Ո՞վ է հիշում Էմանուիլ էֆենդուն

Ռագըփ Զարաքօլու

Այստեղ մեր պատմությունն է ներկայացվում: Այն ոչ միայն դեպքերի զարգացում է, այլ` միևնույն ժամանակ մարդկային տեսարաններ օսմանյան խորհրդարանում…

Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում օսմանյան մեջլիսում Այդընի պատգամավոր Էմանուիլիդիս էֆենդու հուշերն ընթերցելիս վերստին միտքս եկավ Հորացիոսի «Այստեղ ներկայացվողը քո պատմությունն է» սահմանումը: Այո’, այստեղ մեր պատմությունն է ներկայացվում: Այն ոչ միայն դեպքերի զարգացում է, այլ` միևնույն ժամանակ մարդկային տեսարաններ օսմանյան խորհրդարանում…

Մի հատված` նրանից. «Թալեաթն աթեիստ էր: Պանիսլամիզմը նրա քաղաքական գործիքներից մեկն էր: Ի վերջո անխիղճ դարձավ Աստծուց ահ չունենալու պատճառով»:

1919 թ., երբ տեղի ունեցած բոլոր իրադարձությունների հուշը դեռևս թարմ էր, այս գրքում նկատելի են նաև հակասական զգացումներ և արձագանքներ: Բալկանյան պատերազմների ժամանակ Հունաստանի հետ հույսեր կապողները հանկարծ կարողանում են հույնի թշնամի դառնալ: Սույն գրքում հանդիպում ենք նաև այն առաջին արձագանքներին, որ գրանցվել են մեջլիսում` Հայոց ցեղասպանության և հույների աքսորի շուրջ: Եվ միանգամայն տարբեր կեցվածքներ… Թալեաթի կողմից` օսմանյան սենատի նախագահ, Միություն և առաջադիմություն կուսակցության գլխավոր հիմնադիրներից Ահմեդ Ռըզային ուղղված հրապարակային վիրավորանք… Ստամբուլի պատգամավոր Զոհրաբ էֆենդու (Գրիգոր Զոհրապի-Ակունքի խմբ.) և Վանի պատգամավոր Վարդգես էֆենդու` (Վարդգես Սերենգուլյանի-Ակունքի խմբ.) Չերքեզ Ահմեդի չեթեի կողմից սպանության լուրի առաջին արձագանքները մեջլիսում… Ստամբուլի անվտանգության տնօրեն Բեդրի բեյի գործերը… Մեծ տերությունների փոփոխական դերերն ու մանևրները, Բալկաններում նոր կազմավորված ազգային պետությունների ալեկոծությունները…

Արաբական ինքնության կրողներից մինչև հայի, հույնի, դյոնմեի, հրեայի, վալախի ինքնություն ունեցողների` մեջլիսում որդեգրած դիրքորոշումները, փոխառնչությունները, հակազդեցությունները: Այդ ընթացքում քրդի կամ ասորու ինքնություն ունեցողների` օսմանյան մեջլիսում դեռևս հանդես չգալու փաստը…

Այստեղ իրականում ներկայացվում է մի հրաշալի կործանման պատմությունը…

Ո՞վ է այս Էմանուիլ էֆենդին

Էմանուիլ Էմանուիլիդիս. ծնվել է 1860 թ. Կայսերի քաղաքի (Կեսարիա-Ակունքի խմբ.) Թավլուսուն թաղամասում: Հայրանունը Հարալամբոս է: Էմանուիլիդիսը Ստամբուլի և Աթենքի իրավագիտության ֆակուլտետների ամենահաջողակ շրջանավարտներից է: Նա եղել է Իզմիրի (Զմյուռնիա-Ակունքի խմբ.) և Աթենքի ամենաառաջատար իրավաբաններից մեկը: Մի քանի անգամ Իզմիրում դարձել է Հույն հոգաբարձուների խորհրդի անդամ: Որպես Իզմիրի «Աքթիս» («Ճառագայթ») ամսագրի խմբագիր դիմոթիկի լեզվի (ժամանակակից հունարեն, այսինքն` ժողովրդական լեզու) կիրառումը պաշտպանելու պատճառով շահել է հին հունարենը (քաթառևուզա) դարձյալ պարտադիր դարձնելու և այն Հունաստանի մեջլիսում օրինականացնելու ջատագով պահպանողականների թշնամությունը: Օսմանյան մեջլիսում եղել է Իզմիրի և Այդընի պատմագավոր (1912-1919 թթ. ):

