Սասունը` համազգային օլիմպիական խաղերին

Բեսսե Քաբաք

Պոլսում բնակվող սասունցիները, դիմելով օլիմպիական կոմիտեին, ցանկություն էին հայտնել սեղանի թենիսի, ֆուտբոլի և մինի ֆուտբոլի թիմերով` «Սասուն» անվամբ, մասնակցել 2011 թ. կայանալիք 5-րդ համահայկական օլիպմպիական խաղերին: Հանձնաժողովից դրական պատասխան ստանալով՝ առաջին անգամ այս օլիմպիադային կարողացան մասնակցել այն քաղաքի անունով, որտեղ ապրել էր աշխարհասփյուռ հայությունը:

Դրական պատասխան ստանալուց հետ, առանց ժամանակ կորցնելու, ձեռնամուխ են լինում ազդանշելու դրոշակի և համազգեստի պատրաստության աշխատանքներին, ինչպես նաև` մարզիկների մարզման ժամանակը բազմապատկելուն, սակայն երբ ստեղծվում է Սասուն-Մուտքիի հայրենակցական միությունը, այս աշխատանքներն ավելի լուրջ բնույթ են ստանում: Ղեկավարները զբաղված էին մարզիկները ներառյալ երեք հարյուր հոգուց բաղկացած խմբի տեղափոխման, 9-օրյա հյուրընկալության և զբոսանքի ծրագրերը հաջողությամբ իրականացնելու աշխատանքներով:

Արշալույսը դիմավորում ենք Երևանում

Վերջապես եկավ սպասված օր: Օդանավակայանում հանդիպելով ընկերներիս` հասկացա, որ նրանք էլ ինձ պես ոգևորված են: Խմբի մի մասին տեղափոխած ինքնաթիռը վաղուց էր մեկնել, իսկ մեր ինքնաթիռը Երևան էր հասնելու վաղ առավոտյան: Թեև ոմանք բողոքում էին գիշերային ճանապարհորդությունից, սակայն ես բավականաչափ երջանիկ էի, որ արշալույսը դիմավորելու եմ Երևանում՝ քաղաք, որի հետ ծանոթացել էի մանկությանս տարիներին ստացած բացիկների միջոցով:

Մինի-ավտոբուսները, որտեղ խումբ-խումբ տեղավորվել էինք, անցնում են Երևանի կենտրոնով, զարմացած աչքերով հետևում եմ արթնացող քաղաքին: Թեև Հանրապետության հրապարակի շինությունները նախկինում էլ էի նկարներով տեսել, սակայն կրկին ազդվում եմ հրապարակի հիասքանչ տեսքից: Գրեթե յուրաքանչյուր պողոտայում մեր առջև հայտնվող արձաններից հետո այս անգամ էլ մեզ դիմավորում է ծառս եղած ձին հեծած Սասունցի Դավթի արձանը, որը գտնվում է Մուսա լեռ հյուրանոցի կողքին, որտեղ տեղավորվել էր մեր խմբի մի մասը: Իմանալով, որ արձանի հետևում գտնվող մետրոյի կայարանը ևս նույնն անունն ունի, որպես սասունցի՝ որոշում եմ Երանում անպայման իրագործելիք ծրագրերին հավելել նաև այդ կայարանից մետրո նստելը:

Մեր խմբի ընկերների հետ միասին, ովքեր համարեցին, որ անքուն գիշերվա հոգնությունը թոթափելու համար բավարար է մի քանի ժամվա հանգիստը, կրկին շարժվում ենք դեպի Հանրապետության հրապարակ և սկսում զբոսնել զբոսայգիներում ու պողոտաներում, որտեղ գտնվում է Օպերայի շենքը: Քաղաքով զբոսանքն ավարտվում է Սաքոյի կրպակում ճաշակած անմահական լահմաջոներով, ու ես հասկանում եմ, որ Երևանը բնության հետ ընկեր քաղաք է:

Եթե Արարատ լեռը տեսած լինեին, ապա Աստծուն հասնելու համար իզուր Բաբելոնի աշտարակ չէին կառուցի

Հաջորդ առավոտ` նախաճաշից հետո, պատրաստ ենք ճանապարհ ընկնելու՝ բացահայտելու համար Հայաստանի պատմական վայրերը: Երբ Խոր Վիրապ գնալու համար դուրս ենք գալիս քաղաքից, հասկանում եմ, որ թեև առաջին անգամ եմ այստեղ, սակայն ինձ բոլորովին օտար չեմ զգում (մեր հետագա զրույցների ժամանակ հասկանում եմ, որ Թուրքիայի արևելյան նահանգներ գնացող հայաստանցիները ևս նույն զգացումն են ունենում):

Երբ մեր ավտոբուսը կանգնում է, մի պահ աչքովս է ընկնում զբոսաշրջային վայրերում անգամ տեսողության խնդիրներ ունեցողների համար պատրաստված տեղեկատվական ցուցանակը (նման ցուցանակներ տեսնելու էի նաև մյուս վայրերում), որտեղ գրված էր. «Կարթագենցի Հանիբալը, երբ գալիս է Արտաշես Արմենի մոտ, տեսնելով լքված, ավերված քաղաքի հրաշալի դիրքը, Արտաշեսին խորհուրդ է տալիս այստեղ քաղաք կառուցել…»:

Թեև հնագիտական պեղումների ժամանակ պարզ է դարձել, որ Արտաշատ (Արտակսադ) քաղաքից առաջ եղել է ուրարտացիներին պատկանած քաղաք, սակայն մեզ են հասել ՔԱ 189-188 թթ. Արտաշես Առաջինի կառուցած Հայաստանի պատմական 12 մայրաքաղաքներից մեկը հանդիսացող Արտաշատի ավերակները:

Երբ նայում ես տեսարանին, որը զմայլել է կարթագենցի Հանիբալին, հանդիպում ես  Արարատ լեռան վեհաշունչ պատկերին, որը զմայլում է աշխարհի տարբեր ծայրերից եկած հայերին: Կախարդված հարթ դաշտավայրից դեպի երկինք մխրճվող լեռների տեսքից՝ ասում եմ. «Եթե մարդիկ տեսած լինեին Արարատ լեռը, ապա, կարծում եմ, Աստծուն հասնելու համար իզուր Բաբելոնյան աշտարակը չէին կառուցի»:

Հայսատան այցելած յուրաքանչյուր հայի` այս վայրն այցելելու պատճառներից մեկն էլ Խոր Վիրապը տեսնելն է, որտեղ 17 դար առաջ ամրոցի զնդանում պահվել է Գրիգոր Լուսավորիչը:

Երբ իջնում ենք զնդան, որտեղ կտտանքներից հետո տառապանքների մեջ կամաց-կամաց մեռնելու համար նետել էին Գրիգորին, ով մերժում էր Տրդատ թագավորի հետ միասինն հեթանոսներին զոհաբերություն կատարել, ինքներս հավատում ենք՝ իրոք, հրաշք է, որ մարդ այստեղ կարողանա 13 տարի ապրել:

