ զբաղեցնում էին Պալյան գերդաստանի ներկայացուցիչները։

Գիտություն

XV-XVII դդ. գիտությունը զարգանում էր վանքերին կից դպրոցներում։ Նշված շրջանում իրենց գործունեությամբ խոր հետք են թողել մի շարք հայ տոմարագետներ, պատմաբաններ և բժշկագետներ։

Գիտական մեծ վաստակ է ունեցել Հակոբ Ղրիմեցին։ Նրա «Մեկնություն տոմարի» և «Բնության մասին» աշխատությունները երկար ժամանակ որպես ուսումնական ձեռնարկներ օգտագործվել են հայկական դպրոցներում։

Միջնադարյան հայ բնագիտական մտքի նշանավոր ներկայացուցիչներից էր բժշկագետ Ամիրդովլաթ Ամասիացին։ Նա մեծ համբավ ուներ որպես բուժող բժիշկ և եղել է թուրքական սուլթանի անձնական բժիշկը։ Իր աշխատություններում նկարագրել է իր օգտագործած բոլոր դեղանյութերի և բույսերի հատկությունները։ Նա գրել է ժամանակի խոսակցական լեզվով, որպեսզի հասկանալի լինի բոլորին։

Որոշ աշխատանքներ կատարվեցին պատմագիտության բնագավառում։ XIV դ. վերջի և XV դ. առաջին կեսի իրադարձությունները նկարագրել է Թովմա Մեծոփեցի պատմիչը։ Նրա աշխատությունը Լենկթեմուրի արշավանքների, Հայաստանի և հարևան երկրների XV դ. պատմության շատ կարևոր աղբյուր է։ Նա եղել է իր նկարագրած իրադարձությունների ժամանակակիցն ու ականատեսը։

XVII դ. գրված պատմական աշխատությունների մեջ կարևոր տեղ ունի Առաքել Դավրիժեցու «Պատմությունը»։ Դավրիժեցին նկարագրել է XVII դ. առաջին կեսի Հայաստանի և հարևան երկրների քաղաքական պատմությունը, հայկական գաղութներում տիրող իրավիճակը և այլն։

XVII դ. աչքի ընկնող պատմագիրներից էր Զաքարիա Քանաքեռցին։ Նա իր «Պատմության» մեջ նկարագրել է ոչ միայն իր տեսած ու լսած դեպքերն ու իրադարձությունները, այլև հայ ժողովրդի նախորդ շրջանի համառոտ պատմությունը՝ սկսած Արշակունիների թագավորության հաստատումից։

Հայոց պատմագիտությանը մեծ նպաստ է բերել նշանավոր գիտնական Երեմիա Չելեպի Քյոմուրճյանը։ Նա գրել է պատմագիտական ու աշխարհագրական շատ ստեղծագործություններ, ինչպես նաև կազմել է հայկական վանքերի քարտեզը։

http://www.findarmenia.com/arm/history/21/372