Լիբիայի պատերազմից մինչև ալբանացիների ապստամբություն, Բալկանյան պատերազմներից մինչև Առաջին աշխարհամարտ` այս բոլոր տարիների մի անկեղծ վկա…

Արաբ մտավորականների մահապատժի ենթարկվելը` Ջեմալ փաշայի հրահանգով և դրա արձագանքները: Անատոլիայում քրիստոնյաների հանդեպ կատարվածը Մուհամմեդ մարգարեի տոհմից սերած Մեքքայի Շերիֆի կողմից հավանության չարժանանալու մասին հաղորդող Էմանուիլիդիս էֆենդին նշում է, որ այդ ամենը հրահրել է արաբական ապստամբությունը, և ոչ գործուն դարձրել նաև գերմանացիների ցանկությամբ հրապարակված ջիհադի (ըստ իսլամի` սրբազան պատերազմ, որը մղվում է ոչ մուսուլմանների դեմ-Ակունքի խմբ.) մասին որոշումը: Էմանուլիդիս էֆենդին հայտնում է. «Մահապատիժներից առաջ Մեքքայի ամիր Հյուսեին փաշայի որդին` Ֆայսալ բեյը, Ջեմալ փաշայի մոտ գնալով` ներում է հայցել մահապատժի դատապարտված արաբ մտավորականների համար: Ջեմալն ամենաստորացուցիչ վերաբերմունքն է ցուցաբերել արաբ իշխանի նկատմամբ, և վերջինս մեծ ցավով է հեռացել այնտեղից: Մահապատիժները գործադրվել են: 1916 թ. հուլիսին Հյուսեինը, հայտարարելով իր անկախության մասին, գրավել է ամբողջ Հեջազը: Մեքքայում օսմանյան բանակի արձակած փամփուշտները հարվածել են իսլամի կողմից սրբության խորհրդանիշ համարվող Կաաբան:  Հյուսեինի հեղափոխությունը դեմ էր ոչ թե խալիֆայությանը, այլ` միայն իթթիհադական կառավարությանը: Դրա մասին սուլթանին հաղորդվող նամակում գրվածները շատ խորը տպավորություն են թողել օսմանյան շրջանակների վրա:Նա հետագայում բացատրել է, թե ինչ պատճառներից ելնելով է իսլամական աշխարհի դեմ զենք գործածել: Երիտթուրքերի գործադրած վայրենությունները մեկ առ մեկ նշելով` չի մոռացել հիշատակել նաև հայերի և հույների դեմ կատարվածի մասին: Իսլամի սուրբ քաղաքներից, Մուհամմեդ մարգարեի տոհմից ծագած անձը համայն աշխարհին հաղորդել է, որ օսմանյան երկրում քրիստոնյաների հանդեպ կատարվածը ոչ միայն Քրիստոսի դեմ ուղղված հայհոյանք է եղել, այլ նաև` վիրավորանք Մուհամմեդ մարգարեի խրատների և կանոնների նկատմամբ»:

Էմանուիլիդիս էֆենդին 1922 թ. Աթենքում ապաստանելուց հետո, որպես Լիբերալ կուսակցության անդամ, ստանձնել է Փոքր Ասիայի քաղաքական կենտրոնի նախագահի պաշտոնը: 1923-1925 թթ. աշխատել է որպես Հունաստանի խորհրդարանի Գաղթականների կոմիտեի նախագահ: 1922-23 թթ. եղել է Արևմտյան Մակեդոնիայի ղեկավարը: 1923 թ. դեկտեմբերին Սահմանադրությունը փոխելուն իրավասու հիմնադիր խորհրդում ընտրվել է Աթենքի և Պիրեի ներկայացուցիչ: Հետագայում, 1926, 1928 և 1936 թթ. խորհրդարանական ընտրություններում Աթենքի պատգամավոր ընտրվելով` միաժամանակ ստանձնել է նաև Վենիզելոսի կառավարության (1928-1931) Սոցիալական համերաշխության նախագահի պաշտոնը, որի ժամանակ շատ արդյունավետ աշխատանքներ է տարել` Անատոլիայի գաղթականներին օթևան տրամադրելու, նրանց կենսական և հիմնական խնդիրները լուծելու ուղղությամբ: Էմանուիլիդիսը, գաղթականների խնդիրների մասին ամենաքաջատեղյակ պաշտոնյաներից մեկը լինելով, իր անձնուրաց ջանքերի և զոհողությունների շնորհիվ արժանացել է անատոլիացի հույների գնահատանքին: Նա նաև ներդրում է ունեցել Վենիզելոս-Աթաթուրք հանդիպման միջոցով թուրք-հունական հարաբերությունների բարելավման և այդպիսով Հունաստանի քաղաքացի հանդիսացող պոլսեցի հույների` Ստամբուլում մնալու հնարավորության հարցերում:

Էմանուիլիդիսը բազմաթիվ ստեղծագործությունների հեղինակ է: Դրանց մեջ ամենանշանավորը 1924 թ. Աթենքում հրատարակված «Օսմանյան կայսրության վերջին տարիները» վերնագրով գիրքն է: Նա վախճանվել է 1943 թ., Աթենքում: Թող Աստված լուսավորի նրա հոգին:

Ակունքի խմբագրության կողմից- Էմանուիլիդիս էֆէնդին որոշակի գործունեություն է ծավալել նաև Հայոց ցեղասպանությունը դատապարտելու ուղղությամբ: Այսպես, օսմանյան խորհրդարանում հայերի կոտորածները քննարկելու մասին 1918 թ. նոյեմբերի 4-ի նիստում առաջարկ են ներկայացրել Այդըն նահանգից ընտրված պատգամավոր Էմանուիլիդիս էֆենդին ու ևս երկու հույն պատգամավորներ: Վեց կետից կազմված սույն առաջարկով պատգամավորները պահանջել են պատժել Թալեաթին և վերջինիս հանցակիցներին` հայ ժողովրդի նկատմամբ կիրառված բռնությունների համար: Առաջարկի առաջին կետում նշված էր հետևյալը. «Հայ ազգին պատկանելուց բացի այլ մեղք չունեցող մեկ միլիոն մարդ, այդ թվում նաև` կանայք ու երեխաներ, սպանվել են և ոչնչացվել», իսկ հինգերորդ կետն անդրադառնում էր հայազգի պատգամավորներ Զոհրապի և Վարդգեսի սպանությանը: Առաջարկը ներկայացնելուց հետո ելույթ ունեցած Էմանուիլիդիս էֆենդին ընդգծել է, որ  այդ դեպքերի համար պատասխանատուների թիվը չի կարող սահմանափակվել միայն 3-4 հոգով, և որ այս հանցանքները գործվել են մի ուժեղ հոսանքի կողմից: Պատգամավորն ակնարկել է նաև, թե այդ իրադարձությունների մեջ պատասխանատու էր ոչ միայն հիշյալ հոսանքը, այլ նաև` բոլոր նրանք, ովքեր աջակցել էին այդ հոսանքին, նույնիսկ` ողջ ազգը: Էմանուիլիդիս էֆենդու ակնարկը հարուցել է թուրք պատգամավորների դժգոհությունը:

szarakolu@yahoo.com

http://www.taraf.com.tr/haber/emmanuil-efendi-yi-kim-hatirliyor.htm

Թարգմանությունը և ծանոթագրությունները` Մելինե Անումյանի

Akunq.net