Զնդանից հանած Գրիգորի առաջին գործը լինում է Տրդատին բուժելը, ում ոչ մի բժիշկ դարման չէր կարողնում գտնել: Կատարված հրաշքների արդյունքում Տրդատ թագավորը, ընդունելով քրիստոնեությունը, թագավորության պաշտոնական կրոն է հայտարարում քրիստոնեությունը. այսպիսով հայերը դառնում են պատմության մեջ առաջին ժողովուրդը, ով որպես պետական կրոն ընդունել է քրիստոնեությունը:

Մեր մտահորիզոնը լուսավորած Մեսրոպ Մաշտոցը

Քանի որ երեկոյան պետք է մասնակցենք համահայկական խաղերի բացման արարողությանը, չենք կարողանում որոշել, թե մեր երկրորդ կանգառժը որտեղ է լինելու: Որոշում ենք Գրիգոր Լուսավորիչից հետո այս անգամ էլ այցելել Մեսրոպ Մաշտոցին, ով 405 թ. հայոց այբուբենի գյուտով մի նոր դարաշրջանի սկիզբ դրեց, օգնեց պահպանել մեր լեզուն, գրականությունը, ավանդույթներն ու մշակույթը, լուսավորեց մեր մտահորիզոնը:

Թեև Օշականի եկեղեցին ճարտարապետության տեսանկյունից յուրահատուկ չէ, սակայն քանի որ կառուցվել է սրբերի շարքը դասված Մեսրոպ Մաշտոցի գերեզմանի վրա, համարվում է մեծ եկեղեցիներից մեկը: Խորանի վերևում գրված է Սուրբ գրքից Սողոմոնի խրատներից հայերեն թարգմանված առաջին նախադասությունը՝ «Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատս, իմանալ զբանս հանճարոյ»: Իսկ ձախ հատվածում գտնվող հրեշտակը հսկում է դուռը, որը տանում է Մեսրոպ Մաշտոցի գերեզման:

Բացի մի փոքր խաչից և իր ստեղծած հայերեն տառերով Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց գրությունից` այս հանճարեղ մարդու գերեզմանը այլ զարդանախշեր չունի: Գերեզմանը, որի վրա ծաղիկներ են դրված, հեռու է գերեզմանի տեսքից: Գլխավերևում մի փունջ բաց մոխրագույն ծաղիկներ են դրված, իսկ խաչերով ասեղնագործ կանաչ ծածկոցի վրա սպիտակ մեխակներ են: Մտածելով, որ մեր փոքրիկ երեխաների դպրոցում սովորած և արտասանած յուրաքանչյուր հայերեն տառ նրա գերեզմանը զարդարող մի ծաղիկ է, շարժվում եմ եկեղեցու այգում նրա հորինած հայրեն տառերը ժանեկազարդ քանդակներով արվեստի նմուշ դարձրած ցուցահանդեսը նայելու:

Ողջ մարզադահլիճը ցնծում է ծափողջույններով

Ինչպես խմբի մեծամասնությունը, այնպես էլ ես Համահայկական խաղերին առաջին անգամ եմ մասնակցում, որի համար չափազանց ոգևորված եմ: Բացման երթին մասնակցող խմբերով դեռ նոր էինք հավաքվել մարզադահլիճի դիմացի ազատ հարթակում, երբ մերոնք ձեռք ձեռքի տված սկսեցին քոչարի պարել: Երբ հարթակի տարբեր հատվածներում երգող-պարողներն սկսեցին խմբվել, ոգևորությունն էլ ավելի մեծացավ: Այս անգամ մենք դիտողների շարքում ենք և որոշում ենք, որ ամենաոգևորվածը Փարիզի, Բրազիլիայի և Ավստրալիայի խմբերն են: Ռուսաստան, Վրաստան, Գերմանիա, Ֆրանսիա, Հունաստան, Ավստրալիա, Սիրիա, Իրան… աշխարհի տարբեր ծագերից եկած հայերը պատրաստվում են մտնել մարզադահլիճ:

Օդ արձակված հրավառությունից հասկանում ենք, որ բացման արարողությունը մեկնարկել է: Երբ մոտենում է մարզադահլիճ մտնելու հերթը, քառասյուն շարք ենք կազմում. նախ ղեկավարները, որոնց հետևում են մարզիկները, այնուհետև“ խմբի անդամները: Մեր ապագան խորհրդանշող երեխաներից հինգն էլ զբաղեցնում են շարքի վերջին տեղերը:

Վերջապես, երբ հերթը մեզ է հասնում, մտնում ենք մարզադահլիճ և տեսածս պատկերից զարմանում եմ: Երբ դեռ ուշքի չէի եկել կյանքիս մեջ առաջին անգամ նման մեծ մասշտաբներով կազմակերպված միջոցառմանն ականատես լինլու երևույթից, հնչում է Սասուն խմբի անունը: Երբ հայտարարվեց, որ համահայկական խաղերին եկել ենք 300 հոգով, ողջ մարզադահլիճը լցվեց ծափողջույններով: Իսկ Արաբոյի, Գևորգ Չավուշի պես սասունցի քաջերի անունները հնչելուն պես ողջ մարզադահլիճը ոտքի կանգնեց: Մեզ զգում ենք մի մեծ սիրո ավազանում: Չգիտեմ, թե մյուս քաղաքների անունները հնչելուց հետո ինչ խանդավառություն է տիրել, սակայն վկա եղա, թե սասունցիների նկատմամբ ինչպիսի մեծ հետաքրքրություն են ցուցաբերում:

Մեր հանդեպ ցուցաբերած հետաքրքրությունից արբած՝ զբաղեցնում ենք հարթակում մեզ համար նախատեսված տեղը: Քիչ անց, երբ 120 քաղաքից ժամանած մոտ 3 հազար մարզիկներն զբաղեցնում են մարզադահլիճի կենտրոնական հարթակի դատարկ տարածությունը, աշխարհասփյուռ հայերով սկսում ենք հիշատակի լուսանկարներ նկարել, փոխանակել մեր դրոշակներն ու գլխարկները:

Պաշտոնապես հինգերորդ օլիմպիական խաղերը համարվում են բացված, երբ  վառում են օլիմպիական ջահը: Ծրագիրն այնուհետև շարունակում են բեմահարթակի եզրերին կառուցված հարթակների վրա ելույթ ունեցող արվեստագետները, որոնց այնքա~ն սիրում են երիտասարդները:

Դարեր առաջ մեր նախնիները Նավասարդյան խաղերի ժամանակ, որոնք համընկնում էին տարեմուտի (օգոստոս ամսին) տոնակատարություններին, որոշել են ամենաուժեղներին, ամենաճարպիկներին, մինչդեռ կարծում եմ՝ այսօրվա նպատակը աշխարհասփյուռ հայերին իրենց նախնիների մշակույթի հետ ծանոթացնելն է:

Պահքից դուրս ենք գալիս Հայաստանի խաղողի այգիներից հավաքած խաղողով

Քանի որ սխալ որոշման պատճառով Էջմիածնի Մայր տաճարն առաջին անգամ տեսնելու համար ընտրում ենք Մարիամ Աստվածածնի վերափոխության տոնի կիրակին, բազմամարդ լինելու պատճառով ո՛չ շարականներն եմ կարողանում լսել ո՛չ էլ եկեղեցու վեհաշուք տեսքից եմ մի բան կարողանում հասկանալ: Պատարագն ուշ է վերջանալու. չսպասելով խաղողօրհնեքին՝ շարժվում ենք դեպի Սարդարապատի թանգարան: Ավտոբուսի ուղևորների մեծամասնությունը խաղող չուտելու պահքից (մինչև օգոստոսի երկրոդ կիրակին) հետո համարելով, որ բոլոր խաղողներն օրհնված են, պահքից դուրս է գալիս՝ ուտելով Հայաստանի խաղողի այգիներից հավաքած խաղողը, որը գնել էր ճանապարհի վաճառողներից:

Պետք է կարողանանք հասնել երեկոյան կայանալիք մեր առաջին խաղին: Երբ ասում են, որ Սարդարապատի թանգարանը տեսնելու համար անհրաժեշտ է 2 ժամ հատկացնել, հասկանում ենք, որ զբոսանքի ծրագիրը խաղերի հետ հարմարացնելու համար դժվարությունների ենք հանդիպելու: Քանի որ ամրոցի տեսքով կառուցված (1968-1978 թթ.) թարգարանի 6500 քառ. մետր հարթակում 70 000 ցուցանմուշը տեսնելու համար քիչ ժամանակ էր հատկացված, առանց ժամանակ կորցնելու մեր պատմական էքսկուրսիան սկսում ենք ՔԱ 3000-4000 տարվա պատմություն ունեցող ցուցանմուշների բաժնից: Արագ կատարած պատմական էքսկուրսիան ավարտվում է երրորդ հարկում` 20-րդ դարի ցուցանմուշների սրահում. ըստ էության այն տևում է 3 ժամ: Կարծում եմ` թանգարանն ամենարագը տեսնելու ռեկորդը մենք ենք սահմանում:

Երբ նրանք, ովքեր ցուցանմուշների մասին ավելի խորը գիտելիք ստանալու համար ցանկություն են հայտնում նորից այցելել թանգարան, թանգարանի մեր գիդն ասում է. «Հայաստանի պատմությունն ամբողջությամբ իմանալու համար մի ամբողջ կյանք բավարա՞ր է». ընկերներս սկսում են ծիծաղել:

Խաղի ավարտին, ըստ իս, հաշիվը կոտրված կող և կաղ դարձած մի քանի ոտք էր

Վերջապես խաղից մի փոքր առաջ կարողանում ենք հասնել մարզադաշտ: «Սասուն» թիմի խաղը լինելու է առաջին ֆուտբոլային խաղը, որը սկզբից մինչև վերջ դիտելու եմ, սակայն երբ այն սկսում է, ապշում եմ. Տրիբունաների՞ն նայեմ, թե՞ մարզադաշտին. անդադար հայհոյողներ, նստած տեղից մարզիկներին ջղայնանացած հրահանգներ տվողներ, գոլ խփելու շանսը ձեռքից բաց թողած տառապյալներ:

«Մարդ մրցելիս, անգամ եթե դիմացինը հայրն է, ցանկանում է հաղթել»: Տրիբունաներում հնչած այս խոսքերը վկայում են, թե մրցակցության ոգով համակված մարդկանց համար հաղթանակը որքան կարևոր է: Այնուհետև ոգևորված մարդկանց արանքում սիզախոստի պես նստելու փոխարեն ինձ լուսանկարիչ եմ հայտարարում՝ քաշվելով մարզադաշտի եզր:

Երբ հայտնվում եմ դարպասի հետևում, զգալով, որ գոլ են խփելու, թեև սեղմում եմ լուսանկարչական ապարատի ձգանը, սակայն չեմ կարողանում որսալ գնդակը ցանցում հայտնվելու պահը: Այնուամենայնիվ հստակ կարողանում եմ լուսանկարել մարզիկների դեմքի արտահայտությունը:

Որպես մեկը, ով առաջին անգամ է դիտում ֆուտբոլային խաղ և չի հասկանում, թե ով է ձևացնում, և ով ցավերի մեջ գալարվում, յուրաքանչյուր գետնին պառկած ֆուտբոլիստի հետ սիտս ցավում է: Ահա կրկին մարզիկներից մեկը վիրավորվում է, և բժիշկները մտնում են խաղադաշտ: Հասկանալի է դառնում, որ մադաշտի միջամտությունը անբավարար համարելով՝ Սասուն խմբի մարզիկներից Երվանդին դաշտից դուրս են հանում: Քանի որ անմիջապես ինձ մոտ էին գտնվում, կարողանում եմ հստակ լսել նրանց խոսակցությունը: Երբ բժիշկները հարցնում են` որտե՞ղդ է ցավում, Երվանդը, ցույց տալով կողերի շրջանը, ասում է, որ չի կարողանում շնչել: Միջամտում եմ՝ ասելով, թե «Միգուցե կողե՞րն են ջարդվել». կարծես թե ինձ հարցրած լինեին:

Խաղի ավարտին թեև, ըստ իս, խաղի հաշիվը հետևյալն էր՝ կողի կոտրվածք ու կաղ դարձած մի քանի ոտք, սակայն խաղն ավարտվել էր 1-1 հաշվով` ոչ-ոքի: Երեկոյան քննարկելով խաղը, խաղի ավարտին հակառակորդ թիմի խաղի արդյունքում առաջացած լարված մթնոլորտը, փորձում ենք լուծում գտնել, որ նման իրավիճակ այլևս չստեղծվի: Այնուհետև լուծումը հասկանալի է դառնում բոլորի համար:

Լուրերում, խաղի հաշվից զատառավել ուշադրություն է գրավում այն, որ մեր խմբին ոգևորում էինք քոչարիով ու դհոլ-զուռայով:

Հաջորդ օրը, երբ գալիս ենք մարզադաշտ, տեսնում ենք, որ մեր ընկերոջ՝ մուսալեռցի Վարդգեսի, ով Հայաստանում վազում, օգնում էր մեզ ամեն մի առիթով, գտած լուծումը կյանքի է կոչվել. Հանդիսատեների բերած դհոլ-զուռնայի նվագակցությամբ պահում են խաղի տեմպը, անգամ քոչարի են պարում:

Մի փոքր անց 1-0 հաշիվը փոխվում է` ոչ-ոքի: Մեկ հակառակորդ թիմն է գոլ խփում, մեկ` մեր, սակայն ամեն անգամ դհոլ-զուռնան հնչելիս ինձ թվում է, թե մեր դարպասը գոլ են խփում (հետո իմանում եմ, որ մեր ընկերներից շատերն են նման զգացողություն ունեցել):

Ընդմիջման ժամանակ ոգևորությունը հասնում է իր գագաթնակետին: Ես էլ կորցնելով ինքնատիրապետումս, ինձ նետում եմ քոչարի պարողների շարքերը: Քոչարի բռնած` մեր խմբով սկսում ենք պարել` շարժվելով տրիբունայի մի ծայրից մյուսը: Երբ գալիս ենք հակառակորդ թիմի տրիբունա, նրանց երկրպագուներին ևս հրավիրում եմ պարելու: Բնականաբար հաղթանակը կարևոր է, սակայն դրանից ավելի կարևոր բան կա՝ եղբայրությունը, որը շրջապատին կարող է ուրախություն, երջանկություն հաղորդել:

Երկրորդ խաղակեսում  թեև Սասունի թիմը հաղթեց, սակայն երեկոյան լուրերով, հաշվից զատ, բոլորի ուշադրությունը գրավում է այն, որ մեր թիմին երկրպագել էինք դհոլ-զուռնայով:

Երբ նույն օրը կազմակերպած երեկույթի ժամանակ խմբի ավագներն ասացին, թե «զուռնա-դհոլը էիք նվագում և՛ մեր գոլերի ժամանակ, և՛ երբ մեր դարպասն էին գոլ նետում: Վախենում էինք, որ ուր որ է մարզիկները խաղը կթողեն ու կսկսեն պարել: Մեծ դժվաությամբ կարողացանք հաղթել: Վաղվա խաղին դհոլ-զուռնայով չգաք»: Ստիպված ենք լինում դադարեցնել կենդանի երաժշտության նվագակցությամբ, քոչարիով մեր թիմին քաջալերելը, ինչն անգամ ստվերում էր թողնում ամերիկյան երկրպագու աղջիկների պարերը:

Հռոմն այրած Ներոնն ու Գառնիի տաճարը

Երրորդ օրը այցելում ենք Գառնի, որտեղ գտնվում են բազմաթիվ պատմական կոթողների ավերակներ, ինչպես, օրինակ, Միհր աստծուն նվիրված տաճարը, Սուրբ Սիմոնի վանքը, հռոմեական բաղնիքն ու Գառնիի ամրոցի ավերակները:

Մեր առջև տարածված հովտից հոսող Ազատ գետի կախարդիչ տեսարանը դեռևս առաջին վայրկյանին կախարդում է բոլորին: Թեև շաղախի փոխարեն երկաթե գամերով կառուցված Գառնիի ամրոցի 12-14 մ բարձրություն և 2 մ լայնություն ունեցող պարիսպներից և Սուրբ Սիմոն վանքից մեզ միայն ավերակներ են հասել, սակայն առաջին դարում կառուցված Միհրի տաճարը դեռևս կանգուն է (չնայած տաճարը 1679 թ. երկրաշարժից վնասվել է, սակայն հետագայում վերականգնվել և ստացել է իր պատմական տեսքը):

Երբ լսում ենք, որ Տրդատ 1-ինի կողմից 72 թ. կառուցված Գառնիի տաճարը, որը հելլենական ժամանակաշրջանի կոթող է, նվիրված է եղել արևի Աստված Միհրին, զարմանում ենք (որոշ պատմաբաններ հայտնում են, որ Հելիոսի, Ապոլոնի և Հերմեսի հետ նույն աստիճանի վրա գտնված Միհր աստվածը ծնվել է Հնդկաստանում, այնուհետև Իրանում, Հայաստանում և ՔԱ 4-րդ դարում Ալեքսանդր Մեծի միջոցով Հռոմում ստիպել է՝ իրեն որպես աստված ճանաչել):

Սակայն երբ իմանում ենք, որ տաճարը կառուցումը հովանավորել է Ներոնը, մեր զարմանքն էլ ավելի է մեծանում (Եկա աղոթեելու քո հանգստավայրում, ինչպես աղոթում եմ իմ աստծո՝ Միհրի տաճարում: Իմ բախտն ու ճակատագիրը դու ես: Համաձայն եմ այն ճակատագրին, որը դու ես ինձ համար կանխորոշել…):

Տրդատ Առաջինն այս խոսքի շնորհիվ, որը նա ասել է Հռոմն այրած Ներոն կայսեր առաջ ծնկաչոք, հետ է ստանում իր գահը, վերականգնվում է ավերված Արտաշատը և մեր օրեր հասած Գառնիի տաճարի կառուցման համար ճարտարապետներին 2 միլիոն դինար է տրվում:

Շուրջբոլորը ժանեկազարդ խաչքարերով Գեղարդը

Երբ լեռնալանջերի` կեռմաններով լի ճանապարհով ընթացքող մեր ավտոբուսը կանգնում է, ժպիտ է հայտնվում նրանց դեմքերին, ովքեր տեսնում են հովիտը, որտեղ գտնվում ենք, լեռները, որոնց լանջերին փորվել են եկեղեցիներ, և անմիջապես մեր մոտով հոսող գետը: «Նայի՛ր, ահա այստեղը մեր գյուղին է նման… Այդ լեռները նման են Գոթրծիրին…»: Իրոք, Գեղարդում բոլորն այնպես երջանիկ են. կարծես 30-40 տարի առաջ լքած Սասունի իրենց գյուղերը տեսած լինեն:

Գեղարդն այն վայրի անունն է, որտեղ գտնվում են 4-րդ, 11-րդ և 12-րդ դարի եկեղեցիներ: Այս անունը գալիս է խաչին գամված Հիսուս Քրիստոսի կողը խրած գեղարդից: Այրիվանքը, որտեղ 13-րդ դարի կեսերին պահ է տրվում Թադեոս առաքյալի Հայաստան բերած գեղարդը (զավթիչներից պաշտպանելու համար), ժամանակի ընթացքում կոչվել է Գեղարդավանք: Քանի որ գեղարդը 18-րդ դարում տարել են Էջմիածնի թանգարան, ապա եթե այս էքակուրսիայի ընթացքում չտեսնենք էլ, ապա մյուռոնօրհներքին մասնակցողները այդ սուրբ նշխարը տեսնել կարողացող բախտավոր մարդկանց շարքին կդասվեն, քանզի գեղարդը, որը պատմության ընթացքում վերջ է դրել բազմաթիվ վարակիչ հիվանդությունների, 7 տարին մեկ կատարվող մյուռոնօրհներքի ժամանակ օգտագործվում է:

Քանի որ եկեղեցիները լեռների մեջ են գտնվում, առաջին հայացքից դժվար է հասկանալ, թե եկեղեցիները որտեղ են վերջանում, ու լեռները որտեղ են սկսվում: Շուրջբոլորը ժանեկազարդ խաչքարեր են քանդակված: Քիչ անց իմանում ենք, որ Գեղարդի վանքի վերին հատվածների ժայռափոր եկեղեցիների փոքրիկ հարկաբաժինները վանականների ճգնարաններն են, իսկ հատակի քարերը, որոնք տրորելով անցնում ենք, վանականների գերեզմաններն են, որոնց իրենց կտակի համաձայն թաղել են այդտեղ: Թեև այսօր շարքային մարդն անգամ ընկնում է փառքի հետևից, այս համեստ հոգևորականներն ասել են. «Երբ մեռնենք, մեզ ամփոփեք եկեղեցու հատակին: Կենդանության օրոք ոչինչ չկարողացանք անել, գոնե մահանալուց հետո մեր գերեզմանաքարերը թող մարդկանց համար ուղի դառնան»:

Ծանոթանում ենք մշակույթի նախկին նախարար Ռոլան Շառոյանի հետ, ով արմատներով սասունցի է

Խաղից հետո քայլում ենք պողոտայով: Տեսնելով մեր մարզահագուստը` մեր ճանապարհը կտրում է մշակույթի նախկին նախարար Ռոլանդ Շառոյանը, ում հետ ծանոթանում ենք: Նկատում եմ, որ մեզ հետ զրուցելիս աչքերը լցվում են արցունքով, իսկ դեմքը երջանկությամբ և խաղաղությամբ խառնված արտահայտություն է ստացել:

Ասում է, որ երբ հեռուստատեսությամբ Համահայկական խաղերի բացման ժամանակ հայտարարել են Սասունի պատվիրակության մասին, շատ է հուզվել և մեզ հետ ծանոթանալու համար ճանապարհ է ընկել: Երբ իմանում է, որ կարողանում ենք խոսել Սասունի բարբառով, մեզ տալիս է իր այցեքարտն ու խնդրում հանդիպե և կարոտներս առնել: Մենք նրանից առաջ ենք ընկնում՝ հրավիրելով երեկոյան Մուսա լեռ հյուրանոցում կայանալիք Սասունի երեկոյին: Մեր խմբին անգամ Ամերիկայից միացած Ուդի Երվանդի երգերի ոգևորությամբ սկսվում է Սասունի երեկոն: Մեր հյուրերի շարքում են Սեպուհ սրբազան Չուլջույանը, պարոն Շառոյանը, արմատներով սասունցի երեք պատգամավոր, Սասունի միության նախագահը, Մարաթուկ պարային համույթի անդամներն ու սասունցի արվեստագետներ:

Քանի որ մեր խումբը սասունցիների թիմի տարած հաղթանակից արդեն իսկ ոգևորված էր, պարեղանակի առաջին իսկ հնչյուններից նետվում է պարահրապարակ: Երբ թուրքիացի սասունցիներն ու այստեղի սասունցիները միասին գովնդ են պարում, բոլորի ուշադրությունը գրավում է այն, որ բոլորի քայլերը ներդաշնակ են, և խոսակցությունների ժամանակ այդ հանգամանքը ներկայացվում է սասունցի լինելու ցուցանիշ:

Հերթը գալիս է 5-րդ համահայկական խաղերի Սասունի կազմկոմիտեի պատրաստած պատվոգրերի հանձնման արարողությանը: Նախնիների գյուղը երբեք չտեսած, բայց իրեն փըշութլուցի համարող պատգամավոր Լիլիթ Գալստյան` պատվոագիր ստանալու առիթով ասված խոսքը ներկաներիս հուզում է. «Երբ մարզադահլիճում հայտարարեցին Սասուն թիմի անունը, չկարողացա հավատալ: Երբ ձեզ տեսա, 15 րոպե չէի կարողանում հանգստանալ, արտասվում էի»:

Բացի այդ` նրանց հայտնում ենք, որ երբեք չտեսած հայրենիքի հանդեպ կարոտը թեկուզ և մի փոքր մեղմելու համար մի փոքրիկ անակնկալ ունենք. «Սասունցու համար ոսկուց և արծաթից շատ ավելի արժեքավոր մի բան ենք ուզում ձեզ հանձնել. քանի որ Սասունի օդն ու ջուրը բերել անհնար է, ուստի ձեզ բերել ենք Մարաթուկ լեռան օդով ու ջրով աճած մյուռոնի ծաղիկներ: Որպեսզի կարողանանք Սասունի հանդեպ կարոտը մի փոքր մեղմել, բերել ենք Մարաթուկ լեռան քարերից, հող և չար աչքից պահպանելու համար Մարութա Բարձր Աստվածածին եկեղեցու շաղախից կտորներ»: Այնուհետև յուրաքանչյուրին հանձնում ենք փոքրիկ ափսե՝ մեջը մի փքրիկ ծաղկեփունջ, քար և եկեղեցու շաղախից կտորներ:

Աղքատ բնակչության սիրտը դեռևս շատ հարուստ է

Հին փոխադրամիջոցների, որոնց ձեռք տալու դեպքում դուռը կարող է ձեռքումդ մնալ, և վերջին մոդելի ջիպերի առկայությունը առաջին իսկ օրվանից նկատելի է դարձնում ժողովուրդի տարբեր խավերի կենսամակարդակների միջև առկա վիհը: Սակայն հասկացա, որ աղքատ ժողովրդի սիրտը դեռևս շատ հարուստ է: Ընկերներիս հետ գնում էի նրանց բարեկամների տները, քանի որ թարգմանողի կարիք ունեին: Չնայած աղքատությանը՝ ընկերներիս բարեկամները ունեցած-չունեցած բարիքները դնում էին սեղանին: Ահա այդ իսկ պատճառով թեև խմբի մեծամասնությունը որոշում է գնալ Սևան, ես հանգստանալու պատճառաբանությամբ չեմ գնում և որոշում եմ ծանոթանալ ոչ թե պերճաշուք պողոտաներով, այլ հետնախորշերի փողոցներով իրական Երևանին, որտեղ ապրում են ցածր եկամուտ ունեցող մարդիկ:

Նախագահ Սերժ Սարգսյանին պատվոգիր է հանձնվում

Նույն օրը երեկոյան մասնակցում ենք մարզիկների և պատվիրակությունների ղեկավարների համար նախագահ Սերժ Սարգսյանի կազմակերպած ճաշկերույթին: Քանի որ մարզիկներն ու կազմակերպիչները շատ էին, կազմակերպության համար երկու գիշեր էր հատկացվել: Մոտ 1600 մարդ էր մասնակցում ճաշկերույթին: Ամեն ինչ բարձր մակարդակի վրա էր՝ ուտելիքները, խմիչքը, վայրը, որտեղ հյուրընկալվել էինք, հայտնի արվեստագետների կատարած երգերը: Ճաշի ավարտին Սասուն համահայկականի կազմկոմիտեն, ի հիշատակ համահայկական խաղերին առաջին անգամ մասնակցելու, նախագահ Սերժ Սարգսյանին է հանձնում պատվոգիր, որի վրա քանդակված է Մարաթուկ լեռը: Քանի որ հաջորդ օրը խաղեր են լինելու, մարզիկները շուտ են հեռանում, սակայն խմբի մնացած անդամների համար երեկոն շարունակվում է: Բաժակները դատարկվում են Սասունի, առողջության, չեմպիոնության համար…

Երբ հաջորդ օրը օլիմպիական կոմիտեի նախագահ Իշխան Զաքարյանի հրավերով գնում ենք նրա նստավայր` ասելով, թե «ձեզ համար պատրաստել եմ տվել Սասունի ավանդական տոնական հարիսա», մեզ հյուրասիրում է կյանքումս կերած ամենահամով հարիսայով: Մենք էլ, հավելյալ երթաշրջանների շնորհիվ մեր հաղորդակցությունը հեշտացրած Իշխան Զաքարյանին հայտնելով մեր շնորհակալությունը, հանձնում ենք պատվոգիր: Պարոն Զաքարյանն ասում է. «Հաջորդ օլիմպիական խաղերին ձեզ սպասում ենք ոչ թե 300, այլ 3000 հոգով»: Նույն երեկոյան կայացած խաղի ժամանակ, երբ մեր թիմը, որը որևէ պարտություն չէր կրել, պարտվում է Ռուսաստանի թիմին, չեմպիոնության մեր երազանքները հօդս են ցնդում: Մարզիկներին հույս ենք տալիս՝ ասելով. «Այդպես էլ է լինում, չնայած որ փոքր մարզադաշտերում խաղացող սիրողական խումբ եք, սակայն այստեղ հասնելն անգամ մեծ հաջողություն է»:

Հրավիրված ենք Հայ ասպետ դպրոց

Թեև շատ եմ ուզում տեսնել Թալին գյուղը, սակայն հիշողություններս, կարոտս ամփոփելով կարճ ժամանակի մեջ` ասում եմ` հաջորդ անգա և Հայ ասպետ դպրոցում կազմակերպված ծրագրին մասնակցելու համար փոխադրամիջոցում զբաղեցնում իմ տեղը:

Դպրոցի բակի հարթակը հիշում եմ հեռուստատեսությամբ հեռարձակվող ինտելեկտուալ մրցույթից: Թեև ասել էինք, որ 50 հոգուց բաղկացած խմբով ենք գալու, սակայն մտածելով, որ երիտասարդներն իրենց տարեկիցների հետ պետք է ընկերանան, մեր թիվն ավելանում է ևս 20 հոգով: Հետևաբար նախատեսած աթոռներըչեն բավականացնում, սակայն լուծում գտնելը դժվար չէր: Երիտասարդներին նստելու համար ցույց են տալիս մրցող երեխաների շարքերը: Քանի որ երիտասարդները սկզբում չեն հասկանում թե ինչ է կատարվում և մտածելով, թե մրցույթին են մասնակցելու, խուճապի են մատնվում, սակայն հասկանալով, թե ինչ է կատարվում, հանգստանում են:

Ծրագիրն սկսվում է Սասունցի Դավիթ էպոսից Սասունի ստեղծման մասին պատմող հատվածով:

Այնուհետև երգերի ուղեկցությամբ Սասունի տեղական պարերը ոգևորում են բոլորին: Մեծերի խումբը պարում է բեմահարթակի վրա, փոքրերը՝ բեմի առաջ, իսկ մնացածները, ազատ տեղ գտնելով, անմիջապես շրջան են կազմում և մասնակցում պարերին: Փայլող աչքերով 7-8 տարեկան երեխաների պարած յարխուշտան բոլորիս շշմեցնում է:

Մեր ծանոթության պատվին մատուցած տորթը փորձում ենք բաժանել միասնության պար բռնած յուրաքանչյուրին. նրանց մի փոքր ստիպում ենք, որ ընդունեն, քանի որ ասել էին՝ այս հյուրասիրությունը մեզ համար են պատրաստել:

Եթե անգամ չեմպիոն չդառնանք, ապա դա մեզ շատ չի հուզի

Ասելով, որ պետք է հասնենք վերջին խաղին՝ դպրոցից հեռանում ենք, սակայն նախքան հեռանալը նրանց նվիրում ենք մարզահագուստ և շարֆ: Իսկ նրանք, մեզ տալով Սասունի տեղական երգերն ու պարերը ներառող տեսասկավառակ, ասում են. «Այս տեսասկավառակը դիտելով` կարող եք սովորել տեղական պարերը: Ձեր երեխաներին սովորեցրեք մեր տեղական պարերը, որ մյուս անգամ հադիպելիս բոլոր երեխաները միասին պարեն բեմում»:

Գալով մարզադաշտ՝ իմանում ենք, որ հակառակորդ թիմը չի եկել խաղին, հետևաբար Սասունի թիմը հաղթում է: Որպեսզի այնպես չլինի, որ երկրպագուներն իզուր են եկել, որոշում ենք երկու թիմի բաժանվել և խաղան. մրցավարներն առաջարկում են միասին խաղալ: Մրցավարները համաձայնվում են. մրցավարներից և պահեստային մարզիկներից բաղկացած խառը թիմի և Սասուն թիմի խաղը սկսվում է: Երբ անձրևի կաթիլները ուժգնանում են, և խաղը դադարեցվում է, 5-րդ համահայկական խաղերը ևս մեզ համար վերջանում են: Մեր հանդիպումներն ավարտվում են 1 պարտություն, 1 ոչ ոքի և 3 հաղթանակ արդյունքով, հետևաբար չեմպիոն չենք դառնում, սակայն դա մեզ շատ չի հուզում: Բավական է այն, որ տեղացիների սրտի չեմպիոն ենք դարձել:

Տեսնելիս մարդ ավելի վատ է զգում: Կարծում եմ՝ եթե հայրս տեսներ, կմեռներ…

Շաբաթ օրը Սարգիս Սերոբյանի հետ միասին մեր 5 հոգուց բաղկացած խմբին հյուրընկալում է հարգարժան սասունցի պատմաբան, գրող, Մշակույթի նախարար Հասմիկ Պողոսյանի հայրը՝ Ստեփան Պողոսյանը: Ճանապարհին մեզ ուղեկցող ընկերներից մեկն ինձ ասում է, որ Ստեփան Պողոսյանը շատ կարևոր անձնավորություն է:

Տանամերձ այգում սկսված զրույցների ժամանակ առաջին բանը, որ գրավում է ուշադրությունս, պարոն Ստեփանի զուսպ բնավորությունն է. «Երբ հեռուստատեսությամբ Համահայկական խաղերի բացման արարողության ժամանակ ասացին, որ Սասունի խումբը 300 հոգով մասնակցելու է, ծնկներս թուլացան»: Երբ իմացա, որ այս հարգարժան մարդը, ով Սասունի մասին ընդարձակ գիտելիքները չի կարողացել գրքերում ամբարել, Սասունը կյանքում միայն մեկ անգամ է տեսել, հետաքրքրվեցի՝ ի՞նչ է զգացել, երբ տեսել է Սասունը. «Չկարողացա հավատալ, դժվար էր հավատալ: Անգամ հիմա չեմ կարողանում հավատալ: Նախնիներիդ հայրենքիում ես, սակայն այնտեղ չես կարող ապրել: Տեսնելիս մարդ ավելի վատ է զգում: Կարծում եմ՝ եթե հայրս տեսներ, կմեռներ…»:

Քանի որ 5 հոգուց բաղկացած խմբում միայն 3 հոգի հայերեն գիտի, ընթացքում թուրքերեն խոսքը գրավում է պարոն Ստեփանի ուշադրությունը: Հանդիմանում է՝ ասելով՝ «Ինչու՞ հայերեն չեք խոսում»: Այստեղ գտնվելու առաջին իսկ օրից բոլորի կողմից հնչեցված հարցն այս անգամ էլ ուղղում է մեծ պատմաբանը:

Երբ պարոն Ստեփանին ասում են, որ 1915 թ. դեպքերի ժամանակ եղբայր Արուշի ընտանիքից միայն պապն է փրկվել, ում մուսուլմաններն են մեծացրել, գյուղի միակ հայն ինքն է եղել, ասում է. «Մայրդ հայերեն չգիտե՞ր: Եթե իմանալով հանդերձ քեզ չի սովորացրել, ապա անընդունելի է»: Եղբայր Արուշն ասում է` քանի որ մայրը ևս նույն պայմաններում է մեծացել, իրենց ընտանիքը հայերեն չգիտի, սակայն հայերեն սովորելու համար իրենց երեխաներին Ստամբուլում հայկական դպրոց են ուղարկել: Այս ամենը լսելով՝ պարոն Ստեփանն ասում է . «Դուք էլ մեղավոր չեք: Դուք էլ եք զոհ դարձել»:

Մեր զրույցը շարունակվում է սեղանի շուրջ, որի վրա մեկը մյուսից համեղ ուտելիքներ են շարված: Երբ բաժակ ենք բարձրացնում վերջերս 85 տարեկան դարձած պարոն Ստեփանի համար, հյուրասիրության համար շնորհակալություն հայտնելու հարմար առիթ է ստեղծվում: Մինչդեռ նա համեստությամբ պատասխանում է. «Այստեղ ում դուռն էլ թակեիք և ասեիք, որ սասունցի եք, ձեզ կհրավիրեր տուն, սեղան կգցեր: Այդ իսկ պատճառով էլ շնորահակալություն հայտնելու կարիք չկա»:

Իրենց հայրենիքից բերած մի կում ջուրը դարման կարող էր լինել, ողջ տեղի ունեցածը կարող էին մոռանալ

Այս անգամ երեկոյան այստեղ բնակվող սասունցիների կազմակերպած երեկույթին ենք հրավիրված: Առնո Բաբաջանյանի անվան սրահը լի է չորս հարյուր սասունցիով: Ծրագին սկսվում է սասունցիների համար հատուկ ֆիլմի ցուցադրությամբ: Անդրանիկ Մանուկյանը վավերագրական ֆիլմը, որն սկսվում է մի տարեց կնոջ` Սասուն գնալու պատկերով, ըստ էության Կարս, Վան, Մուշ, Սասուն, Համշեն կատարած ուխտագնացության մասին է:

Սասունի ամրոցում նկարած կադրերում (ֆիլմում ծանոթություն է տրվում յուրաքանչյուր գավառի վերաբերյալ, ներկայացվում են ժողովրդական պարեր) երբ Անդրանիկ Մանուկյանն ասում է՝ «Եթե մնացած մարդիկ լինեին, միգուցե ձայն տալիս արձագանքեին», մանկությանս տարիների հուշերը կենդանանում են: Մեր ձայնարկիչով լսում ենք Հայաստանից Նարին հորաքրոջ ուղարկած ձայնասկավառակը: Նրա արտաբերած յուրաքանչյուր բառ, մեր սրտերում արձագանքելով, վերածվում է արտասուքի և հոսում մեր այտերով: Հայաստան եկող-գնացող մարդկանցից լսել է, որ հայրս կենդանի է:

«Սեֆեր ջան, ես Նարինն եմ, Սիրունի աղջիկը…» Իրեն ներկայացնելով` խոսակցությունը շարունակում է՝ մեկ առ մեկ թվարկելով ընտանիքի անդամների անունները, որոնց կարողանում է հիշել: Այնուհետև հավելելով` «Ինձ ոչ թե զարմիկ, այլ քույր համարիր… Այսօր չգիտեմ, թե բարեկամներիցս ով է ողջ, ով՝ մահացած: Եթե մնացյալների մասին տեղեկություն ունես, խնդրում եմ հայտնիր», այլևս չի կարողանում շարունակել. արցունքից խեղդվում է:

Անցել է մոտ մեկ դար, սակայն մարդիկ դեռևս չեն հրաժարվել իրենց բարեկամներին կենդանի կամ մահացած գտնելու հույսից:

Այնուհետև հիշում եմ 90-ամյա մի պապիկի, ում հետ հանդիպել էի Էֆրիմ Բաղի հետ Թալին գյուղ այցելության ժամանակ, ով հիշում էր Գուսքեդ գյուղը, անգամ իրենց տան մանրամասնությունները: Արցունքների մեջ դողացող շրթունքներով Մարութա եկեղեցու փոքրիկ քարը համբուրելուց և ճակատին դնելուց հետո երկար ժամանակ լեզուն կապ էր ընկել:

Նրանց երազները զարդարող Սասունն արդեն իրենց հայերի, պապերի պատմած Սասունը չէր: Այլևս չկան ո՛չ իրենց տները, ո՛չ բերրի արտերը, ո՛չ ջրաղացները, որտեղ թոնրում թխվող տաք հացերի ալյուրն էին աղում… Ինչպես այնտեղ ապրող մարդիկ են մեզ ասում, մնացել են բերրիությունից զրկված չոր հողեր, հիշողությունների կծիկներ:

Սակայն, ինչպես եղավ ֆիլմի վերջում տարեց կնոջ հետ, հայրենիքից բերած մի կում ջուրը կարող է նրանց համար բալասան լինել. մոռանում են այն, ինչ կատարվել է: Հին գեղեցիկ պահերի երջանկությունն արտացոլվում է դեմքերին, աչքերը հառում են դեպի երջանկության ծով:

Մեր երգերի, պարերի որբությունը վերջացավ

Ֆիլմի ավարտին Սասունի միության նախագահ պարոն Ռոմիկի կարոտով լի ու զգացմունքային ելույթից հետո հերթը հասավ ինձ:

Քանի որ ելույթի համար չէի նախապատրաստվել, կարողացա արտահայտել լոկ զգացմունքներս. «Ձեր գնալուց հետո մնացած սասունցիների համար երկրորդ ֆերմանն իջավ: Սովի, մահվան ու փախուստ տարիներն ավարտվեցին աքսորով: Մարդիկ տաս տարի տևած աքսորի ընթացքում Սասունից զրկված մնացին: Աքսորվելիս չկարողացան իրենց հետ տանել այնպիսի թանկարժեք իրեր, իչպես, ասենք, նախնիներից մնացած սուրբ գրքրերը: Իսկ երբ աքսորից վերադարձան, ոմանք չկարողացան գտնել իրենց գյուղը, ոմանք` բարեկամին, ոմանք էլ կորցրեցին իրենց լեզուն…»:

Քանի որ ցանկանում եմ առանց անձնավորելու պատմել հորս գլխով անցածները, հուզական առումով մի փոքր դժվարանում եմ: Հայերեն հանգիստ կարող էի խոսել, սակայն քանի որ մեր մեծերն այդ օրերի մասին իրենց հիշողությունները միշտ թախիծով ու տխրությամբ էին պատմում, ես էլ, առանց զգալու, այդ օրերի վերաբերյալ զրույցները տխրությամբ պարուրված ամպով եմ պահել հիշողությանս մեջ:

Բոլոր սասունցիների պես հայրս ու հորաքույրս էլ էին հավատում, որ իրենց տները, եկեղեցիները պահպանող սրբեր կան: Հայրս աղքատության և հիվանդության մեջ անցկացրած այդ աքսորի տարիներին կորցրել է իր մորական պապիկին: Սակայն ունեցել էր նաև մեկ այլ կորուստ, որի մասին մինչև կյանքի վերջը այդպես էլ չկարողացավ մոռանալ՝ սրբերի կորուստը. «Ինչպես այս ընտանիքը, այնպես էլ մեր սրբերը ստիպված եղան մեր տներից, Սասունից հեռանալ: Սասունն արդեն այն հին Սասունը չէ, որ զարդարում է ձեր երազները: Մեր տներն ու եկեղեցիներն ավերվել են. մեր գետերն ու ծառերը չորացել են, սակայն, չնայած այս ամենին, նա շարունակում է մնալ մեր Սասունը:

Ձեր գնալուց հետո մենք որբ մնացինք: Մեր երգերը, հեքիաթները, օրորոցայինները, բարբառները որբացան, սակայն այստեղ ձեզ հետ մեր երգերի ու պարերի որբությունը վերջացավ, ձեզ հետ միասին կրկին միասնական կարողացանք դառնալ»:

Տեսնելով համերգասրահի առաջին շարքերում նստած կնոջն արտասվելիս՝ շարունակում եմ ելույթս. «Քանի օր է` լացում ենք, արդեն բավական է, հերթը պարելուն է հասել: Մենք, որպես սասունցի գիտենք, որ անգամ դաշտում աշխատելիս հանգստի դադարի ժամանակ գյուղացիները պարել են, դե ուրեմն` հերթը հասել է զվարճությանը»: Այնուհետև, բեմը թողնելով սասունցի երիտասարդներին, հեռանում եմ:

Բեմը կենդանանում է Սասունի լեռների պես ձիգ ու հպարտ, ձեռք ձեռքի տված, կողք կողքի կանգնած երիտասարդների պարերով: Յարխուշտա պարելիս ձեռքերի հարվածների ձայնն արձագանքում է, իսկ ոտքերը գետնին զարկելիս կարծես թե հատակը դղրդում է: Քիչ անց սրահում և բեմում պարող մարդիկ, միանալով այս ծայրից այն ծայրը, պարող մի մեծ սիրո շրջան են կազմում:

Երբ վաղը վերադառնաք, ձեզ հետ տարեք միայն մեր սերն ու կարոտը, մեր արցունքները թող այստեղ մնան

Երբ ծրագիրն ավարտվում է, համերգասրահի ոգևորությունից արբած մեր 15 հոգուց բաղկացած փոքրիկ խումբը, չցանկանալով դրանով բավարավել, երեկոն շարունակում է դիմացի ռեստորանում:

Հերթով խոսելուց և բաժակ բարձրացնելուց հետո կրկին մեզ նետում ենք Սասունի երգերի գիրկը: Սասունցի աշուղ Ռազմար Սասունցին, ով իմացանք, որ մի քանի ստեղծագործություն ուն, երբ մեր պատվին կատարում է իր նոր ստեղծագործությունը, սիրտս մղկտում է:

Նրանք թեև իրենց հողերից բաժանվել են, սակայն իրենց հետ բերած յուրաքանչյուր արժեքի հետ միահյուսվել են: Յուրաքանչյուրը կազմել է իր տոհմածառը, գրի է առել իրենց գյուղի վերաբերյալ յուրաքանչյուր տեղեկություն, անգամ` թաղամասի ծառերի վերաբերյալ: Յուրաքանչյուր մշակույթ իր բնօրրանից կտրվելիս դատապարտվում է մհավան, սակայն այստեղ բնակվող սասունցիներն իրենց հետ բերած Սասունի բարբառին, մշակույթին, ասացվածքներին նոր կյանք են տվել, իսկ մեր երգերը, նորից աքսորվելով, ծաղկել են, իսկ Սասունում ցավով ու տառապանքով լի տարիներից հետո ո՛չ աշող է մնացել, ո՛չ էլ գուսան: Կիսատ-պռատ երգվող երգերի հետ միասին մնացել է 20, լավ` թող 25 երգ, իսկ մեր օրորոցայիննները տեղի ունեցածի և գաղթերի հետևանքով ամբողջությամբ մոռացվել են:

Հայաստանում ապրող սասունցիները կարծես այս մոռացության դարմանը լինեն: Նրանց հետ հանդիպելով` կարծես կարողացա լցնել այն դատարկության մի մասը, որը զգում էի պապերիս, մշակույթիս ու երգերիս հանդեպ, ինքս ինձ ամբողջական կարողացա զգալ, սակայն մանկությունիցս մնացած թերևս մի բաց կար. այդ բացը լրացնելու համար, շրջվելով սեղանակիցներիս կողմը, խնդրում եմ Սասունի տեղական օրորորցայիններից մեկը կատարել: Սրահում նստածները բոլորը տղամարդ են, սակայն խոսքս չեն մերժում: Երբ երգում են մի օրորոցային, որը մենք՝ սասունցիներս, «Րուրի» ենք անվանում, նախնիների երգած օրորոցայիններից զրկված մեջիս մանկան աչքերը լցվում են:

Առավոտ ժամը 4-ի մոտ բարձրացնելով վերջին բաժակը՝ ասում են. «Մեր հայրերն ու պապերը շատ լացեցին, արդեն բավական է, արցունքների փոխարեն թող երջանկություն տիրի: Երբ վաղը վերադառնաք, ձեզ հետ տարեք միայն մեր սերն ու կարոտը, մեր արտասուքները թող այստեղ մնան: Այստեղից ձեզ հետ տարեք լոկ ուրախություն, երջանկություն»:

Եթե ասեմ «ամենալավ հայտնվող թիմ» գավաթն ենք ստացել, ինչ որ մի բան թերի կլինի:

Այստեղ անցկացրած ժամանակը կարծես երազ լիներ: Արդեն եկել էր վերադառնալու ժամանակը, թեև չեմպիոն չդարձանք, սակայն ձեռնունայն էլ չենք վերդառնում:

Օպերայի շենքի դիմաց կառուցված բեմում 5-րդ համահայկական խաղերի փակման արարողությունն է սկսվել, ոգևորված բազմության ծափահարությունների ներքո մենք էլ զբաղեցրել ենք մրցանակ ստացող թիմերի համար նախատեսված տեղը:

Երբ հայտարարում են մեր անունը, Սասունի պարեղանակ են սկսում նվագել, ինքնաբերաբար ձեռքերս վեր են բարձրանում, ծնկներս ջարդելով` սկսում եմ պարել գովնդ կոչվող պարը: Ասել է թե` Հայաստանում ամբողջովին սասունցի եմ դարձել:

Երբ նախագահ Սերժ Սարգսյանը մեզ է հանձնում մրցանակը, Էֆրիմ Բաղը ծափահարությունների ժամանակ Սասուն թիմի շարֆը փաթաթումէ նախագահի վզով:

Օդանավակայան հասնելու համար արագ քայլերով հեռանալիս կարողանում եմ լսել բեմ բարձրացած երիտասարդների՝ օլիմպիադայի փակման արարողության ելույթից որոշ նախադասություններ՝ հուսով եմ` հեռանում եք երջանկությամբ, 4 տարի անց կրկին օլիմպիական խաղերին հանդիպելու ակնկալիքով…

Երբ ձեռքից ձեռք փոխանցվելով ինձ է հասնում ընկույզի փայտից աչքի լույսի պես քանդակված մեր առաջին գավաթը՝ «Ամենալավ հայտնություն խումբ», մտածում եմ, թե ինչպես թուրքերեն թարգմանեմ:

Եթե ասեմ «Ամենալավ հայտնություն թիմ», ինչ որ մի բան թերի կլինի: Մեր գավաթը չեմպիոնի գավաթ չէ, սակայն Սասունը բազմաթիվ մարդկանց սրտի չեմպիոն է դարձել՝ միևնույն ժամանակ իր երանգը տալով օլիմպիական խաղերին:

Մեր գավաթը պետք էր այնպիսի մի անունով կոչել, որ ներառի այդ բոլոր արժեքները: Վերջապես որոշում եմ հարցնողներին ասել, որ Համահայկական խաղերին «Սիրո գավաթ» ենք վաստակել:

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net